Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Жаздық бидайдың негізгі зиянкестері
|
|
Алғ ашқ ы астық дақ ылдары фаунасына арнайы зерттеулер (А.Ф. Марковец, Н.Н. Горбунова, 1951, И.О. Мержеевская, 1955, Н.А. Дубровская, 1966) жү ргізіле бастады. А.Ф.Марковцов и Н.Н. Горбуновтың айтулары бойынша, астық дақ ылдарын залалдайтын бунақ денелердің 36 тү рі, оның ішінде тізімде негізгі бунақ денелілерден - 23 тү рі анық талғ ан. О.И. Мержеевская (1955) Белорусия Полесьясы аймағ ында энтомофаг тү ріне жатқ ызылғ ан бунақ денелілердің 70 тү рі анық талғ ан. В.Ф. Саммерсов (1988) астық егістігінде 689 тү рлі буынаяқ тылар тү рін келтірді, олардың ішінде 354-і энтомофаг жә не 335- фитофагқ а жатқ ызды. Сонымен қ атар, арпа, бидай жә не кү здік қ ара бидай егістіктерінде біртекті зиянкестер, ал сұ лыда зиянды организмдердің саны аз болғ ан.
Астық дақ ылдарының егістігіне кө п қ оректілер сияқ ты, маманданағ ан зиянкестер де зиян келтіреді. Кө пқ оретілерден сымқ ұ рттар, кү здік жә не кө птеген кеміргіш кө белектердің жұ лдызқ ұ рттары, шыбындардың дернә сілдері жә не т.б зиянкестер зиян келтіреді.
Астық дақ ылдарының зиянкестері ө сімдіктің ө сіп даму кезең інің барлық кезең інде залалдайды. Астық дақ ылдарының топырақ қ а себілген тұ қ ымдарын сымқ ұ рттар, шыбын дернә сілдері жә не т.б. залалдай бастайды. Кө біне зиянкестерден ө сімдіктің эмбриондық бө лігі немесе жер асты мү шелері зиян шегеді, соның нә тижесінде егістіктің жиіленуіне ә келеді. Ө сімдіктің егін кө гі кезінде зақ ымдалуы швед шыбындарының дернә сілдерімен, кеміргіш кө белектермен зақ ымдалғ ан қ ауіпті болып табылады, яғ ни ол да егістіктің жиілеуіне соң ында ө німділіктің тө мендеуіне ә келеді.
Астық тың сабақ тары мен жапырақ тары іштей сол сияқ ты сырттай (шыбындар денә сілдері, сабақ егеуіші, астық минерасы жіне т.б. зиянкестер) ө сімдіктің ө луіне немесе оның ө німділігінің тө мендеуіне ә келеді. Шаншып- сорып қ оректенетін зиянкестер (астық бітелері, цикада, қ андалалар жә не т.б) ө сімдіктің солуын, ө нім сапасының тө мендеуін тудырады [5].
Зиянды шегірткелер. Қ азақ станның солтү стігінде таралғ андары: итальяндық прус, кресті кішкене саяқ шегіртке, ақ жолақ ты, қ оң ырқ анатты саяқ шегірткелер, далалық атбас шегірткелер жә не т.б. жатады. Шегірткелер кө пқ оректілер, олар ә ртү рлі ауыл шаруашылық дақ ылдарына ә сіресе, қ атты астық, бұ ршақ, мақ та, кү нбағ ыс дақ ылдарына зиян келтіреді.
Итальияндық прус - Calliptamus italicus L. Тура қ анаттылар отряды, нағ ыз шегірткелер тұ қ ымдасы. Топырақ та 2-5 см қ абатында жұ мыртқ а кү йінде кү біршекте қ ыстайды. Мамыр айының ортасында жұ мыртқ адан личинкалардың шығ уы байқ алады жә не ол шілде айының басына дейін жалғ асады. Италияндық шегірткенің дернә сілдері 5 жастан ө теді. 40-45 кү н аралығ ында дамып, ересек особьтарғ а айналады.
Шыртылдақ қ оң ыздар - Elateridae. Қ атты қ анаттылар отряды, кө п қ оректілер отряд тармағ ы. Қ ыстап шық қ ан қ оң ыздар сә уір айында шығ а бастайды, алайда ұ шуы жә не жұ мыртқ а салуы мамыр айынан бастап шілде айына айының басына дейін жалғ асады. Қ оң ыздардың кейбір тү рлері (жалпақ, далалық, сібірлік шыртылдақ қ оң ыздар) ө сімдіктерде ашық қ оректенсе, басқ а (егістік, жолақ ты шыртылдақ қ оң ыздар) – уақ ыттың кө п бө лігін топырақ қ иыршық тарында ө ткізеді, арамшө птердің тө менгі жапырақ тарында немесе ө сімдік қ алдық тарында кездеседі. Жұ мырқ аларын топырақ тың жоғ арғ ы бө лігіне, топырақ қ иыршық тарына немесе қ ыртыстарғ а салады. Аналық тардың орташа ө німділігі ә р тү рде ә р тү рлі ө згеріп отырады: 100 - ден 200 жұ мыртқ ағ а дейін. Эмбрионалдық дамуы 15-20 кү нде аяқ талады. Маусым - тамызда соң ғ ы жылдың дернә сілдері топырақ қ абатының 8-15 см қ абатында қ уыршақ танады. Қ оң ыздар 15-20 кү ннен кейін пайда болады жә не сонда топырақ та келесі жылдың кө ктеміне дейін қ ыстауғ а қ алады. Шыртылдақ қ оң ыздың дернә сілдері ылғ ыл сү йгіштер, ә сіресе жас дернә сілдері. Олар ү шін оң тайлы топырақ ылғ алдылығ ы 50-60%. Топырақ қ ұ рғ ағ ан жағ дайда сымқ ұ рттар топырақ тың 1 м терең дігіне дейін тү седі, топырақ ылғ алдылығ ы жеткілікті болғ анда олар топырақ тың беткі қ абатына жақ ын қ абатында кездеседі (10-15 см).
Шыртылдақ қ оң ыздардың дернә сілдері – сымқ ұ рттардың соң ғ ы жылдары қ оныстануы мен зияндылығ ы артып келеді. Л.И. Трепашконың мә ліметтері бойынша (2002) 89% зерттелген егістіктен сымқ ұ рттардың (ЭЗШ) 15-20экз./м2. Шыртылдақ қ оң ыздардың 70 жуық тү рі белгілі, оның ішінде кө п тарағ аны: егістік шыртылдақ (Agriotes sputator L.), қ ара шыртылдақ (A. obscurus L.), жолақ шыртылдақ (A. lineatus L.).
Жұ мыртқ алары мен жас сымқ ұ рттардың дамуына оң тайлы жағ дай В.Ф. Самерсованың (1988) айтуынша, қ ұ рғ ақ топырақ тарда 40% ылғ алдылық болып табылады.
Дернә сілдерінің жұ мырқ адан шығ уы мамыр айының соң ынан шілде айының ортасына дейін жалғ асады. Сымқ ұ рттар топырақ та 4-5 жыл дамиды жә не 8-11 рет температуралық жағ дайларғ а байланысты тү лейді. Н.Н. Горбунова (1974) шыртылдақ қ оң ыздардың дернә сілдері 3 тү леу кезең ін атап кө рсетті: біріншісі - мамыр айының екінші жартысында, екіншісі – маусымның ү шінші жартысында жә не шілде айның ортасында, ү шіншісі - шілде айының соң ынан тамыз айына дейін [5].
Зиянкеспен қ атты зақ ымдалғ ан егістіктерде (20-40 дернә сілдерге дейін 1 м² -де) ылғ алды аймақ тарда (солтү стік Повольже, Батыс Сібір); аз кездескен – орманды жә не дала зоналарында [6].
И.М. Беляев (1974) мә ліметтері бойынша, сымқ ұ рттардың зияндылығ ы олардың санына байланысты болады: 1 м2 – де 80 немесе одан кө п сымқ ұ рттар дернә сілдері табылғ ан жағ дайда, астық дақ ылдарының егін кө гі сиреп қ алады немесе барлығ ы дерлік ө ліп қ алады, 1 м2-де 40 сымқ ұ рттарғ а дейін байқ алса ө сімдіктердің 40-50% ө лімге ұ шырайды жә не 1 м2-де 25 дернә сілдер анық талғ анда – егістік 20-25 % - ғ а дейін сиреп қ алуы мү мкін [5].
Қ ара денелілер - Tenebrionidae. Қ атты қ анаттылар отряды, кө п қ оректілер отряд тармағ ы.Егістікте қ оң ыздардың пайда болуы маусымның бірінші он кү ндігінде байқ алады. Ымырт тү скенде қ оң ыздар бидайдың масақ тарында, арпа мен қ ара бидайда тұ қ ымдарды залалдайды. Жаздың ыстық кү ндері топырақ тың 30 см қ абатына тү седі. Жер бетіне тамыздың екінші жә не ү шінші он кү ндіктерде топырақ ылғ алдылығ ына байланысты шығ а бастайды жә не жұ мыртқ а салуғ а кірісе бастайды.
Қ ара денелілерге тамыз жә не қ ыркү йек айларында болатын ылғ алды ауа райы қ олайлы болып табылады. Қ атты залалданғ ан егістіктерде 10-40, ал кейде 200 дернә сілге дейін 1 м2 - де кездескен [7].
Астық тың жолақ бү ргесі – Phyllotreta vittula Redt. Қ азақ станның астық ө сірумен айналысатын барлық аудандарда таралғ ан.
Зерттелген аумақ тарда астық егістіктерінде бү ргемен залалдануы мен таралуы жыл сайын 2, 3 млн.га немесе 10, 8% қ ұ рады. Кө п таралғ ан аумағ ына Солтү стік Қ азақ стан жә не Ақ мола облыстар (23-29% егістік алқ аптары) болып табылса, ал аз таралғ ан аймақ тардан – Қ арағ анды, Шығ ыс Қ азақ стан, Кө кшетау, Павлодар жә не Қ останай облыстары жатады.Орташа жылдық мә ліметтерге сү йенсек, бү ргенің кө п қ оныстану саны (300 дн/м²) жыл сайын 209, 3 мың га, немесе 0, 9% егістікті қ ұ рады.
Зиянкеске қ олайлы жағ дай болғ анның ө зінде, кеш себілген бидай аз зақ ымдалады. Қ оң ыздың зияндылығ ын ерте кө ктемгі алдын алу шаралары да едә уір мө лшерде азайтады. Бұ л шараны Қ азақ станда 1964 жылдан бастап қ олдана бастады. Мұ ндай шара Қ азақ станның Шығ ыс Қ азақ стан, Павлодар, Семей жә не Солтү стік Қ азақ стан облыстарында кө птеп қ олданылады.
Қ оң ыздарды, олардың миграциясына дейін жою, егін кө гінің зақ ымдалудың алдын алады, сондай-ақ қ ыстап шық қ ан популяция тығ ыздығ ын азайтады.
Қ азіргі уақ ытта Қ азақ станда кө ктемгі тексеру егістігінің астық бү ргесімен залалданғ ан 4 млн.га., оның жаздық астық дақ ыл аумағ ының 25% қ ұ райды. Алайда астық жолақ бү ргесінің ә ртү рлі аудандарында ә ртү рлі зиян келтірілуі осы зиянкеске дифференциалды ә діспен масштабты тексеру жә не бақ ылау республикада оның ареалы ішіде жү ргізілді.
Жаппай жұ мыртқ алауы маусым айының екінші жартысына сә йкес келеді. Ересек фазасында ө сімдік қ алдық тарында қ ыстайды. Негізінен кө ктемде қ ыстап шық қ ан қ оң ыздары зиян келтіруі қ ауіпті. Астық жапырағ ының ү стің гі жағ ының паренхимасын кеміріп, жас ө скінін ә лсіретіп, ө суін тежейді, тү птендірмейді.
Кә дімгі немесе кіші сабақ бү ргесі– Chaetocnema hortensis Goeffr. Кө ктемнің алғ ашқ ы жылы кү ндерінде қ оң ыздар оянып, топырақ тың беткі қ абатына шығ ады да, жабайы астық тұ қ ымдас шө птермен қ оректенеді, кейін кү здік бидайғ а ұ шады, ал содан кейін жаздық бидай егістігінде байқ алады. Қ оң ыздар солып қ алғ ан жапырақ тармен қ оректеніп, аса зиян келтірмейді. Ү лкен сабақ бү ргесі жұ мыртқ аларын жапырақ тканьдерінің жас жапырақ тарына немесе колеоптильге салады, ал кіші сабақ бү ргесі – егін кө гі жақ ын орналасқ ан топырақ қ а жұ мыртқ аларын орналастырады. Пайда болғ ан дернә сілдер жақ ын орналасқ ан бидайдың сабақ тарына еніп, нә зік ұ лпаларымен қ оректенеді. Соның нә тижесінде швед шыбынының залалдағ андай- ортаң ғ ы жапырақ тың солуына ә келеді. Дернә сілдер бір сабақ тан келесі бір сабақ қ а ауыса алады. Негізінен бү ргелерден негізгі сабақ тар залалданады. Сабақ ішіндегі дернә сілдердің дамуы 2-3 аптағ а созылады, кейін олар сабақ тардың тө менгі бө лігін кеміріп, топырақ қ а қ уыршақ тануғ а кетеді. Жас қ оң ыздар шілде жә не тамыз айында шығ ады. Топырақ тан шық қ ан қ оң ыздар шамалы қ оретеніп, қ ыстауғ а кетеді. Жылына бір ұ рпақ береді.
Зияндылығ ы жағ ынан швед шыбынына ұ қ сас, ортаң ғ ы жапырағ ы солады. Алайда бү ргелермен залалданғ ан ө сімдік сабақ тарында дернә сілдердің кіріп-шық қ ан тесіктері айқ ын кө рінеді. Дернә сілдермен заладанғ ан сабақ тар ө леді. Кө ктемде жылы жә не ылғ алды ауа райында сабақ бү ргелерінің зияндылығ ы жоғ арылайды жә не ө сімдіктің залалдануы 15-20% - ғ а жетеді [5].
Астық қ оң ыздары. Кресті – anisoplia Agricola poda, кузька - A. austrica Hbst., красун - A. segetum zoubkvi Kryn. Кузька жә не кресті қ оң ыздар 2 жылда 1 ұ рпақ беріп дамиды. Қ оң ыздар алғ ашқ ы уақ ытта кү здік бидайды, кейін жаздық астық тарды залалдайды [6].
Личинкалары топырақ та қ ыстайды. Бірінші болып, красун шығ ады. Ол қ ара бидай тозаң дарымен қ оректеніп аса зиян келтірмейді. Кейін кресті жә не кузька қ оң ыздары пайда болып, дә ндермен қ оректеніп қ атты зиян келтіреді.
Қ оң ыздың негізгі ұ шып шығ у кезең і маусым айына сә йкес келеді. Ең бірінші қ оң ыздар кү здік жә не қ арабидайда кездесіп, кейін 10 - 12 кү ннен кейін жаздық бидай егістігіне кө шеді.
Қ оң ыздар ауа температурасы 20⁰ С болғ анда активті тіршілік етеді. Ал 15⁰ С-ге тө мендегенде белсенділігі тө мендейді. Қ осымша қ оректенуден кейін 14-20 кү ннен соң аналық тары жұ мыртқ а салуғ а кіріседі. Аналық тары 2-24 данадан ылғ алды топырақ қ а 8-20 см терең дікте, қ ұ рғ ақ топырақ тарда - 32 см терең діктерде салады. Аналық тары орташа ө німділігі - 50 жұ мыртқ а. Жұ мыртқ алары топырақ ылғ алдылығ ына ө те сезімтал келеді, қ ұ рғ ақ топырақ тарда жұ мырқ алары жойылады. Дернә сілдердің пайда болуы шілденеің соң ынан, қ ыркү йектің басына дейін жалғ асады. Бірінші жылғ ы дернә сілдер топырақ тың беткі қ абатында (1-10 см) ө мір сү ріп ұ сақ тамыршалармен қ оректенеді. Суық тү се салысымен топырақ тың 30-80 см қ абатына еніп, қ ыстайды. Келесі жылы сә уір айының аяғ ында, 8-10⁰ С жылығ анда дернә сілдер топырақ тың беткі қ абатына шығ ып, активті тү рде қ оректене бастайды [7].
Егер егістікте 1 м2 орташа есеппен 25-30 дернә сіл кездессе, жаздық жә не кү здік астық дақ ылдарын алғ ы дақ ыл ретінде пайдаланбау қ ажет [8].
Гессен шыбыны – Mayetiola destrucor Say.Гессен шыбынының дернә сілдері екі типте залалдайды. Кү зде жә не кө ктемде тү тікке шығ у кезең іне дейін залалданғ ан сабақ тар аздап жуандап, ал жапырақ пластинкалары енді болып келеді, ә детте мұ ндай ө сімдіктер ө ліп қ алады. Бір сабақ та 50 дернә сілге дейін дамуы мү мкін. Негізгі зиянды егін кө гінен бастап масақ тануғ а дейін бірінші жә не екінші ұ рпағ ы келтіреді. Залалданғ ан ө сімдіктерде тұ қ ым массасы тө мендейді, жинау жұ мыстары кезінде ө сімдіктің жатып қ алуына себеп болады. Зақ ымдалу сипаты ө сімдіктің даму фазасына байланысты болады. Егін кө гі - тү птену кезең інде ө скін сау ө скіндерге қ арағ анда ө спей қ алады, ө сікін бойы қ ысқ а болады. Мұ ндай кезең де зақ ымдалғ ан кө птеген ө сімдіктер ө ліп қ алады [11].
Бидай сабақ тары гессен шыбынымен кеш залалданғ анда, сабақ тары қ исайып, басқ аларымен ұ штасады, олардың ө німділігі 30-70%- ғ а тө мендейді. Қ атты зақ ымдалғ ан егістік малдармен тапталғ андай кө рінеді. Ө лген ө сімдік сабақ тарында орташа есеппен 3-4 дернә сілден - 20 дернә сілге дейін кездеседі [12].
Швед шыбыны – Oscinella pusilla Meig. Астық дақ ылдарына екі тү рі зиян келтіреді: арпа – Oscinella pusilla Meig., сұ лы - O. frit L. Кейбір шыбындардың сұ лы мен арпаның гү лдену кезең інің басында пайда болады. Шілденің екінші жартысында жә не тамыз айында аналық тары жабайы астық дақ ылдарының жә не кү здік дақ ылдарының жас сабақ тарына салады, кейін дернә сілдері сол жерде қ ыстап шығ ады. Швед шыбындары жаздық астық тарғ а, ерте себілген жү гері жә не кү здік дақ ылдарына зиян келтіреді [13]. Дернә сілдерімен зақ ымдалғ ан сабақ тың ортаң ғ ы жапырақ тары сарғ айып, солып қ алады: сабақ тары ө спей қ алады. Қ ара топырақ ты емес зоналарда жаздық астық тарда 20-50%-ғ а дейін сабақ ты залалдайды; ө німділік 10%-ғ а дейін тө мендейді [14].
Астық егеушілер. Кә дімгі – Cephus pygmaeus L., жә не қ ара -Trachelus tabidus F. Екі тү рдің биологиясы ұ қ сас. Кә дімгі егеушінің қ ұ рсағ ында кө лденең нен сары жолақ тар, ал қ ара егеушінің қ ұ рсағ ының ұ зынша бү йір жағ ынан орналасқ ан жирен-сары жолақ тар болады. Ересек жә ндіктердің ұ шуы бидайдың, арпаның сабақ тану жә не кү здік бидайдың масақ тану бастағ ан кезең інде байқ алады. Сабақ тың тө менгі жағ ында дә н балауызданғ ан кезінде сақ иналы тілімдер жасайды. Зақ ымданғ ан сабақ тар сынып, жатып қ алады. Зқ ымдану ө сімдіктердің ортаң ғ ы жапырақ тың солуына, ақ масақ тануғ а ә кеп соқ тырады. Дернә сіл бидайды, арпаны, қ ара бидайды, кү здік дақ ылдарды зақ ымдайды [15].
Астық тың сұ р кө белегі – Apamea anceps Schift.Кө біне зиянды бидайғ а тигізеді, қ ара бидай, арпаны зақ ымдайды, жиі - жү гері мен сұ лығ а зақ ым келтіреді. Жоғ ары жастағ ы дернә сілдер топырақ тың беткі қ абатында жә не ө сімдік қ алдық тарында қ ыстап шығ ады. Кө ктемнің басында жұ лдызқ ұ рттар шығ ып, астық тың жапырақ тармен қ оректенеді.Кө ктемнің соң ында топырақ та қ уыршақ танады. Қ уыршақ тану 1 айғ а созылады. Кө белектердің ұ шып шығ уы жаздық бидайдың тү птену кезең іне сә йкес келеді. Жылына бір ұ рпақ беріп дамиды [16].
Бақ ашық тар: зиянды - Eurygaster integriceps Put, мавр - E. maura, австриялық - E. Austriacus Sch.Зиянды бақ ашық қ андала - Eurygaster integriceps Put. Ересек қ андалалар орманды, ө сімдік қ алдық тарында қ ыстайды. Кө ктемде жылы ауа райы (17-20⁰ С), болғ анда зиянкес астық дақ ылдарына ұ шып келеді. 1 м2 10-30 дернә сілдер, кей жерлерде 100 - ден кө п дернә сілдер кездеседі. Дернә сілдердің дамуы 30-40 кү н, осы уақ ыт аралығ анда бес жастан ө теді [17].
Ересектері мен дернә сілдері егістікке зақ ым келтіреді. Кө біне зиян шегетін кө ктемде нашар дамығ ан ө сімдік. Егер астық дақ ылдарының бастапқ ы кезең дерінде сабақ зақ ымданатын болса, ортаң ғ ы жапырақ тың ө ліміне, ал масақ тану кезең інде - масақ тың ағ аруына жә не ұ рық сыздық қ а ә келеді. Бақ ашық тың личинкалары жә не ересек жә ндіктері дә нді шаншып алып, сілекейін ең гізіп, ұ лпа ішіндегісін ө зіне қ оректік сің імділікке айналдырады. Дә ннің ү стінде ой жіне ә жімдер пайда болады, тескен жерлерде қ ара дақ тар кө рінеді. Балауыздана пісу кезең індегі залалданғ ан дә ннің технологиялық жә не тұ қ ымдық сапасын кемітеді [18].
Элиялар: сү йір тұ мсық ты – Aelia acuminate L., сібірлік - A. sibirica Reut.Қ андалалар астық дақ ылдарының, шө птердің жә не тың жерлерде ө сімдіктер қ алдық тарының астында қ ыстайды. Жылына 1-2 ұ рпақ береді. Ересек қ андалалар астық дақ ылдар саьақ тарының ү стің гі буынаралағ ын шаншып, шырынын сорады. Аяғ ында ақ масақ тылық ты тудырады. Бақ ашық қ андалаларғ а қ арғ анда олардың дә н сапасына ә сері тө менірек болады [19].
Масақ та залалданғ ан дә ндер 3-15%-ғ а жетсе, нан пісіруге жарамсыз болып табылады [20].
Астық бітелері: Кә дімгі астық – Schizaphis graminum Rond., ү лкен астық - Sitobion avenae S. жә не арпа бітесі - Brachycolus noxius Mord. Ү лкен астық - Sitobion avenae S. Барлық жерде таралғ ан. Миграцияламайды. Қ ара бидайғ а, бидайғ а, арпағ а, сұ лығ а зиян келтіреді.Дене ұ зындығ ы 2, 5-3 мм, сарғ ыш-жасыл немесе сарғ ыш-қ оң ыр тү сті. Ү лкен колониялар қ ұ рамайды.
Арпа бітесі- Brachycolus noxius Mord. Арпа мен бидайғ а зиян келтіреді. Дене ұ зындығ ы 2-2, 5мм, ашық - жасыл тү сті, ақ шыл ұ нтақ ты болып келген [21].Кө біне бастапқ ы екеуі зиян келтіреді, олар кө п мө лшерде жә не тез кө беюге қ абілетті. Жекелеген жылдары жылы жә не ылғ алды жаз айларында ү лкен астық бітесі қ ысқ а уақ ыт ішінде 10-12 ұ рпақ беруге қ абілетті болады. Кү здік дақ ылдың егістігі 70-90 %-ғ а дейін заладануы мү мкін. Бітелердің жаппай кө беюі сү ттене пісу кезең інде байқ алады [22].
Астық цикадалары: алты нү ктелі – Macrosteles laevis Rib. жә не жолақ ты- Psammotetix striatus L. Алты нү ктелі – Macrosteles laevis Rib. Денелері енсіз, ұ зындығ ы 3-5 мм, артқ ы аяқ тары секіргіш бунақ денелілер. Тү сі – ашық сары, 6 кү ң гірт нү кте болады.Жолақ ты- Psammotetix striatus L. Дене ұ зындығ ы 4-5 мм. Тү сі сарғ ыш - қ оң ыр. Жұ мыртқ алары кү здік егістіктерде жә не жабайы астық тарда қ ыстайды. Мамырда личинкалар пайда бола бастайды, ал маусым айында ересек насекомдарғ а айналады. Жылына 2-3 ұ рпақ берелді. Цикадалар вирустық ауру таратушылар болып табылады. Мысалы, кү здік дақ ылда – жапырақ мозаикасы [23].
Сү лікше қ оң ыздар: қ ызылкеуделі – Oulema melanopus L., кө к- Lema lichensis Voet. Қ ызылкеуделі – Oulema melanopus L. Тү сі жасылдау кө к қ оң ыз, алдың ғ ы арқ асы мен аяқ тары сарғ ылт – қ ызыл, жоғ ары қ анаттарында параллельді орналасқ ан нү ктелер болады. Дене ұ зындығ ы - 4-4, 8 мм.Кө к- Lema lichensis Voet. Алдың ғ ы арқ асы кеуденің басқ а бө ліктерінен айырмашылығ ы жоқ, дене ұ зындығ ы -3-4 мм. Жылына бір ұ рпақ береді. Қ оң ыздар топырақ та немесе ө сімдік қ алдық тарында қ ыстайды. Ө сіп – ө ніп жә не кө бею ү шін кө ктемгі- жазғ ы ылғ алды жә не жылы ауа райы ө те қ олайлы. Дернә сілдер сұ лығ а, арпағ а, қ атты бидайғ а едә уір зиян келтіреді. Жапырақ жұ мсағ ымен қ оректенеді, жапырақ талшық тары мен эпидермиске кө п тимейді. Қ оң ыздар жапырақ тарды саң ылау жә не ұ зынша келген ақ жолақ тар жасап зақ ымдайды. Зақ ымданғ ан жапырақ тар сарғ айып қ алады, ассимиляция барысы тө мендейді [24].
Бидай трипсі - Haplotrips tritici.Шашақ қ анаттылар отряды, тү тікше қ ұ йрық тылар отряд тармағ ы. жылына бір ұ рпақ беріп дамиды. Топырақ тың беткі қ абатында немесе ө сімдік қ алдық тарында қ ыстайды. Кө ктемде топырақ тың беткі қ абаты 8-10⁰ С жылығ анда личинкалар активті тү рде қ озғ ала бастайды да, қ ыстап шық қ ан орнынан топырақ тың беткі қ абатына қ арай жылжып, қ ұ рғ ақ ө сімдік қ алдық тарында ересек трипстерге айналады. Ересек трипстерге айналуы ауа райы жағ дайларына байланысты бір айғ а дейін немесе одан да кө пке созылуы мү мкін. Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында ересек трипстер маусым айының екінші жартысында шығ ады. Шық қ ан трипстер шағ ылысып, алдымен масақ танғ ан егістікке қ ара бидай жә не кү здік бидай, астық тұ қ ымдас шө птерді мекендейді, ал кейін жаздық бидайғ а ауысады. Трипстер жұ мыртқ аларын топтап 4-5 данадан немесе жекелеп масақ ө зекшесіне салады. Жұ мыртқ а салу уақ ыты бір айғ а созылады. Ө сімталдығ ы 20 - 25 жұ мыртқ а.Бидай трипстері бидайдың салмағ ын азайтып, тұ қ ым сапасын тө мендетеді. Ө німнің 20 - 40% дейін жоғ алтуы мү мкін [25].
|
|