Зиянды ағзалардың өнімділікке келтіретін шығыны

Зиянды ағ залардың ә серінен ауылшаруашылық дақ ылдардың ө німділігі 10-30%-ғ а азаяды, ал кейде ө нім тү сімінің болмауы да мү мкін. Зиянды организмдердің тү рлері ө те кө п. Зиянкестерге кү ресу шараларын дұ рыс ұ йымдастыру ү шін олардың тү р қ ұ рамын, биологиясын, олардың кө беюіне ә сер ететін жағ дайларды, мониторингті дұ рыс жү ргізуді білу қ ажет [25].

Организмдердің зиянкестігі салдарынан туатын шығ ынның экономикалық салдары ө те зор. Мысалы, 1967 жылғ ы мә лімет бойынша бү кіл дү ние жү зінде барлық ауылшаруашылық дақ ылдары ө німнің зиянкестерден болатын жылдық шығ ыны потенциалды ө німнің 13, 5%, нақ ты ө ндірілетін ө німнің 21, 4% шамасына жетіп, 29, 7 млрд долларғ а бағ аланады. Адамзат зиянкестердің салдарынан жыл сайын 203, 7 млн. т дә нді дақ ылды, 228, 4 млн. т қ ант қ ызылшасы мен қ ант қ ұ рағ ын, 28, 8 млн. т картопты, 23, 4 млн т кө кө ністі, 11, 3 млн тонна жеміс - жидекті кем алады [26].

Ресей жағ дайында бидайғ а, қ ара бидайғ а, арпағ а жә не сұ лығ а 130–дан астам бунақ денелілер зиян келтіреді. Оң тү стік - шығ ыс аудандарда астық дақ ылдарғ а кө пқ оректілерден: шегірткелер, шыртылдақ жә не қ араденелілердің дернә сілдері, кеміргіш кө белектердің жұ лдызқ ұ рттары зиян келтіреді. Бунақ денеліліреден басқ а егістікке зиян келтіретіндерден кеміргіштерді де атап кетуге болады.

Астық дақ ылдары егістігінде зиянкестердің тү р қ ұ рамы зоналық қ ұ рылымғ а байланысты таралғ ан. Солтү стік зоналық бө лігінде (Солтү стік, Солтү стік – Батыс, Волга-Вятский аудандарында) астық шыбындарымен, астық бү ргелерімен жә не астық бітелерімен кө птеп қ оныстанғ ан. Орталық бө лігіндегі зоналарда (Орталық, Поволжский аудандарында) аталғ ан зиянкестер саны жә не одан басқ а бақ ашық - қ андала, астық қ оң ыздары, сү лікше, сабақ егеушілері, гессен шыбыны кө птеп кездеседі. Осы зиянкестер оң тү стікте де кездеседі (Солтү стік Кавказдық, Оң тү стік Поволжский аудандарында), бірақ олардың саны мен зияндылығ ы айтарлық тай жоғ арылайды. Бидай егістігі ү шін маң ызды зиянкестерден мұ нда шыртылдақ қ оң ыз, кейбір жерлерде бидайдың гү л галлицасы қ атты зақ ым келтіреді. Шығ ыс бө лігінде Оң тү стік Орал, Батыс Сібір, Шығ ыс – Сібір жә не Қ иыр Шығ ыс аудандарында) зиянкес тү рлері аздап кездеседі, маң ызды рольді жаздық астық тың зиянкестерге: астық тың сұ р кө белегі, астық бү ргелері, жаздық шыбын, бидай трипсі, кей жерлерде астық қ андалалар залалдайды [27].

Егер астық тың жолақ бү ргесімен заладанғ ан жапырақ бетінің 50% -ына дейін зақ ымдалса, онда ол астық тың тү сімін 20%-ғ а дейін кемітеді, ал 75%-да астық тың ө суін тоқ татады. Кеш себілген астық тан, ерте себілген астық тар зиянкестен кө п зардап шегеді.

Ыстық, қ ұ рғ ақ ауа райында зиянкес ө сімдікке аса зиянды болып келеді. Егер ө сімдіктің жапырағ ының беткі қ абаты 50%-дан жоғ ары зақ ымдалса, онда ө скіннің ө сіп дамуы едә уір тежеледі, ал ө німділік 10%-дан 30% арасында тө мендейді. Ерте себілген бидай жә не арпа қ оң ызбен қ атты зақ ымдалады.

Солтү стік Қ азақ стан, Ақ мола жә не Қ арағ анды облыстарында жыл сайын 35-43% егістік, 25-29% егістікте Қ останай, Кө кшетау, Павлодар, Шығ ыс-Қ азақ стан жә не Жезқ азғ ан облыстарында зерттеулер жү ргізілді, 17% Торғ ай жә не 4-7% Ақ тө бе, Орал жә не Семей облыстарында жү ргізілді.

Кө пжылдық мә ліметтерге сү йенсек, бұ л облыстар бү ргемен жиі жә не егістіктің жаппай залалданғ аны ескерілген. Мысалы, Солтү стік Қ азақ стан облыстарында 20 жыл ішінде егістік 18 жыл қ атарынан залалданғ ан, оның ішінде 6 жыл бойы бү ргенің жаппай таралғ аны тіркелген. Бұ л жылдары 20-дан 67 мың га алқ ап химиялық ө ң делген. Кейінгі жылдары залалдану интенсивті азайды, алайда 10 мың га аумақ та ә лі де болсын химиялық ө ң деуді қ ажет етті. Ал Павлодар облыстарында егістіктің зақ ымдалуы 4 жыл бойы жаппай залалданса, 6 жыл бойы орташа жә не 8 жыл аз зақ ымдалды. Шығ ыс Қ азақ стан облыстарында 16 жылғ ы сараптама бойынша (1962-1977), 5 жыл жаппай, 5 жыл орташа жә не 6 жыл орташа зақ ымдалғ аны тіркелген. Ақ мола облысында 18 жылдық бақ ылаудан зиянкестің саны 7 жыл жоғ ары, 2 жыл – орташа жә не 9 –ә лсіз зақ ымдалғ аны анық болды. Жалпы айтқ анда, есептеулер кө рсеткендей, аталғ ан облыстардағ ы егістіктің 40-60% бү ргелермен залалданатынын айтып кетуге болады. Басқ а облыстарда – Қ останай, Кө кшетау, Семейде 20 жылдық мә ліметтерде бү ргелердің егістікке келтірілетін шығ ыны 10-25% екенін кө рсетті.

Қ азақ станда астық жолақ бү ргемен залалдану 1960-1965 жылдары тіркелген. Бұ л кезең де ондағ ан жә не жү здеген гектар залалданғ ан, қ оң ыздар саны 1000-2000 дн/м² жеткен. Соның нә тижесінде қ атты залалданғ ан ө скіндер салдарынан, егістік тым сиреп кеткен. Мысалы, 1961 жылы Солтү стік Қ азақ станда егін кө гінде орташа есеппен 350 қ оң ыз жә не одан да кө п 1м² -де болса, егістік жиілігі 50% болғ ан, 1963 жылы Қ останай облыстарында кейбір егістіктерде егістіктің қ оң ызбен залалдануы 1000 дн/м², Павлодар облыстарында – 400-ден жоғ ары кездесіп, ө сімдіктердің 50% зақ ымдалғ ан. 1965 жылы Қ арағ анды, Жаң а – Арқ а аудандарында 2000 дн/м², Ақ мола облыстарында 960-1600, Шығ ыс Қ азақ станда - 300, ал 1966 жылы Ақ мола облыстарында 1600 дн/м² қ ұ ралғ ан.

Қ азіргі уақ ытта Солтү стік Қ азақ станда бидайды мамыр айының екінші жартысында себеді. Сол себептен де ол бү ргелермен қ атты зақ ымдалмайды.

ЭЗШ 1м² -де 2-ші жә не 3-ші жапырақ фазасында 300-400 қ оң ыз немесе жапырақ тың беткі қ абатының 25% - дан жоғ ары зақ ымдалуы[28].

Бидай трипсінің жаппай кө беюі қ ұ рғ ақ жылдары (1974-1975жж.) тіркелген, яғ ни зиянкестің ұ шуы кезінде 50 рет қ ақ қ анда 4000 особь ауланғ аны анық талғ ан. Алайда ауа температурасы жоғ ары жә не жауын- шашын аз болғ ан жылдары, дернә сілдердің масақ та активті қ оректенуі келесі жылғ а олардың санының азаюына себепші болады. В.И. Танскийдің айтуы бойынша, бұ л жағ дай толық қ оректенуіжә не соның нә тижесінде қ ыстауғ а кеткен дернә сілдердің жойылуы бидайдың ерте пісіп жетілуіне байланысты делінген.

Зиянкестің ә серінен дә н деформацияланады, солып салмағ ы азаяды, тұ қ ымдық сапасы тө мендейді. Осылайша, трипс личинкаларымен зақ ымдалғ ан тұ қ ымдық масса 5, 7 –ден 31, 6% тө мендесе, ал жалпы егістіктің 1, 3-1, 5 ц/га тү сімділігін тө мендетеді.

Бидайғ а ә сіресе негізгі зиянды дернә сілдері келтіреді. Ресей профессоры, энтомолог Григорий Яковлевич Бей-Биенко (1955) тү сімнің тө мендеуі трипстердің жаппай кө бею кезінде 5-тен 19%-ғ а дейін байқ алатындығ ы туралы атап кеткен болатын. Алайда саң ырауқ ұ лақ ауруларының инфекция сақ талуғ а жә не оның кө беюіне жә не басқ а да зиянкестердің кө беюіне жағ дай болатындай нө лдік технология кеің нен қ олданылмағ ан болатын. 2010-2011 жылғ ы деректер бойынша Солтү стік Қ азақ станда кейбір еггістіктерде 60% дейін зақ ымдалғ ан. БӨ Қ И маманы, В.И.Танский бидай масақ тарындағ ы трипстерді санау арқ ылы трипс зияндылығ ын есептеуді ұ сынды.

Мұ ндай жағ дайда тек ө німділіктің тө мендеуі емес, сонымен қ атар бидай сапасының кү рт нашарлауы байқ алады. Дегенмен энтомологтар ондай қ орытындығ а келмейді, бірақ трипстермен зақ ымдалғ ан ө сімдіктер жоғ ары сапалы дә ннің тү зілуіне ә сер етеді. Мысалы, трипстермен зақ ымдалғ ан бидай сапасын анық тауда «Сергалиева» ШҚ -да (Мең діқ ара ауданы, Қ останай облысы) бір егістікте ө сіріліп жатқ ан зақ ымдалмағ ан бидай сорты «Любава» 36%, ал зақ ымдалғ аннан - 28, 5% клейковина алынғ ан. Негізінде жұ мсақ бидай сорттары, оның ішінде Лютесценс тү рлері кө п зплплданантынын атап ө ту керек. Любава, Казахстанская раннеспелая, Лютесценс 32 жә не басқ а сорттар Солтү стік Қ азақ санда таралғ ан. Эритросперум тү рлерінде трипс особьтар саны аз жә не аса қ атты зақ амдалмағ андығ ы байқ алғ ан. Ол тү рге немесе жұ мсақ бидайдың сортына байланысты деп айту қ иын. Қ останай облысында рұ қ сат етілген сорттардың бірі - Любава 5. Оның ерекшелігі шашылуғ а тө зімділігі мен трипстердің кіруіне қ иындық туғ ызатын масақ қ ауызының тығ ыздылығ ымен ерекшеленеді. Осығ ан ұ қ сас ерекшеліктер басқ а сорттарда жә не линияларда «Фитон» селекциялық фирмасында атуғ а болады. Диссертациялық жұ мыстарында О.В.Мухиной (2007 ж.) жә не С.Г.Лихацкой (2009 ж.) аталғ ан зиянкеске сорттық тө зімділігін растады [29]. Одан басқ а зерттеушілер осы зиянкестің зақ ымдауынан ә ртү рлі сорттық реакция болатындығ ы анық талды. Сорттық тө зімділік ө те маң ызды, бірақ аз зерттелген. Селекциялық процесс ү немі даму ү стінде, жаң адан тө зімді сорттар шығ арылады, зерттеуге қ азіргі генетикалық материалдар қ олданылады.

Астық шыбындармен егін кө гі кезінде зақ ымдалу қ ауіпті болып табылады. Сондық тан егін кө гі кезіндегі кішкене энергиямен тү птенген ө сімдік ө ліп қ алады. Сабақ танатын ө сімдіктерде, ө лген сабақ тардың орнына жаң адан сабақ тар пайда болады. Бірақ ө сімдіктің ө суі баяулайды, соның нә тижесінде толық шаруашылық ө німділігін беруге ү лгермей қ алады.

Егер ө сімдік тү птену немесе тү тіктену кезең інде залалданғ ан болса, онда оның ө німділікке қ ауіптілігі едә уір тө мен болады. Мұ ндай кезең де қ олайлы жағ дайда масақ тү зетін залалданғ ан сабақ тар 10-40% ө німділігі тө мендейді.

Астық шыбындарының саны ауа райы жағ дайына байланысты ө згеріп отырады. Осығ ан орай, олардың саны мен зияндылығ ы жоғ арылап немесе тө мендеуі мү мкін.

Европа, Азия жә не Солтү стік Америка елдерінде швед шыбынынан жем шө птік, кү здік дақ ылдар, ә сіресе жаздық бидайғ а қ атты зиян шегеді. Зиянкес ә серінен жаздық бидай егістігі толық жойылғ ан, ө нім ө те аз мө лшерде алынғ ан.

Кө кшетау облыстарында астық дақ ылдарын залалдайтын аса зерттелмеген. 1974-1978 жж. Рузаевский ауыл шаруашылық станциясы жә не Возвышенский совхозында қ ос қ анаттылардың аса қ ауіпті тү рлері ө ң деу кезінде анық талды жә не оларғ а қ арсы кү ресу шаралары іске асырылды. 1979-1980 жж. бұ л жұ мыстар Кө кшетау аудандарында, сол облыстарда жалғ асты. Бунақ денелілерді Э.П. Нарчук, А.А. Штакельберг, Б.М. Мамаев жә не В.К. Кичеров анық тағ ан болатын [30].

Ауа райы жағ дайы зиянкес шыбындар жә не оның паразиттерінің дамуына негізгі абиотикалық фактор болып табылады. 1974-1978 жылдардың ішінде ең қ ұ рғ ақ жә не ыстық 1975 жыл болды. Бұ л жылдары гессен шыбыны айтарлық тай саны аз болды. Қ алғ ан жылдары зиянкес ү шін қ олайлы болды.

Кө кшетау облыстарында жаздық бидайда швед шыбынының залалдануынан, гессен шыбынының залалдауы кө бірек байқ алды [31].

Швед шыбыны жаздық бидайды аз зиян тигізгенмен, жаздық бидайды залалдауы жекелеген жылдары 18-26% қ ұ райды.

Гессен шыбыны. Зертелген жылдары гессен шыбыны бірнеше ұ рпақ пен дамығ ан: 1974 ж.-бір жә не жиі 2 ұ рпақ та; 1975ж. –бір; 1976 жә не 1977жж. – екі ұ рпақ та дамығ ан. Оң тайлы жағ дай болғ анда жұ мыртқ адан пайда болғ ан дернә сілдер жапырақ тың қ ынабына енеді жә не сабақ қ а сү лікше қ адалады да, оның шырынын сорады; 1976 жылы мұ нда 28 дн. бір сабақ та кездескен.

Облыс бойынша 1978 жылы гессен шыбынымен жаздық бидайдың залалдануы 15%, 1979 жылы -21, 3%, 1980 жылы-33, 7%-ды қ ұ рады. Жекелеген егістіктерде одан да кө п (55, 7%) болғ ан.

1974-1977 жж. ө нім жоғ алту ө сімдіктің 4, 5-тен 8, 1% толық жойылғ анда ө німділік 0, 6-1, 37 ц/га қ ұ рағ ан. 1978 жылы Возвышенский ауылында жойылғ ан ө сімдік саны 82, 2% -ғ а жеткен.

Гессен шыбынының бидайғ а зияндылығ ы, егістіктегі ө сімдік тығ ыздығ ына да байланысты ауытқ ып отырады. Рузаевский ауылшаруашылық тә жірибе станциясында бидайдың ә ртү рлі себу нормасымен себу арқ ылы сынақ жү ргізілді. Аудандық сорттардан – Саратовская 29 жә не Безенчукская 98 сыналында. Тә жірибе 5 себу нормасы: 1, 5; 2, 0; 2, 5; 3, 0; жә не 3, 5 млн/га. Шыбынмен залалданғ аны тек бірінші кө рсеткіште байқ алғ ан, ал қ алғ андарында аз. Саратовская 29 сортында 0, 42 –ден 0, 64%-ғ а дейін, Безенчукская 98 сортында 0, 4-тен 1, 04% дейін қ онысталғ андығ ы байқ алғ ан.