Немістің классикалық философиясы

Немістің классикалық философиясы ─ адамзат мә дениеті мен философиялық ойлау дамуының маң ызды сә ті. Бұ л философияның негізін салғ ан Иммануил Кант (1724─ 1804 ж.), Иоганн Готлиб Фихте (1762-1814 жж.), Фридрих Вигельм Иозеф Шеллинг (1775-1854 жж.), Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831жж.) жә не Людвиг Андреас Фейербах (1804-1872 жж.). Аты аталғ ан философтар ө з жү йелерін жасады, олардың идеялары мен тұ жырымдары аралығ ындағ ы ерекшеліктердiң болғ анына қ арамай, бір рухани ортаны қ алыптастырды.

XVIII ғ асырдың аяғ ымен XIX ғ асырдың басында Германия экономикалық, саяси жағ ынан артта қ алғ ан бытыраң қ ы жартылай феодалдық ел болды. Ұ лт буржуазиясы ә лсіз болғ андық тан, ө кіметке қ арсы ашық кү ресе алмады жә не революциядан қ орық ты, сондық тан феодалдармен ымырағ а келді. Неміс классикалық философиясының ө кілдері де, жай қ ала халқ ынан (бюргер) шық қ андық тан, тек жалпы философиялық мә селелермен айналысты. Олар ө з заманының білімді адамдары болды, университеттерде сабақ беріп, ғ ылыммен шұ ғ ылданды; сол кездегі Англияда болғ ан ө неркә сіп тө ң керісi, оның негізінде табиғ аттану ғ ылымының дамуы, 1748-1794 жылдары Францияда болғ ан буржуазиялық революцияның прогресшіл идеяларының Герман буржуазиясына тигізген ә серіне кө п кө ң іл қ ойып, ой қ озғ ады.

«Неміс классикалық философиясы» деген атауды Энгельс беріп, оны былай деп тү сіндіреді:

1. Сана, сезім, ақ ыл-ой, таным мә селелерін зерттеу;

2. Ертедегі кө не диалектиканы жаң а негізде кө теру;

3. Субъективтік идеализмнен объективтік идеализмге революция жолымен кө шу.

Иммануил Кант 1724 жылы қ арапайым қ олө нерші семьясында Кенигсберг қ аласында дү ниеге келді. Ә кесі тері илеуші, қ ұ рал - сайман шебері болып жұ мыс істеді. Отбасындағ ы 9 баладан 3 қ ызбен інісі екеуі ғ ана тірі қ алды, бала кезінде ө те кө п ауырды. Ө мір бойы бойдақ болып ө ттi. 1745 жылы Кенигсберг университетінің теологиялық факультетін бітірді. Сонымен бірге, университетте бірқ атар жаратылыстану жә не философиялық пә ндерді зерттеп таныды. Университеттен кейін 9 жыл ү йде сабақ беретiн мұ ғ алім болып жә не ө зі білімін жетілдірумен айналысты. 1755 жылы приват-доцент болып орналасқ ан соң логика, метафизика, математика, табиғ и қ ұ қ ық, философия, механика, минерология, теология, этика, география, антропология, дін жә не физикадан дә ріс берді. Философия мамандығ ымен 47 жыл бойы шұ ғ ылданды. Ө зінің жеке басында философиялық ә ң гімелерге кө ң іл бө лмеген. Оның ойынша ол тың дай білмейді, оқ ыта біледі. Бү кіл ө мірі есептеліп, ө зіне ың ғ айлы ө тіп жатты. Кешкі сағ ат 10⁰⁰-да ұ йық тап, таң ғ ы 5⁰⁰-те тұ ратын болғ ан. Ол 19⁰⁰ сағ атта қ ыдыруғ а шық қ анда, қ ала тұ рғ ындары онымен сағ атын туралайтын деген аң ыз бар. Бұ л ә дет соң ғ ы 30 жыл бойы бұ зылмағ ан.

«Пролегомендер» деген ең бегінде Кант ө з философиясының жай-жапсарын қ ысқ аша баяндап береді. Ол ең бегі алғ аш рет 1783 жылы басылып шық ты. Канттың ғ ылыми ең бектерi екi кезең ге бө лiнедi: «Сыни кезең ге дейінгі» жә не «Сыни кезең дегі».

Сыни кезең ге дейінгі кезең інің мә ні ─ «Жалпы бірдей жаратылыстану тарихы жә не аспан теориясы» деген ең бегі бойынша талданады. Бұ л ең бекте:

1. Материяның бірлігі, қ озғ алысы жә не оның заң дары туралы жаң а ойлар айтты.

2. Жаратылыстану ғ ылым теориясының саласында тарихи екі жаң а гипотеза

ұ сынды:

а) кү н жү йесінің табиғ и жолмен пайда болуы (ғ ылымғ а бұ л Кант-Лаплас гипотезасы болып кірді). Кү н жү йесінің газ тектес тұ мандық тан пайда болғ андығ ы туралы идеясы тек астрономияғ а ғ ана қ осқ ан ү лесі емес, жалпы дү ниетанымдық, ә дістемелік маң ызы бар жаң алық болды. Оның космогониялық ілімі неміс философиясына ү лкен ә сер етті. Бұ л ілім дү ниеге деген қ алыптасқ ан метафизикалық кө зқ арасты жең ді.

б) тасқ ындар салдарынан жердің айналуының бә сең деуі.

3. «Дү ние жаратылды» деген пiкiрдi жоқ қ а шығ арып, жаратылыстану туралы ең бегінде оны материализм тұ рғ ысынан шешті. Планеталардың алғ ашқ ы газғ а ұ қ сас тұ мандардың қ оюлануы арқ ылы, ө зіне тә н тартылыс жә не серпіліс секілді қ арама-қ арсы кү штердің арқ асында ө здігінен, ешқ андай сыртқ ы кү штердің ә серінсіз, пайда болатынын айтты. Хайуандардың пайда болуы, бү кіл дү ниеге қ алай таралғ андығ ы жайлы, адамның табиғ и жолмен шық қ андығ ы туралы идеялар ұ сынды.

4. Кант философиясының тарихы, маң ызы, оның диалектикалық ойлауды дамытуында болды.

Кант екінші кезең де ө зінің философиялық жү йесінің орталық мә селесі етіп адамды, оның тану мү мкiндiгiн қ ойды. Адамғ а керегі бостандық, бірақ ол адамда жоқ. Адамда бардың бә рі табиғ и қ ажеттіліктің арқ асында қ алыптасты. Адамның рухани тілегі мына философиялық сұ рақ тарғ а байланысты:

1. Нені біле аламын? (Метафизика немесе философия). «Таза ақ ыл-ойды сынау». (1781 ж.)

2. Нені білуім керек? (Мораль, этикалық ілім). «Практикалық ақ ыл-ойды сынау» (1788 ж.)

3. Неге сенуге болады? (Дін) «Ақ ыл шең беріндегі дін» (1793 ж.).

4. Адам деген не? «Антропология» (1798)

Кант философиясы болмыс, ә дептілік жә не дін туралы мә селелерді қ арастырмастан бұ рын, танып-білу мү мкіндігінің шегiн белгілеп алуды ұ сынады.

«Таза ақ ыл-ойды сынау» деген ең бегінде таным мә селесін талдайды. Канттың пікірінше, таным процесі ү ш сатыдан ө теді: 1. Сезім-тү йсік сатысы. 2. Сараптаушы ақ ыл-ой. 3. Таза ақ ыл-ой. И. Кант дү ниені ө здігінен, біздің санамыздан тыс ө мір сү ретін «ө зіндік зат» (вещь-в-себе) – заттар мен қ ұ былыстардың мә нi, біздің санамызда берiлген «біздік зат» (вещь-для-нас) - заттар мен қ ұ ыбылыстардың сыртқ ы кө рiнiсi немесе табиғ ат, деп екіге бө леді. Бұ л дуалистік кө зқ арас. Ө йткені, ол материалдық заттардың объективтік ө мір сү руін мойындайды, алайда мә нін танып - білуге болмайтын «ө зіндік зат» бар деп агностиктік ұ йғ арымғ а келеді. Зат ішіндегі мә нді ешуақ ытта таза ақ ыл-оймен анық тауғ а болмайды. Бұ л трансцендентальдық, яғ ни логикалық ойлаудан, тә жірибиеден тыс.

Агностиктік білімнің пайда болуына байланысты, заң ды сұ рақ туады: егер жеке заттарды жә не тұ тас ә лемді тану мү мкіндігі жоқ болса, ғ ылыми білімнің тегі мен мә ні қ андай? Кант осығ ан ө зінің гипотезасы мен теориясын жасады? Осы мә селелерді тү сіндіру ү шін, ол ө зінің таным теориясына априорлық білім тү сінігін енгізді, бұ л ─ тә жірибеге дейінгі жә не тә жірибеден тыс алынғ ан білім болды. Априорлық ─ ақ ыл-ойда ә уел бастан бар жә не дә лелдеуді керек етпейді. Мысалы, «Адам ө мірі уақ ытпен ө теді», «Барлық дененің ұ зындығ ы бар». Тек априорлық білім дә лелді жә не сенімді, жалпылық жә не қ ажеттілік қ асиетіне ие бола алады. Ол априорлық білім тү рлеріне біздің кең істік пен уақ ыт туралы тү сінігімізді жатқ ызды. Бірлік, кө птік, тұ тастық, нақ тылық, терістеу категориялары тә жірибеге дейін адам басында таза идея кү йінде пайда болады деп жазды. Олар «бiздiк заттардың», табиғ аттың ретсiздiгiн жоюғ а, жү йеге келтiруге қ олданылады, яғ ни соң ғ ыларды бiздiң санамыздың ө зi жасайды - бұ л Кант философиясының субъективтiк идеализмге ауытқ уы.

Априорлық білімге байланысты адамның ө зінің жеке эмпириялық тә жірибесінен шығ у қ абілеті туады. Осыдан, ол ө зінің философиясын ─ транцендентальдық деп атады. Канттың априорлық формаларынан адамзат мә дениетінде қ алыптасқ ан (заттандырылғ ан) дағ дылық, іскерлік жә не қ абілет тыс қ алғ ан. Атап айтқ анда, мә дениеттің негізінде ғ ылым, техника, ө нер бар, біздің білім жеке адамғ а кө п тә уелді емес. Бұ лар шынында да жеке адам тә жірибесінен бұ рын, қ алыптасқ ан жә не олар ү шін априорлық болады. Бірақ таным субъектісі адамзат болғ андық тан, бұ л білім апостериорлық тан, яғ ни тә жірибеден алынғ ан.

Апостериорлық білім ─ тә жірибеге негізделген, ә рі қ олда бар материалдардың деректеріне сү йенген. Мысалы, адам тә жірибеден білетіні барлық металдар балқ иды, бірақ теория жү зінде балқ итынын дә лелдеуге болмайтын металдар бар. Сондық тан тә жірибеден алынғ ан білімнің (эмпириялық, апостериорлық) дұ рыс жә не толық болмауына байланысты, ол жалпылық болуғ а таласпайды.

Кант ілімінде танымдық қ абілеттің негізгі мә селесі: ақ ыл-ой мен антиномиялар туралы, осы ілімнің ық палы ерекше еді. Бұ л жаң а заман философиясының ең маң ызды, ә рі терең жетістіктерінің бірі болды. Ә р ойдың кері тү рі бар деген диалектикалық заң ретіндегі антиномияғ а мыналар жатады:

Кең істік жә не уақ ыт:

Дү ние уақ ыт жағ ынан да, кең істік жағ ынан да шекті.

Дү ние уақ ыт жағ ынан да, кең істік жағ ынан да шексіз.

Қ арапайым жә не кү рделі:

Ә рбір кү рделі зат қ арапайым бө лшектерден тұ рады.

Дү ниеде қ арапайым зат мү лде жоқ.

Бостандық жә не себептік:

1. Дү ниеде табиғ и заң дар бойынша себептілік қ ана емес, бостандық та бар.

2. Бостандық жоқ. Дү ниеде бә рі де қ атал себептіліктегі табиғ и заң дар бойынша жасалады.

Қ ұ дай жә не мә н:

1. Қ ұ дай бар - сө зсіз тіршілік иесі, барлық тіршіліктің себебі, дү ние ме?

2. Қ ұ дай жоқ - дү ние мә нсіз. Ешбір абсолютты тіршілік иесі жоқ.

И. Канттың осы антиномиясы Гегельдің қ арама-қ арсылық тардың бірлігі мен кү ресі деген диалектика заң ын ашыуына ү лкен ық пал жасады.

1783 жылы «Пролегомендер» («кіріспе») кітабында философиялық категориялар тә жірибеден тыс, оғ ан дейін адам басында таза идея кү йінде пайда болады деп, олардың 12-сiн атап кө рсетті. Сараптау парасатының тү рі - категориялар (жалпы ұ ғ ым), солардың кө мегі арқ ылы алғ ашқ ы тү йсіктегіні «жү йе координатында» ұ ғ ыну жә не реттеу жү редi. Канттың пікірінше, сараптау категориясының кө мегімен тү йсіктегі ретсіздікті ақ ыл-ойдың сө ресіне орналастырып, ойлау қ ызметін нә тижелі етуге болады. Ол 12 категорияны кө рсетіп оны 4 топқ а, ә р топта ү штен орналастырды. Сонымен бірге алғ ашқ ы ә р топтың екі қ атегориясы қ арама-қ арсы топтың қ асиеті, сипатты, ү шіншісі ─ олардың - синтезі:

Бұ л сатыда априорлы категориялар арқ асында жаң а реттелген тү йсіктер жиынтығ ы қ орытындыланып, тұ жырымдалып, заң дылық қ а бағ ынып жаң а білім пайда болады. Осы екі сатыдан шығ атын білімді ─ транцендентальдық білім дейді. Транцендентальдық дегеніміз ─ логикалық ойлаудан, тә жірибеден тыс, заттың ө зін емес, априорлы танып-білу мү мкіндігінің осы затты қ андай дең гейіне дейін тү сінуін айтады.

Ақ ыл-ойдың таза тү рі жоғ ары идеялар, мысалы, Қ ұ дай идеясы, жан идеясы, дү ниенің мә ні идеясы, т. б. Философия ─ Канттың пікірінше, жоғ арғ ы мә лімет идеясы туралы ғ ылым. Таза ақ ыл-ой тануғ а болмайтын ә лемдi, «ө зіндік заттардың мә нін, табиғ атын тү сінуге» ұ мытылады, бұ л қ айшылық қ а, қ иялғ а, антиномияғ а алып келеді.

Кант адам мінезін, парызын жә не қ ұ дайдың барлық мә селелерін ө зінің «Практикалық ақ ыл-ойғ а сын» ең бегінде талдайды. Оның «таза ақ ыл-ойы», «практикалық ақ ыл-ойды» қ ұ руғ а қ ажетті негіз болды. Мораль қ андай болу керек? Адамның ә дептілігі, оның мінез-қ ұ лқ ы дегеніміз не? Таза ә дептілік - қ оғ ам санасындағ ы адамгершіліктің барын мойындауы, яғ ни ә р жеке адамның оны ө з бойына біткен қ асиет ретінде тү сінуі. Таза ә дептілік пен нақ ты ө мірдегі адамның мү ддесі, іс-ә рекеті (қ ылығ ы), ниеті арасында ө те кү шті қ айшылық бар. Ал мораль адамның мінез-қ ұ лқ ынан, қ оршағ ан ортадан тә уелсіз, тек моральдық заң ғ а ғ ана бағ ынуы керек. Канттың пікірінше, мораль абсолюттi жә не міндетті.

Жоғ арғ ы жә не сө зсіз орындалатын, бә ріне бірдей ә дептілік заң ын ол ─ ә дептілік императиві деп атады. Кант: «Жалпығ а тә н заң ғ а айналғ анын, ө зің қ алай алатын ұ станымды ғ ана ө зің е жетекшілікке ала отырып ә рекет ет»[3] - дейді. Ә дептілік императиві - қ оғ амда қ алыптасқ ан ә дептілік заң дарын сыйлау, ө з міндетің ді ө теу, сол ғ ана ә дептілік іс болып саналады. Ол адамдардың игіліктерге, бақ ытқ а ұ мытылуын немесе сү йіспеншілік, жақ сы кө ру секілді адамғ а тә н қ ұ былыстарды ә дептілік императив шең беріне енгізбейді. Ә дептілік пен ә депсіздік ара қ атынасында тә жірибе кө рсеткендей сә йкестік жоқ. Ө мірдегі ең бір ү лкен табыс пен олжағ а ә депсіз, кө ргенсіз, адамдық қ асиеті жоқ жандар жетеді, сондық тан, ә депті жандар шет қ алып отыр. Бұ л біздің ә дептілік санамызғ а қ арсы келетіндіктерін, ә ділеттіктің кепілі ─ Қ ұ дай дейді.

Адамның мінез-қ ұ лқ ы, іс-ә рекеті басқ алар ү шін ү лгі болуы керек. Адам ─ басқ а адамғ а ойланушы жан не ө те сирек тұ лғ а ретінде саналуы керек, сө йтіп жә й қ ұ рал ретінде қ аралмауы тиiс оның «Пайымдау қ абілетіне сын» ең бегінің негізгі идеясы - жалпылық мақ сат идеясы.

Эстетикадағ ы мақ сат. Адам ө з қ абілетін ө мір мен мә дениеттің саласында барынша ойдағ ыдай пайдалануы керек.

Табиғ аттағ ы мақ сат. Табиғ атта бә рінің ө з мә ні бар - тірі табиғ аттың жә не ө лi табиғ аттың ұ йымдасуы, тірі дененің қ ұ рылымы, кө беюі, дамуы.

Рухани мақ сат - Қ ұ дайдың барлығ ы.

Канттың ілімі бойынша Дінге тек сену керек. Себебі, Қ ұ дайдың бар - жоқ тығ ын тә жірибие арқ ылы дә лелдеу қ иын.

Фихте Иоганн Готлиб 1762 жылы Раменау, Лужицк ө лкесінде тоқ ымашы отбасында дү ниеге келді. Бала кезінен бастап станокта жұ мыс істей бастады.Оның білім алуына кездейсоқ жағ дай ә сер еткен фабрика иесі, барон ─ Милиц байқ ап қ алды. Соның арқ асында гимназияғ а қ абылданды, кейіннен Иен университетінің теология факультетін бітірді. Фихте шығ армалары: «Ғ ылым туралы ілім» (1794), «Адамның міндеті», «Ә рқ илы жауаптылық ты сынау».

Фихте тарихи тұ рғ ыдан алғ анда немістің классикалық философиясына жаң а импульс берді. Фихте - субъективтік идеалист. Оның пікірінше, нақ ты ө мір сү ретін біздің санамыз. Материалдық дү ние, болмыс, табиғ ат - тек біздің санамызда, сезімімізде, елесімізде, ұ ғ ымымызда болады. «Мен» (Субъект-сана), «Мен еместің» (табиғ ат-объект) анық таушысы. «Мен» алғ ашқ ы бастама кезінде, ақ ыл-ойдың нақ тылығ ына қ арама-қ арсы жағ дайда, «Мен емеске», одан кейін екеуінің ө зара қ арым-қ атынасына айналады. Енді «Мен де» - рух, жігер, ө негелік, сенім ұ ғ ымдарды қ алыптасады, «Мен емес» нақ ты ө мір сү реді жә не «Менге» ә сер етеді, кейде оның іс-ә рекетін айқ ындайды. «Мен емес» Канттың «ө зіндік заты» секілді санадан тыс ө мір сү рмейді, ол - сананың ерекше қ ызметінің туындысы. Бұ л қ ызметтің ерекшелігі ─ санада осы қ ызмет жү ріп жатқ анда, адамда ол туралы саналы ойлау қ абілеті болмайды. «Мен» ө тімді, белсенді. «Мен» «Мен еместі» ө зінің қ арама-қ арсылығ ы ретінде, ө зінің белсендігіне қ олдану ү шін жасайды. Бұ л қ арама-қ арсылық кү рестің нә тижесінде, адамның сана-сезімі дамиды. Философиялық шығ армашылық та Фихте екі кезең ді кө рсетеді: а) философиялық ә рекеттің кезең і;

ә) философияның абсолюттік кезең.

«Мен» ә рекеті, Фихтенің ұ ғ ымы бойынша, адамның ә дептілік мінез-қ ұ лқ ы. Адам ә рекетінің мақ саты - моральдық заң дар мен парызды орындау. Бұ л мақ сатты жү зеге асыруда, қ оршағ ан ортамен тығ ыз байланысты адам болмысынан туындайтын, оның табиғ и қ абілеттері қ арсы болады. «Менге» қ арсы тұ рып, оны іс-ә рекетке итермелейтін «Мен емес» дегеніміз айналып оралып отырады. «Мен емес» деген ө зінше ө мір сү рмейді, оны ө зінің қ ызметінің ә рекетін дамыту ү шін «Мен» тудырады. Бұ л - антитезис, тезистен сө зсіз шығ арылатын жай. Сол себептен Фихте ө зінің ә дісін «антитетикалық» деп атайды.

Фихте ө зінің философиялық жү йесін Канттың философиялық бағ ытымен жасауғ а ұ мытылды. Философия - бұ л ғ ылымдардың бә рінің бастаушы негізі, яғ ни «Ғ ылымдар туралы ғ ылым», сондық тан ө зінің басты ең бегі «Ғ ылыми ілімнің жалпы негізін» («Основы общего наукоучения») ғ ылым мә селелеріне арнайды. Ө з философиясында алғ ашқ ы зерттеу объектісі жеке «Мен», адамның туындысы ─ «Мен емес» немесе кө птеген адамдардың «Мені» емес, барлығ ын қ амтитын абсолюттік «Мен» дейді. «Мен», - деп жазды Фихте - ө зінің ойлауында таза «Меннен» шығ ады жә не оны ойлағ анда ө з ә рекетін заттар арқ ылы анық тау ү шін емес, соны заттардың анық таушысы ретінде қ абылдау ү шін керек. Мұ нымен Фихте ө зінің принципін басқ а тә сілмен қ алыптастырады, «Мен» - «Мен» де.

1. «Мен», барлық адамның «Мені» - нақ тылық, қ ұ діреті - шығ армашылық, жасаушы кү ш жә не ең соң ында бү кіл адамзат сана-сезімінің бір кезі.

2. Фихтенің «Мені» ақ ыл-ой ғ ана емес, ол ырық, тек таным ғ ана емес, ә рі ол бә рінің бір жағ ын ғ ана біріктірмейді, «Мен» олардың мә ні.

3. Фихте «Мені» алғ ашқ ы жағ дайдан шығ у немесе ойды нығ айтудың қ арама-қ арсылық қ озғ алысы.

Фихте Кантқ а қ арағ анда қ андай болсын, сыртқ ы объектінің субъектінің ақ ыл-ойынан тә уелсіз ө мір сү руін қ абылдамайды, жоқ қ а шығ арады. Оның «Мені» тек бірғ ана нақ тылық абсолют ─ ә лемді жасаушы, бә рін қ ұ рушы.

Фихте «Жабық сауда мемлекеті» деген ең бегінде: Қ оғ ам жеке адамдардың тең дігін ғ ана емес, сонымен бірге бостандығ ын реттеу керектігін айтады.

Парасатты мемлекетте тең қ ұ қ ық ты адамдардың ү ш тобы бар:

1. Ө ндірушілер (ауыл тұ рғ ындарын айтады).

2. Мастерлер ─ қ аладағ ы қ олө нершілер.

3. Сатушылар.

Фихте жерді жекеменшікке беруге қ арсы болғ ан, оның пікірінше: жердің иесі қ ұ дай, жер адамғ а тек ө ң деп пайдалана алатын қ асиеті ү шін беріледі. Жерді сондық тан сатуғ а болмайды. Батыста оны социалист деп атады.

Шеллинг Фридрих Вилагельм Иозеф Шеллинг (1775-1854 жж.) 1775 жылы Леонбергте, протестанттық пастордың отбасында дү ниеге келді. Сол кездегі философия мен ә дебиеттегі бостандық оны қ анағ аттандырды. Ол қ ұ пия тү рде Спинозаны, Руссоны жә не Шиллерді оқ ыды. 19 жастағ ы студент кезінде ө зінің бірінші трактатын жазды. «Философия тү рінің жалпы алғ андағ ы мү мкіндігі» деген ең бегі таң - қ алдырды.

1. Оғ ан сол кездегі саяси оқ иғ алар ө те ү лкен ық пал жасады, ә сіресе француз революциясының рө лі ерекше болды. Рухани қ ұ былыстардан, Кант философиясы ә сері айтарлық тай болды. Канттың сыни ең бектерінің арқ асында оның теология мен шіркеуден алшақ тауына тура келді.

2. Алғ ашқ ыда Фихте философиясын жалғ астырғ анымен, кө п ұ замай субъективтік идеализмнің мү мкіндігінің жоқ тығ ын тү сінді.

3. Шеллинг философия эволюциясының ең маң ыздысы ─ табиғ ат философиясын жасады.

4. Шеллингтің табиғ ат философиясының жетістігі ─ ол табиғ ат пен оның қ ұ былыстарын зерттеуде диалектика ә дісін кіргізді. Ол табиғ атты зерттеуде ізденудің қ ажеттілігін, табиғ ат реальдығ ын, динамикалық қ арама-қ арсылығ ын кө рсетеді. Шеллингтің табиғ ат философиясы, табиғ аттың идеалистік диалектикасына айналды.

5. Натурфилософияның мақ саты ─ табиғ аттың дамуындағ ы ең тө менгі тү рден, жоғ арғ ы тү рге бірте-бірте ө туді ашу. Мұ нда табиғ атты ақ ыл-ой ө міріндегі сансыздық тың кө рінісі ретінде баяндайды. Объективтік дү ние алғ ашқ ы санасыз рухтың поэзиясы дейді.

6. Жаратылыстанудағ ы механистицизмді сынап, барлық қ ұ былыстарды табиғ аттағ ы ө мір негізінде жатқ ан бiр принциптің кө мегімен тү сіндіруге ұ мтылды.

7. Эмпирикалық нақ тылық та табиғ ат заттары кейбірде рухани кө ріністе табылады. Демек, олар бір-бірімен тепе-тең дік жағ дайда болады. Бұ л идея оның басты жә не негізгі мә селесі.

Шеллинг қ ұ дайды жеке тұ лғ а ретінде қ арастырады. Қ ұ дай мен жеке тұ лғ аның айырмашылығ ы ─ қ ұ дай бостандығ ы шексіз болса, адамда шектеулі. Фихттемен бірге Шеллинг бостандық ұ ғ ымын қ ажеттілік деп тү сініп, бостандық қ ұ былысын жекелеген адамның ерлігі емес, қ оғ амның жетістігі деп білді. Алайда осы кө зқ араста қ айшылық бар, Шеллинг бостандық проблемасын логикағ а айналдырады, оны дү ниедегі зұ лымдық проблемасымен байланыстырды. Сө йтіп ол рационализмнің шектен шық қ ан тү рінен иррационализмге бет бұ рып, ө зінен кейін қ алыптасқ ан иррационалистік философиялық бағ ыттың негізін қ алаушығ а айналады. Дү ниенi тү сiнуде ақ ыл-ойдың шектеулі екенiн айтып, ол соң ғ ы кезде аяндық философияғ а (философия откровения), «интеллектуалдық интуиция», мистика жолына тү стi.

Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 жж.). Гейдельберск, одан соң Берлин университеттерінде профессор. Бірінші болып қ ызмет атқ арды ө з заманның атақ ты, ә рі бү кіл Еуропағ а белгілі беделді философы, ә рі неміс классикалық философиясының шоқ тығ ы биік ө кілі.

Гегель философиясының ү лесі жә не ерекшелігі:

1. Ол объективтік идеализм теориясын жасады. Оның философиясының негізгі ө зегі абсолюттік идея - ә лемдік Рух.

2. Гегель, Канттың, Фихтенің жә не Шеллингтің ең бектерін зейін қ ойып зерттеп, идеалистік диалектиканың жалпы теориясын жасап, жә не оны білімнің ә ртү рлі салаларына қ олданды.Ө зінің диалектикалық ә дісінде ол қ озғ алыс дамуының ү здіксіз екенін ү йретті.

3. Гегель ө з философиялық жү йесінде дү ниежү зілік ақ ыл-ойдың абсолюттік жә не ә бден жетілген кө рінісін жасауғ а тырысты. Гегельдің жү йесі мен ә дісі бір-біріне қ айшы, кер тартпа.

Бұ дан шығ атын қ орытынды:

а) философиялық жү йесі метафизикалық.

б) диалектикалық ә дісі прогресшіл жағ ынан кө рінеді.

Гегель жү йесі. Гегель нақ тылық ты (немесе бү тін болмысты) тү сiнуде, идеяның мә ні ретіндегi - ә лемдік ақ ыл-ойды, Логосты, Рухты, Сананы, Субъектіні ─ Абсолют деп атады (барша дү ниенің, бү кіл болмыстың пә рменді бастамасы, жаратушысы). Абсолюттің маң ызды қ асиеті - шығ армашылығ ы, белсенділігі, дамуы жә не кү шеюі. Ол ө зінің дамуында ә ртү рлі сатыдан ө теді, ө зінің ө мір сү ру формасында ә ртү рлі кө ріністе болады. Сонымен бірге ө зінің жоғ арғ ы мақ саты ─ ө зін-ө зі тануғ а ұ мтылады.

Абсолют ү штік тү рде қ ұ рылғ ан, Еуропалық философияда ертеден бар жә не дә стү рлі христиан діні іліміндегі ү штікпен байланысты. Абсолюттік идеядан ─ Табиғ ат, Табиғ аттан ─ Рух туады, бірақ, қ алай тууы тү сіндірілмейді, тек шық қ ан нә тижені факт ретінде кө рсетеді.

Гегель философиясының негізі ә лемдік Рух, абсолюттік идеяның бү кіл дү ниені жаратқ аны. Табиғ ат - ә лемдік рухтың таза идеядан абсолюттік идеяғ а айналуы. Идея ешқ андай мазмұ нсыз «таза болмыс» немесе «ештең е» болып табылады. Содан пайда болу, «туу» деген ұ ғ ым шығ ады. «Нақ ты болмыстың пайда болуы» - заттар мен қ ұ былыстар дү ниесіне ә келеді, яғ ни идея материалдық заттарғ а айналады: механикалық қ ұ былыстар, химиялық қ осылыстар, тіршілік, адам мен адамзат қ оғ амы тү рiнде дамиды.

Адам пайда болғ аннан кейін, идея адамның санасында ойлау формасына қ айта айналады. Адам санасы дамығ ан сайын идея материядан қ ол ү зіп, алшақ тай береді. Ол ө зінің бү кіл ө ткен жолын ұ ғ ына келе ө з дамуын аяқ тайды, бастапқ ы ө з кү йіне келеді. Ендi «Таза болмыс» ретінде емес, бү кіл ө з мазмұ нын барынша ө рістеткен болмысқ а айналады. Гегельдің пікірінше, табиғ ат абсолюттік идеяның екінші ө мірі, бірақ ол дамымайды, дамитын тек идея.

Диалектиканы жасай отырып, Гегель бү кіл дү ниені - табиғ атты, қ оғ амдық ө мірді жә не ойлауды - шексіз қ озғ алу, ө згеру жә не даму процесі деп кө рсетуге тырысты. Ол диалектиканың негізгі принциптерін, заң дарын, категорияларын белгілеп берді. Табиғ аттың, қ оғ амның, ойлаудың дамуы диалектика заң дарына бағ ынады деген оның идеясы ө те игілікті болады. Алайда, объективті идеалист болғ андық тан, Гегель дү ниенің барлық қ ұ былысының негізінде қ айдағ ы бір абсолюттік идеяны, ә лемдік рухты алды. Ұ ғ ынудың жоғ арғ ы сатысы ө зiнiң философиясында берiлген, ә рі ендi Гегель басқ а философияның болуы мү мкiн емес деп, ө зiнiң диалектикалық iлiмiне қ айшы пiкiр айтады. Бұ л оның философиялық жү йесi мен ойлау тә сiлiнiң арасындағ ы қ арама-қ айшылық.

Оның ең маң ызды ең бегінің бірі «Логика ғ ылымы» ү ш бө лімнен тұ рады: 1. Болмыс. 2. Мә н. 3. Ұ ғ ым.

Гегель ө зінің логикасында шындық тың ө з- ө зінен қ озғ алуы жә не ө з-ө зінен дамуы жө нінде пайдалы пікір ұ сынды. Бірақ ол шындық ты ойлаумен тең естірді. Бұ л ең бекте диалектикалық ү ш заң ды ─ идеалистік тұ рғ ыдан зерттеп кө рсетеді:

1. Қ арама-қ арсылық тың бірілігі мен кү ресі заң ы - дамудың негізгі қ айнар кө зі.

2. Санның сапағ а айналу заң ы - барлық болмыс қ алай ө згеретiнiн ашады.

3. Терістікті терістеу заң ы - ө згеріс қ ай бағ ытта болады деген сұ рақ қ а жауап береді.

Тарих философиясында:

1. Адамзаттың тарихын кездейсоқ оқ иғ алардың тізбегі немесе ұ лы адамдардың ө мірінің тарихы емес, заң ды процесс деп кө рсетті.

2. Географиялық ортаның рө лі жө нінде, экономика жө нінде, ә леуметтiк таптардың кү ресі жә не басқ алар жайында бірсыпыра қ ызық ты идеялар айтты.

3. Мемлекеттің кемеліне келіп гү лденуінің негізгі шарты - ерікті жеке меншіктің дамуымен байланысты деп санады.

Л. Фейербах 1804 жылы Лансугутта туып, 1872 жылы Нюренберг қ аласының маң ында, Рейхенберг деген жерде қ айтыс болғ ан. Негізгі ең бектері: «Христиан дінінің мә ні», «Діннің мә ні», «Гегельге қ арсы сын». Философияғ а Гегельдің идеалистік философиясын сынау арқ ылы келеді. Фейербах: «Гегель нақ ты ойлауды нақ ты адамнан айырып, шындық ты жасаушығ а айналдырды», - дейдi.

Фейербахтың пікірінше, жаң а философия ─ теологиялық емес, антропологиялық болуы керек. Антропологизм - адам мен табиғ аттың айырғ ысыз бірлікте жә не адамды табиғ аттың жемісі деп қ арау. Антропология - адамның биологиялық жақ тарын зерттейтін ғ ылым. Табиғ ат рухтың негізі болғ андық тан, ол философияның да негізі. Табиғ аттан сезім мен ақ ыл-ой дарығ ан. Адам жер бетіндегі тірі жан, табиғ аттың бір бө лігі екенін мойындай отыра, оны қ оғ ам мен жә не тарих дамуынан тыс, абстракты тү рде алып қ арайды. Адам мен табиғ аттың ө зара ә рекетінің негізі, қ оғ амдық -тарихи практика екенін тү сінбеді.

Таным туралы. Фейербах: «Дү ниені танып білу дү ниенің ө зі секілді шексіз. Таным сезімнен басталады, шындық тың дә йегі - іштей туғ ан сапа». Қ оршағ ан ортаны тануғ а болады, ақ ыл-ойдың мү мкіндігі шексіз. Бірақ, бұ л бірден пайда болмайды, ол адамның эволюциялық дамуы, тә жірибенің жиналуы, ғ ылыми-техниканын ө суіне байланысты болады. Фейербах: «Біз танымағ анымызды, біздің ұ рпағ ымыз таниды»[4] - дейді. Фейербахтың бү кіл материализмі секілді, таным теориясы да сырттай пайымдаушылық сипатта болды - бұ л практикалық іс-ә рекет рө лінің маң ызын тү сінбеушілік. Ойлау адамнан тыс жә не одан тә уелсіз ө мір сү ре алмайды. Ол адам миымен ажырамас байланыста болады. Тарихты тү сінуде тарихи процестің қ озғ аушысы деп объективтi заң ды емес, ақ ыл-ойды мойындайды.

Фейербах: «адамның ө зіннің тү пкі тө ркіні санасына байланысты, дін адамды емес, адам дінді жасайды»- деді. Адам қ андай болса қ ұ дайы сондай деп, Фейербах діннің негізін қ иялдан (фантазиядан) іздейді. Фейербах материализмнің кү шті жағ ы - оның дінмен ашық кү ресіп діннің психологиялық тү п-тамырын ашып беруiнде. Қ ұ дайы бар дінді жойып, оның орнына қ ұ дайсыз, адамдардың сү йiспеншiлiгiне негiзделген жаң а дінді жасауды ұ сынды.

Семинар сабағ ының жоспары:

1. Классикалық неміс философиясының ә леуметтік, тарихи алғ ышарттары.

2. Классикалық неміс философиясындағ ы метафизика мен натурфилософия.

3. Классикалық неміс философиясындағ ы диалектикалық ә діс пен идеалистік жү йе.

4. Л.Фейербахтың философиялық іліміндегі антропологиялық материализм жә не

гуманизм

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Негізгі назарды мына мә селелерге аудару керек: немістің классикалық философиясы И. Кант, И. Г. Фихте, В. Ф. Шеллинг, Г. В. Гегель, Л. Фейербах аттарымен белгілі. Олардың ә рқ айсысы ө зіндік ерекшелігі бар ойшыл ретінде танымал. Сонымен қ атар, ілімдердің ә рқ илығ ына қ арамастан олар белгілі – бір идея мен принципті ү станғ ан.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Немістің классикалық философиясы жаң а философияның қ айнар кө зі.

2. И. Канттың сын кезіндегі философиясының мә ні неде?

3. Гегельдің диалектикасын қ алай тү сінуге болады?

4. Фейербахтың антропологиялық материализмінің маң ызын ашың ыз?

5. Классикалық неміс философиясының тарихи алғ ышарттары, оның негізгі иедеялары мен принциптері.

6. Кант агностицизмі.

7. Канттың сынғ а дейінгі жә не сыни кезең дерінің ерекшеліктері

8. Гегель философиясының қ айшылық тары.