Дебиеттер тізімі.

1. Гулыга А. В. Русская идея и ее творцы. М.: 1995.

2. Данилевский Н. Я. Россия и европа.М.: 1991.

3. Зенковский В. Н. История русской философии в 2-х томах. М.: 1991.

4. Замалеев А. Ф. Лекции по русской философии. СПб, 1994.

5. Кудрявцев Ю. Г. Три круга Достоевского (событиийное, социальное, фило-

софское). М.: 1990.

6. Кішібеков Д. К., Сыдық ов Ұ. Е. Философия. Алматы, 2003.

7. Қ асабек А. Тарихи-философиялық таным. Оқ у қ ұ ралы. Алматы, 2002.

8. Левитский С. А. Очерки русской философии. М.: 1991.

9. Лосский Н. О. История русской философии. М.: 1994.

10. Леонтьев К. Н. Византизм и славянство (записки отшельника). М.: 1992.

11. Рассел Б. Практика и теория большевизма. М.: 1981.

12. Русский космизм. Антология. М.: 1993.

13. Сабиров В. Ш. Русская идея спасения (жизнь и смерть в русской философии).

СПб. 1995.

14. Соловьев В. С. Соч. В 2-х т. М.: 1988.

15. Федоров Н. Ф. Сочинения. М.: 1982 (Раздел: из первого тома Философии

общего дела). С. 53-100, 164-165, 173, 197-198.

16. Философия. қ ұ растырағ ан. Т. Ғ абитов.– Алматы. Раритет, 2005.

17. Философия. Электрондық оқ улық (Қ ұ р. Т. Х. Ғ абитов, Алматы: Юрлит, 2004).

18. Философиялық сө здік. Алматы, 1996.

1.7 Отандық философия

Дү ниежү зілік тарихта адамзаттың кө шпелі тұ рмысы, номадтық мә дениет - бірегей қ ұ былыс. Кейбір ғ алымдар мұ ндай қ ұ былысты артта қ алғ андық, сананың жетілмегені деп келді. Ежелгі жә не орта ғ асырдағ ы кө шпенділікті қ ажетті тұ рмыс салты ретінде қ арастыру керек.

Кө шпенділік (номадтық) ө мірдің ерекшелігі. 1. Еркін ө мір сү ру, яғ ни, негізінен экономикалық жә не ә леуметтік дербес, шағ ын топпен ө мір сү руі. Оның себебі: мал, тамақ, киім, ү й, кө лік, отын да болып, ең негізгі қ ажеттіліктердің бә рін қ амтамсыз етеді. 2. Кө шпелі қ азақ елі еуразиялық кең істікте ақ параттық рө л атқ арды, кө рші отырық шы елдердің жақ сы жақ тарын, жетістіктерін бір-біріне жеткізіп отырды. Мысалы, Жібек жолы, оның ү ш бағ ыты: Сібір, Батыс, Оң тү стік. 3. Отырық шы елдердің идеологиялық -саяси тұ йық тық қ а ұ мытылуын бұ зып, іштен іріген елдерді жаулап, жаң а жолғ а итермелеп отырды. 4. Кө шпенділер тек ақ параттық рө л атқ армай, жаң а идея, жаң а бағ ыт ұ сынды. Оны ежелгі зороастризмді Иран, Ирак жеріне алып келген «тү йелі адам» ұ ғ ымынан, тә ң ірге табынудың конфуцийліктің аспанғ а сенуіне ұ қ састығ ынан байқ аймыз. Дін - ө негеліктің кө зі десек, кө шпелілердің этиканы сақ тап дамытудағ ы ерекше рө лін байқ амыз. Алғ ашқ ы иудаизм де, ислам діні де кө шпелілерден шық қ андығ ы тарихи дә лелденген. Бұ ғ ан Қ орқ ыт, Асанқ айғ ы ізденістері, Абайдың «Адам бол» талабы да куә. 5. Кө шпелілер табиғ атқ а жақ ын болғ андық тан, реалистік ойлауғ а икемді, отырық шы елдер секілді бір мифологияны ұ зақ ұ стану оларғ а тә н емес. Анарыс, Фараби ғ ылымның бастауы саналатын логиканы, нақ ты ойлауды жетілдіруде атаулы рө л атқ арғ аны да тарихтан белгілі. Олардың табиғ атқ а жақ ындығ ы балағ а тә н мейірмандылық ты, бә секешілдікті, жерді қ орғ аудағ ы жаугершілік мінезді сақ тауғ а ә келді.

Халық эпостары, ертегілер, аң ыздар, лирикалық -тұ рмыстық поэмалар, мақ ал-мә телдер, адамның табиғ и жә не ә леуметтік, саяси-экономикалық жағ дайларын, ізгілік мақ саттарын танып білуге мү мкіндік берді. Рухани жә не материалдық ескерткіштерді зерттеу ─ халқ ымыздың танымдық, адамгершілік-тә рбие жә не дү ниеге деген кө зқ арастық ерекшелігін білуге кө мектеседі. Қ азақ тың мақ ал-мә телдерін алайық. Олардың ә рқ айсысын философиялық афоризм (тү йінді ой) деуге болады, олар арқ илы дә уірдің ауыр сынынан ө ткен, жан-жақ ты шың далғ ан. Айталық: «кө ре-кө ре кө сем боласың, сө йлей-сө йлей шешен боласың», «Кө п кө рген біле ме, кө п жасағ ан біле ме?», «Ө нер алды - қ ызыл тіл», «Сө з - ө мір, сө йлеу - ө нер», «Қ ұ с қ анатымен ұ шады, қ ұ йрығ ымен қ онады», «Жаяудың шаң ы шық пас, жалғ ыздың ү ні шық пас», «Ат шаппайды, бап шабады», «Байлық қ олдың кірі, жусаң кетеді», т. б.

Ақ ыл-ой, ә дет-ғ ұ рып адамның ө скен ортасына байланысты. «Кө лде жү зген қ оң ыр қ аз, қ ыр қ адірін не білсін» деген қ анатты сө здер мақ ал-мә телдердің саны мен сапасына, философиялық ойлардың қ алыптасуына ә сер етті. Қ азақ «тоқ сан сө здің - тобық тай тү йіні бар» деп ұ қ қ ан, практикалық философия саласында ерекше жетілген халық тың бірі. Қ азақ халқ ының рухани қ азынасы - ауыз ә дебиеті. Фольклор, тұ рмыс-салттық жырлар, жан-жануарларғ а, табиғ атқ а, батырларғ а арналғ ан толғ аулар, философиялқ дү ниетанымғ а қ атысты мә н-мағ ынаны ой- парасат арқ ылы ашу. «Алпамыс батыр», «Қ обыланды» «Ер Тарғ ын» сияқ ты қ азақ тың эпостық шығ армаларындағ ы негізгі ой мен мұ раты ─ ел тә уелсіздігін аң сау, елге қ орғ ан болғ ан батырларды жырлаумен бірге, ғ ашық тық жырлары («Қ озы-Кө рпеш - Баян сұ лу», «Қ ыз Жібек», «Айман - Шолпан»), тарихи жырлар, шешендік сө здер, термелер, қ ара ө лең дер, аң ыздар, т. б. қ азақ халқ ында ө те кө п.

Қ азақ халқ ының діни кө зқ арасы да ә рқ илы. Қ азақ даласына ислам діні ІХ ғ асырда келе бастады. Ол - араб халифатының Орта Азияны, Қ азақ жерін жаулап алуына байланысты болды. Ә скермен бірге араб миссионерлері - діни ілімді таратушылар, саудагерлер келе бастады. Олар Сунақ Сауран, Яссы, Отырар, Талас (Тараз), Баласағ ұ н қ алаларының тұ рғ ындарына айналды, жергілікті халық тың тілін, ә дет-ғ ұ рпын бойына сің іріп, қ азақ болып кетті. Қ ожалар молдалық жасап ел аралап, балаларды сү ндетке отырғ ызып, мектептер ашып, дінді уағ ыздады.

Ислам дінінің тұ рақ талуына бө гет жасағ ан – кө шпелі тұ рмыс. Мал соң ында жү рген қ азақ ү шін бес мезгіл дә рет алып, намаз оқ у, мешіт соғ ып бала оқ ыту қ иынғ а тү сті. Сондық тан олар ескі қ орымдарғ а, ұ сталық дү кендерге, далада ө скен ағ аштарғ а шү берек байлап, Ә улие басына тү неп, садақ а беріп, тә ң ірлік дінге сиынуын тоқ татпады. Ел арасында науқ асқ а бақ сы-балгерлер шақ ырылып, олар тү рлі емдік ә рекеттер жасап, адамның ауруын қ уыршақ қ а аударып, ә ртү рлі жараларғ а «бә дік» оқ ып сауық тырмақ болды. Қ ұ малақ ашу, кө кке қ ол жайып, тілек айту, аспан денелері - Айғ а, жұ лдызғ а, Кү нге табыну, отқ а сиыну, кү л шашу не оны баспау, ү кінің қ ауырсынын тақ ияғ а, домбырағ а, кілемге, ботағ а тағ у, жыртқ ыштың тырнағ ын бесікке ілу, ү йге қ арай жү гірмеу, иттің ұ лығ анынан қ орқ у, ә йелдердің шашын жалбыратып жү руіне тыйым салу, т. б. ырымдар мен нанымдар исламғ а дейінгі ескі шаман дінінің қ алдық тары. Ертедегі адамдар кө зден, тілден қ орық қ ан. Қ азақ бұ лардың бә рін ислам дінімен қ абат ұ станғ ан, оларды тіпті бө ліп-ашып қ арамағ ан.

Қ азақ имандылық ты сү йген, ү лкендерді сыйлағ ан, ә йелдер мен қ ыздар ер адамның жолын кеспеген, ү лкендерге иіліп сә лем берген. Жастар ү лкендердің қ олына су қ ұ йып, сү лгі-орамал ұ сынып батасын алғ ан, ас қ айырғ анда игі тілек айтып, алғ ысын білдірген. Ел ішінде ата-анасын, жесірлерін, жетім балаларын тентіретіп жібермеген. Темекі, арақ -шарап ішу, карта ойнау қ азақ арасында кейін кірген жағ ымсыз ә деттер, ол отаршылық тың салдары. Имандылық руханилық тә рбиемен, философиялық кө зқ арастармен бекітіліп отырғ ан. «Ә ке кө рген оқ жонар, ана кө рген тон пішер», «Шалқ айғ анғ а шалқ ай, тө бең кө кке жеткенше, ең кейгенге ең кей, басың жерге тигенше» деп ө скен еркін қ азақ. Қ азақ та «жылан жылы жылыс болады, жылқ ы жылы ырыс болады», «Ағ аш тамырымен кө гереді», «Ажал келмесе - шыбын да ө лмес»- дейді. Ал тіршіліктің ө ткіншілігі, мә ң гі емес екені былай айтылады: «Ағ аштың басын қ ұ рт жейді, адамның басы - тә ң ірдің тасы», «Адам ─ адамғ а қ онақ, жан ─ кеудеге қ онақ». Адамның ішкі дү ниесіне, рухына байланысты қ анағ ат, ар-ождан, пейіл, намыс ұ ғ ымдары қ аралады. Мысалы, қ анағ ат ету ─ жетіспеушілікке тө зіп шыдау емес, ақ ылғ а сү йеніп, қ ұ нық танудан бас тарту, сондық тан халық «адамды қ анағ ат аздырмайды» дейді.

Қ азақ халқ ының материалдық байлығ ы да жеткілікті. Ол халық болып «қ азақ» атауын алғ анғ а дейін де еуразиялық дала кең істігінде тұ рақ ты ө мір сү ріп, ө з жеріндегі ө ткен мә дениеттің бә рінің жетістігіне, ата-бабалардың рухани жә не материалдық табыстарына ие болғ ан, солардың бірден-бір тікелей ұ рпағ ы. Сондық тан, қ азақ тарихын Андронов мә дениеті заманы, ү йсін мен қ аң лы мемлекеті, тү рк қ ағ анатынан, т. б. бастағ ан жө н. Осы ретте оның ө зіндік жазуы, қ алалары, билік жү йесі болғ ан деу ә бден заң ды. Соң ғ ы деректерге қ арағ анда Қ азақ стан жерінің тұ рғ ындары алғ ашқ ылардың бірі болып металл, соның ішінде темірді балқ ытуды ү йренген, жылқ ыны ауыздақ тағ ан. Отаршылық қ ысымнан енді ғ ана арылғ ан еліміз, ә лі де кө п археологиялық, этнографиялық, т. б. зерттеулерге зә ру. Рухани байлық елдің есінде қ алайда сақ талмаса, ал материалдық мұ ралардың сақ талуы қ иын. Бірақ, солардың кө рнектілерінің ө зі де қ азақ тың дү ниеге деген тү сінігін айқ ын кө рсете алады.

Қ ытымыр аяздан, шілденің аптап ыстығ ынан қ орғ айтын, тез жинап, тұ рғ ыза қ оятын баспанағ а киіз ү й ө те сай келеді. Дө ң геленген сыртқ ы пішіні қ атты желге орнық ты болса, туырлық тар жауыннан (қ ардан) кейін тез кебеді. Шаң ырақ ─ шең бер тә різді шабығ ынан жә не кү лдіреуіштен тұ рады. Оның тө бесінен жабылатын тү ндіктің жартылай ашық тұ руы, бір жағ ынан қ ажеттілік ─ жарық тү сетін терезе, тү тін шығ атын мұ ржа, таза ауа кіретін тесік, ал екіншіден ─ шаң ырақ шексіз аспанның белгісі, мә ң гілікке жол кө рсетеді. Киіз ү йге жоғ арыдан тө мен қ арасақ, шаң ырақ - кү нге, ал уық, керегелер ─ оның сә улесіне ұ қ сас. Халық санасындағ ы пә ни ө мірден нұ р жауып тұ рғ ан аспанғ а ұ мытылу идеясы, киіз ү й қ ұ рылысынан ө з кө рінісін табады. Киіз ү й қ азақ тың уақ ыт пен кең істікті игеруінің қ ұ ралы болды. Уақ ыт ө лшемдері негізінен «атшаптарым», «ет асым», «сү т пісірім» деп беріледі, ал ол кү н сә улесінің уақ ытпен жылжуына сү йенеді. Киіз ү йдегі шаң ырақ тан тү скен кү н сә улесінің уық аралығ ынан ө туі 360◦ = қ а байланысты болса, уық саны 45, 60, 72, 90, 120 градус болып, қ алдық сыз бө лінеді. Ә рбір уық тың 5 градусқ а, ал 360: 5=72. Шамамен кү н сә улесі екі уық тың арасын 20 м, ү ш уық тың арасын 40 м ө теді немесе 360: 120=3 бие сауым мерзімі болады. Қ азақ халқ ының киіз ү йі соң ғ ы мың жылдық тарда ешқ андай ө згеріске ұ шырамағ ан. Сонда киіз ү й қ ай заманда келген? Қ онақ кү ту, дастархан басында ретпен отыру, етті мү шелеп, ә р сү йекті мағ ыналай бө лу, бас беру кә десі де ерте заманнан келе жатыр.

Қ азақ халқ ының ойлау жү йесінің ең жоғ арғ ы сатысы ─ философиялық дү ниетанымы, ең ауқ ымды ұ ғ ым ─ дү ние. Бұ л ұ ғ ым болмыс, ә лем ұ ғ ымына қ арағ анда кө бірек қ олданылады, мағ ынасы да ө те бай. Дү ние сө зі араб тілінен аударғ анда:

1. Бү кіл ә лем, ғ арыш, табиғ ат немесе болмыс.

2. Дү ниені – тіршілік немесе жарық дү ние деп білу, тану. Дү ние - қ ұ былмалы, ө згермелі, опасыз, қ айырымсыз. Дү ниеде келу де, кету де бар. «Дү ние кезек, терме ─ тезек», «Опасыз дү ние ─ тү лкі қ ұ йрық». Бұ л мағ ынада оғ ан о дү ние, мә ң гілік қ арсы қ ойлады.

3. «Дү нием тү гел» деген ұ ғ ым ─ бә рі ө з орында, бә рі ө з ретімен істеліп жатыр дегенді білдіреді.

4. «Дү ниенің тұ тқ асын ұ стау» деген ұ ғ ым ─ ретін, есебін тапқ ан жә не де қ олына билік тиген адамдар туралы айтылады. Жалаң кү ш, ә лсіз білім - дү ниенің тұ тқ асына жеткізбейді.

5. Кү нделікті дү ниетанымда «дү ние» деп зат, мү лік, жиһ аз, байлық ты айтады. Бұ л ә рине, тіршілікте немесе кө ркем ә дебиетте кешірімді, ал философияда «дү ние» ұ ғ ымын дә л қ олдану керек.

Қ азақ жерінде дү ние туралы жү йелі философиялық ой-пікір айтқ ан данышпандар жетіп жатыр. Қ орқ ыт ата, ә л-Фараби (Оң тү стік Қ азақ стан жерінде Отырарда дү ниеге келген. Ол ұ рпақ тарына 160-тай философиялық трактат жазып қ алдырғ ан), Жү сіп Баласағ ұ н, Махмұ т Қ ашқ ари, Ахмет Қ ожа Иассауи, қ азақ философиясының қ айнар кө зі болды.

Қ орқ ыт ата деген данышпан философ VIII–IХ ғ ө мір сү рген. Ол бү гінгі Қ ызылорданың Қ армақ шы жерінде туып ө скен. Қ орқ ыт – тү ркілердің оғ ыз ұ лысынан шық қ ан асқ ан сә уегей, бақ сы, дарынды кү йші, сазгер, жыраулық ө нердің атасы.

Қ орқ ыт ата жиырма жасқ а жеткенде, тү с кө ріп, тү сіндегі ақ киімді кісі: «қ ырық тан артық ө мір сү рмейсің» - деген соң тү йеге мініп, ө лмейтін жер іздеп дү ниенің тө ртбұ рышын аралайды. Жолында кездескен бір кездегі кө к майса жер «қ урап солдым» десе, аспанмен таласқ ан асқ ар таулар «бұ рын сә улетті едік, енді мыжырайып ү гіліп біттік» деп мұ ң аяды. Аң ыз бойынша, Қ орқ ыт қ айда барса да, қ азылғ ан қ абірге тап болады. Кімнің қ абірі деген сұ рақ қ а: «Қ орқ ыттың қ абірі» деген жауап алады. Ол барлық жан-жануарлардың, орман-тоғ айдың да тү бінде қ артайып ө летінін аң ғ арады. Оның ө лмейтін ешнә рсе жоқ деп, ө лімді музыкамен жең бекке ұ мтылуында ү лкен философиялық мә н бар. Ол қ олына қ обыз алып, ө лмей, ө шпей тү рлі халық тың есінде сақ талғ ан неше тү рлі кү йлер шығ арды. Қ орқ ыт ата айтыпты деген мақ ал-мә телдер кө п: «Ескі мамық бө з болмас, кә рі дұ шпан дос болмас», «Шө лді жердің отын киік білер, сулы жердің қ адірін қ ұ лан біледі», «Тә каппарлық ты тә ң ір сү ймес», «Кө ң ілі пасық ерде дә улет болмас», «Ұ л атаның ері, екі кө зінің бірі», «Жалғ ан сө з бұ л дү ниеде болғ анша болмағ аны игі». Қ орқ ыт айтқ ан болжамдардың бә рі ө мірде орындалып отырғ ан. Сондық тан Қ орқ ыт атаның ө негелі нақ ыл сө здерін халық соң ына дейін ұ йып тың дағ ан.

Жү сіп Баласағ ұ н (ХІ ғ.) қ азіргі Жамбыл облысында ө мір сү рген. Ол араб ә ріпімен тү ркі тілінде жазғ ан, ақ ын ә рі философ. Ақ ынның негізгі дастаны - «Қ ұ тадғ ұ білік» («Қ ұ тты білік») (1069 ж.) деп аталады. Бұ л дастанды саясат, мемлекет басқ ару, ә скери іс жө ніндегі философиялық трактат десе де болады. Адам баласының қ адір-қ асиеті, білім мен ақ ыл деп дү ниеқ оң ыздық тан, жамандық тан аулақ болуғ а шақ ырды. «Қ ұ тты білігінде», тө рт кейіпкер бар: Ә ділет, Бақ ыт, Ақ ыл, Қ анағ ат. Кү нтұ ды бек-ә ділет, Айтолды уә зір-бақ ыт, Ө гдү лміш уә зірдің баласы ─ ақ ыл-ой, Одғ ұ рмыш уә зірдің бауыры- қ анағ ат бейнесінде беріледі. Ә ң гіме осы тө рт кейіпкердің сұ рақ жауаптары арқ ылы дамиды.

Негізгі пікірлері ә ділеттілік, бақ ыт, ақ ыл-сана, қ анағ ат туралы диалогтармен беріледі. Одан басқ а да кө птеген рубаилар жазғ ан. Шығ армаларының поэзиялық кө ркемдік жағ ы жоғ ары, философиялық толғ аулары терең. Ол адамдарды ─ адамгершілікке, тазалық қ а, адалдық қ а шақ ырғ ан. Жү сіп Баласағ ұ ни: «Біліп сө йле, білмегенге ү йрет», «Білім - жарығ ын шашып тұ рғ ан нұ р», «Кірді сумен жуады, су кірлесе оны немен жуады» дегендей ұ лағ атты ө сиеттер қ алдырғ ан. Ойшыл, ғ алым, білімпаз ақ ынның кітабы ақ ыл - ө сиет, ө неге-уағ ыз тү рінде жазылғ ан. Баласағ ұ н осы кітабы арқ ылы Хас Хажып (сарай министірі) атағ ын алғ ан.

Махмұ т Қ ашқ ари (ХІ ғ.). Оның негізгі ең бегі «Диуани лұ ғ ат ат-тү рік» (тү рік тілдерінің жинағ ы). Тұ рмыс-салт жырлары, тү ркі халық тарының фольклор жанрларының ең кө не тү рлері жиі кездеседі. Мұ нда кө шпенділерге тә н тө рт тү лік мал туралы, ерте замандағ ы адамдардың дү ниетанымын, тұ рмыс тіршілігін, ә дет-ғ ұ рпын, салт-санасын, тотемдік тү сініктерін танып - білеміз.

Махмұ т Қ ашқ ари ең бегінің қ ұ ндылығ ы ─ ондағ ы орта ғ асыр тү ркілер ө лең - жырларының бар болуы. Ерлік жырларының тақ ырып- мазмұ ны, суреттеу тә сілі жағ ынан қ азақ эпос-жырларына ұ қ сас. Онда сопылық поэзияғ а тә н кө зқ арастар, дү ние жимай ақ ыл білім жинауғ а, ө мірдің мә нін тү сініп, оның бә рі ө ткінші кететінін ұ ғ ынуғ а шақ ырады. Махмұ т Қ ашқ ари: «Жасауы мол келіннің кү йеуі жуас болады», «Кө зден алыстаса, кө ң ілден де алыстар», «Қ ұ с тұ зақ қ а жем ү шін ілінер», «Берекесіздіктен қ ұ т қ ашар».

Ахмет Қ ожа Иассауи (1094-1167 жж.) - ақ ын, ойшыл. Сопылық бағ ытты ұ станғ ан ә улие дә режесінде қ ұ рметтеп, халқ ымыз оны «Ә зірет Сұ лтан» деп атағ ан. Оның басты ең бегі - «Диуани Хикмет». Бұ л кітабында қ азақ халқ ының ежелгі мә дениетіне, ә дебиетіне, тарихына этнографиясына қ атысы бар кө птеген қ ұ нды мә ліметтер табылды. Бұ л ең бек халқ ымыздың дү ниетанымын кең ейтерлік біршама рө л атқ арды. Оның есімі бү кіл араб елдеріне кең інен танымал, ә рі беделі орасан зор болды. Сондық тан Ә мір Темір ол кісінің жерленген жеріне арада екі ғ асыр ө ткенде дү ниежү зілік маң ызы бар Тү ркістан кесенесін орнатты. Иассауи ең бегінде бұ қ ара халық қ а ү стемдік қ ұ рғ ан хандардың, бектердің қ азылардың қ арамдық істерін ә шкерлеп сынайды, фанидің жалғ андығ ын айтады. Діни адамдардың Қ ұ дайдың атын жамылып, бас пайдасын ойлап, кемтарларды ұ мытып, елді алдап, байлық қ а қ ұ нық қ анын кө ріп, тү ң іледі. Ол ө зін олардан аулақ ұ стап, пайғ амбар жасына келгенде қ алғ ан ө мірін жер астында ө ткізді деген аң ыз да бар. Алла тағ алағ а адал берілгенін дә лелдеп, дү ние қ ызығ ынан безіп, софылық қ а (аскетизм) ден қ ояды.

Келесі аты аң ызғ а айналғ ан тұ лғ алардың бірі ХV ғ асырдағ ы алғ ашқ ы қ азақ хандары Жә нібек пен Керейдің ақ ылшысы болғ ан ақ ын, философ, ─ Асан Қ айғ ы (ХV ғ.) атанып кеткен - Хасен Сә битұ лы. Оны Шоқ ан: «Кө шпелі ноғ ай, қ азақ ұ лысының философы» деп атады.

Қ азақ ордасының қ ұ рылу барысында жаң а мемлекетті жақ таушы жә не насихаттаушысы болды.Оның жыр-толғ ауларының тү йіні, хандық билікті нығ айту, елді қ орғ ау, туыстас руларды бір жерге бағ ынатын мемелекет қ ұ руғ а арналды.

Батыс Қ азақ стан жерінде ө мір сү рген Асан Қ айғ ы, Жә нібек ханның халық қ а қ ысым жасаушы билігінен қ ашып, елдің кө шіп жү рген тұ рмысына қ анағ аттанбай, ренжиді. Желмаяғ а мініп ә лемді, кең дү ниені аралайды. Халық қ а қ олайлы кө п жерді кө реді. «Жерұ йық» оның орындалмағ ан арманы. «Жерұ йық» ─ қ ой ү стінде бозторғ ай жұ мыртқ алағ ан, ел аласы, ру таласы жоқ, қ ойны қ ұ т, суы сү т жер. Бірақ ол оны ешжерден таба алмай қ айғ ырады.

Мұ хамед Хайдардың (1499-1559) «Тарих и Рашиди» ең бегінде адамгершілік, ә лем, дү ние ө з замандастары туралы дә лелді деректердің негізінде мазмұ ны мә нді, философиялық тұ жырымдар жасап, қ азақ хандығ ының қ алыптасу кезең ін баяндай отырып, оның халық тық мемлекет болуына, ұ лтымыздың қ азақ ретінде қ алыптасу барысында ө мір сү ріп, қ оғ амдық ойдың дамуына ұ лттық философиялық білімнің қ алыптасуына ат салысты.

Бұ хар жырау (1684-1781жж.) ─ қ азақ халқ ының тарихындағ ы ұ лы тұ лғ алардың бірі. Абылай ханның кең есшісі. Хан оның айтқ ан кең есіне қ ұ лақ салып отырғ ан. Ол қ азақ мемлекетінің саяси тарихындағ ы белгілі оқ иғ аларды баяндайды. Оның ө лең дерінен сол кездегі халық тың салт-санасын, ой-ө рісін, тілек-мақ сатын, қ айғ ы-қ асіретін, қ ауныш-сү йінішін жырлағ анын білеміз. Ол алауыздық ─ келіспеушілікпен бірбеткейліктің нә тижесі екендігін айтады. Жер бетінен жойылып кеткен жоң ғ ар мемлекетінің тағ дырын Бұ хар жырау мысал етеді. Жырау дү ниеде мә ң гілік ештең е жоқ екендігін, ө мір кү нделікті ө згерістерге ұ шырап отыратынын атап кө рсетті. Мұ ндай ө згерістер тұ рмыста ғ ана емес, адамды қ оршағ ан ортада, табиғ атта да жү ріп жатады. Бұ хар жырау шығ армалары нақ ыл сө здер, мен филсосфиялық ой- толғ ауларғ а толы, ол ө з заманының кө кейтесті мә селелерін кө терген отрығ ан азамат ақ ын болды.

Шалкиіз Тіленшіұ лы ( 1465-1560) ─ барлық қ азақ жырауының атасы деуге де болады. Ол ел билеушінің опасыздығ ын, қ ара басының қ амы ү шін бү кіл халық ты сатып жіберуге баратынын бетіне айтып, сені хан кө терген халық еді, асып-таспа, халық тан қ ол ү збе, «кө п қ орқ ытады, терең батырады» - деген ө зекті ақ ыл кең естер айтты.

Шалкиіз-шығ армаларында философиялық толғ ау кө бірек орын алғ ан. Қ иынан қ иыстыру, нақ тылық сонымен қ атар, ойларындағ ы терең дік оның шығ армаларына тә н. «Кө п тү кірсе ─ кө л» деп жауғ а айбар, елге қ орғ ан болатын бірлікке шақ ырады

ХІХ ғ асырда қ азақ жеріндегі феодалдар, дін иелері халық тың санасын революция идеологиясынан алшақ ұ стады. Қ азақ жерінде прогрессивтік қ оғ амдық -саяси, философиялық ой-пікірлер, осы идеологияғ а қ арсы кү ресте туып, шынығ ып қ алыптасты. ХІХ ғ асырдың екінші жартысында қ азақ жерінде болғ ан ү лкен ө згеріс, қ азақ ханы Абылхайырдың қ азақ елінің Ресейге қ осуы, сол кезде Ресейде болғ ан оқ иғ алармен тығ ыз байланысты. Олар:

1. 1861 жылы Басыбайлылық хұ қ ығ ы жойылғ анынан кейін, Патша ө кіметінің Ресей шаруаларын қ азақ тың жеріне орналастыра бастауы.

2. Ресей отаршылық саясатының арқ асында Батыс Еуропа секілді империализм сатысына кө шуі.

3. Ресейдің орталық аймақ тарындағ ы революциялық қ озғ алыстары шет аймақ тардағ ы ұ лт-азаттық қ озғ алыстардың пайда болуына себеп болуы.

4. Қ азақ жеріндегі қ оғ амдық объективті жағ дайлар, алдың ғ ы қ атарлы ойшыл- ақ ындар мен қ оғ ам қ айраткерлерінің шығ уына алып келді.

Орыстың отаршылдық саясатына ашық наразылық білдірушілер «Зар заман» ақ ындары деп аталды. Олар: Дулат Бабатайұ лы (1802-1871), Шортанбай Канайұ лы (1818-1881), Мұ рат Мө ң кеұ лы (1843-1906). Бұ лар ө з ө лең дерінде Қ азақ елінің Ресейге қ осылуы нә тижесінде болғ ан жаң алық тарды қ абылдамай, ө ткен заманды «алтын заман» деп атады. Ө з заманындағ ы кейбір жексұ рын мінездерді, бай мен болмыстың, қ ожа мен молданың озбырлық тарын, кедей шаруаның ауыр халін реалистік тұ рғ ыдан суреттеді.

Оларды ойландырғ ан мына мә селелер:

1. Ел тағ дыры.

2. Отаршылық бұ ғ ауынан қ ұ тылу.

3. Тә уелсіз мемлекет қ ұ ру, яғ ни Патшаның қ азақ жерін ө з меншігіне айналдырудан

арылу.

4. Тарихи жер-су аттарын ө згертуге, оларды орысша атауғ а қ арсылық.

5. Отаршылық тың тағ ы бір тү рі ─ халық намысына тию, яғ ни қ азақ тарды «киргиз» немесе буратана, тіпті дала адамы (степняк) деп, халық ты біржолата ө з атынан айырмақ болуына қ арсы тұ ру.

6. Жергілікті халық екі тү рлі қ ыспақ та болды: отаршылық пен жергілікті ү стем тап езгісін - тоқ татуғ а ат салысу.

Сол себепті, кө п уақ ыт бойы олардың аттары аталмай, шығ армалары тарихтан бетінен алынып тасталды, олар Ресейге қ арсы болғ ан кертартпа идеология деп қ аралды. Тікелей осының ә серінен, қ азақ жерінде, ә р кезде, жер-жерде ұ лтазаттық кө терілістер болып жатты. Оларды: Сырым Датов, Исатай Тайманов, Кенесары Қ асымов, Жанқ ожа Нұ рмұ хамедов, т.б. басқ арды. Бұ л кө терілістерді патша ө кіметі арнайы ә скер жіберіп басып тастап отырды. Патша ө кіметі оларды қ арақ шылар деп атаса, жергілікті халық «батыр» деп дә ріптеді. Кең ес ө кіметі қ азақ халқ ының отаршылық қ а қ арсы кү ресін орыс халқ ына қ арсы кү рес, реакцияшыл (кертартпа) қ озғ алыс деп, дұ рыс бағ а бере алмады. Тек қ азақ тың тә уелсіз мемлекетінің пайда болуына байланысты кеткен қ ателіктер жө нделе бастады.

Ресейдің басқ а ұ лт аймақ тарында сияқ ты қ азақ жерінде де білімге, прогреске ұ мытылғ ан алдың ғ ы қ атарлы ойшылдар болды. Бұ лар: Шоқ ан Уә лиханов (1835-1865), Ыбырай Алтынсарин (1841-1889), Абай Қ ұ нанбаев (1845-1904), т.б. Оларды революционер-демократ, утопист деуге болмайды. Оның себебі: олар ө мірді ө згерту ү шін революция жасауғ а шақ ырғ ан жоқ, социализм орнатуды армандамады. Осының нә тижесінде, олар ағ артушы-демократ ретінде тарихтан орын алды.

Қ азақ жеріндегі ХІХ ғ. қ оғ амдық -саяси жә не философиялық ой-пікірдің ө кілі - қ азақ тың тұ ң ғ ыш ресми ғ алымы, кө рнекті ұ лы Ш. Уә лиханов (шын аты Мұ хаммед - Ханафия), ағ артушы-демократ. Ол: ориенталист (шығ ыстың тілі мен мә дениетін зерттеуші ғ алым), этнограф (қ оғ амдық ғ ылымның тайпалар мен халық тарды зерттейтін саласы), фольклорист (халық ауыз ә дебиетін зерттеуші, жинаушы), географ жә не тарихшы. Абылай ханның Шың ғ ыс деген ұ лының баласы. Шың ғ ыс Қ ұ смұ рында (Кө кшетеу облысы, Воладар ауданы) ағ а сұ лтан болғ ан, Шоқ ан осы жерде туғ ан. Алғ ашқ ы білімін қ азақ мектебінде алып, арабша хат таныды. 1847 жылы Омбыдағ ы Кадет корпусына тү сіп, оны 1853 жылы бітірді. Ол ө зімен бірге оқ итын Потанинмен достығ ының арқ асында прогресшіл тұ лғ алармен танысты, солардың ық палымен ой-ө рісі кең іп дамыды. 1854 жылы Батыс Сібір мен Қ азақ станның Солтү стік-батыс аймағ ын басқ арғ ан Генерал Г. Х. Гасфорттың адъютанты болды. Ол сол кезден бастап ғ ылыми-зерттеу жұ мысымен айналысты.

1855 жылдан бастап Семей, Іле, Ыстық кө л, Жетісу жерлерін зерттеген ә скери-ғ ылыми экспедицияның қ ұ рамында болды. Онда осы ө лкелердің ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесін, халық тың тарихын, ә дет-ғ ұ рпын, ауыз ә дебиетін зерттеді. Ә рбір халық тың ерекшелігін бейнелейтін суреттер салды. «Ыстық кө л сапарының кү нделігі» деген ғ ылыми ең бек шығ арады. 1856 жылы Қ ытайдағ ы Қ ұ лжа қ аласына жасағ ан 3 айлық сапардың нә тижесінде «Қ ұ лжа қ аласы» деген ең бек жазды. 1857 жылы 27 ақ панында «Орыс географиялық қ оғ амының» толық мү шесі болып сайланды.

1858 жылғ ы 1 қ азаннан 1859 жылғ ы 11 наурызғ а дейін «Ә лімбай» деген жасырын атпен Шығ ысты зерттеу ү шін ұ йымдастырылғ ан сауда керуенімен Қ ашғ арияғ а (Қ ытай) аттанды. Онда елдің саяси қ ұ рылымын, табиғ атын, халық тың кә сібін, ә дет-ғ ұ рпын зерттеген материалдар жинады. Бұ л ең бектері ү шін Омбыдан Петербургке шақ ырылды. 1861 жылы ол науқ асы мең деп, елге қ айтты. 1864 жылы Ресейге қ осу ү шін Ташкентке бағ ыталғ ан М. Г. Черняевтың ә скери отрядына шақ ырылды. Бұ л жорық та Ә улие- Ата, Шымкент маң ындағ ы жергілікті бейбіт халық тың қ анын тө гіп, ү йлерін қ иратып ө ртегеніне наразылық білдіріп, армияны тастап кетті. Алматы облысындағ ы Алтынемел жотасының етегіндегі Тезек тө ренің еліне барады. Осы жерде 1865 жылы дү ние салды.

Қ оғ амдық ө мірді тү сіндіруде ол идеалистік кө зқ араста болды. Ғ ылым мен ағ артудың арқ асында қ оғ амды ө згертіп, прогреске жетуге болатынына сенді. Ә леуметтік бақ ытсыздық тың себебін жаппай сауатсыздық тан іздеді, «Ә ділетті басшы» идеясын жақ тады. Мә дениет дә режесінің экономикағ а тә уелділігі жайлы ойлары болғ анымен, ағ артушылық позициясын ұ станды. Адамның кө зқ арасы, мінезі, ә дет-ғ ұ рпы, сыртқ ы ортағ а, ә леуметтік жә не географиялық (табиғ и) жағ дайларғ а, климатқ а, топырақ қ а байланысты деп, қ оғ ам ө міріндегі географиялық ортаның рө лін бағ алады.

Оның дү ниетанымдық кө зқ арасы кө п жағ дайда, материалистік кө зқ арасқ а жақ ын келеді. Материя мен сананың арақ атысын материалистік тұ рғ ыдан шешті. Мә ң гілік, шексіздік идеяларының негіздерін дамытты. Дін тү рлерінің ішінде ислам мен христандық қ а қ арағ анда буддизмді «гуманистік ілім» деп бағ алады. «Даладағ ы мұ сылмандық туралы» деген ең бегінде Исламды «Қ азақ тың ойы мен сезіміне кедергі жасайды, орта ғ асырлық қ араң ғ ылық ты уағ ыздайды, орыс мә дениетінен бездіреді» - деп жазды. Қ азақ халқ ының прогреске жетуі ү шін ислам дінін таратушы татар молдалардан қ ұ тылу, ислам дінінің ық палынан халық ты босату, қ азақ жерінде орыс мектептерін ашып, қ азақ тарды оқ ытуды ұ сынды. Жалпы алғ анда, оның дү ниетанымы, шығ армашылық мұ расы мен практикалық іс-ә рекеті Орта Азия мен Қ азақ станның рухани қ алыптасуы жолындағ ы ү лкен белес болып табылады.

Ыбрай Алтынсарин. Торғ ай жерінде 1841 дү ниеге келді. Ә кесі қ айтыс болып, жастайынан жетім қ алады да, атасы Балқ ожа бидің қ олында тә рбиеленеді. 1850-1857 жылдары Орынбор Шекара Комиссиясының қ азақ балалары ү шін ашылғ ан мектебін бітірді. Ыбрай осы ө лкеде айдауда жү рген орыс зиялыларымен таныс болды. Шығ ыс зерттеушісі В. Григорьевтен дә ріс алды. Ал елге қ айтқ ан соң қ аржы жинап, мектеп ашты. Мектеп ашуды қ азақ балаларының білім алып, ө з халқ ына қ ызмет етуіне мү мкіндік жасау деп тү сінді. Ағ арту саласында оғ ан басшылық еткен Қ азан Университетінің профессоры, миссионер ─ Н.И.Ильинский болды. Ол орыс алфавитімен жазылғ ан, оқ у қ ұ ралын жазуды ұ сынды. 1879 ж тө рт тараудан тұ ратын «Қ ырғ ыз хрестоматиясын», «Қ азақ тарғ а орыс тілін ү йретудің бастауыш қ ұ ралын» жазды. Сегіз тараулық оқ у кітабында: зат есім, сын есім, ү стеу мен жалғ ау, етістік ұ ғ ымдарын тұ ң ғ ыш енгізіп, талдап кө рсетті. Оқ улық осы кү нге дейін ө зінің қ ұ ндылығ ын жоғ алтқ ан жоқ. Оның тікелей араласуымен мектеп-интернаттар, училищелер жә не кітапханалар ашылды. Ыбрай, надандық қ а, сауатсыздық қ а қ арсы болып, халық ты ең бекке, білімге шақ ырады. Оның шығ армалары: «Надандық», «Бай баласы мен жарлы баласы», «Лұ қ пан Хә кім», «Қ ыпшақ Сейтқ ұ л» жә не «Асан мен Ү сен». Ыбрай ең бектерінде халық ты егін салумен айналасуғ а, ө неркә сіпті дамытуғ а жә не білім алуғ а шақ ырады.

Қ оғ амдық -саяси жә не философиялық кө зқ арасында утопиялық тү сініктер басым болды. Материалдық ө ндірістің қ оғ ам ө міріндегі шешуі кү ш ретіндегі орнын тү сінбеді. Мә селені шешу кілті оқ уда, ағ арту ісінде деп санады. Білім мә селесінде мектептегі діни-схоластикалық оқ уғ а қ арсы болды. Білімнің ө зін ол заттар мен табиғ и қ ұ былыстар туралы ілім деп есептеді. Білім кө зі ғ ажайып рухқ а сенуде емес, табиғ и ә лемде, сондық тан білім ғ ажайып жол. Ол Қ ұ дай арқ ылы емес, адамның қ абілеті мен ең бегінің арқ асында жиналады дегенді ұ станды. Табиғ ат қ атынастарын тү сіндіруде стихиялық материалистік кө зқ араста болды. Тә жірибелік тұ рғ ыдан танып-білу қ ажеттілігін атап кө рсетеді.

Алтынсарин дү ниеден қ айтқ анша, миссионерлікпен ашық кү ресіне кү мә н келтірушілер болды. Миссионер – мемлекет тарапынан қ олдау тауып, бө тен діндерді уағ ыздаушы, таратушы. Миссионерлік қ ызмет атқ ару - экономикасы тө мен, білімнен кенжелеп қ алғ ан, дамымағ ан елдерде христиан дінін насихаттау арқ ылы патшаның отаршылдық саясатын жү зеге асыруғ а жә рдемдесу. Ол мұ ндай отаршылық саясатқ а қ арсы болды. Мысалы, Красноуфимскідегі ауылшаруашылық мектебінде қ азақ балаларына шошқ а бақ тыру, шошқ а етін беру, орыс оқ улық тарымен бірге насихат жү ргізу фактілерін естіп, қ атты наразылық білдірді, инспектор ретінде тікелей барып шара қ олданды. Тарих пен қ оғ амдық қ ұ былыстар, қ оғ амды ө згерту жолдары туралы мә селеде Алтынсарин ғ ылым мен ағ артушылық қ а, олардың ерекше кү шіне сенім білдіреді.

Абай Қ ұ нанбаев. ─ қ азақ тың ұ лы ақ ыны, қ азақ жазба ә дебиетінің негізін салушы, ұ лы гуманист, ойшыл, философ, қ оғ ам қ айраткері ә рі сазгер. Абай басқ а философтар секілді ә дейілеп философиялық трактаттар жазбағ анымен. Бірақ, оның ө лең дері мен қ ара сө здері философиялық салиқ алы ойларғ а, терең мағ ыналы толғ ауларғ а толы. Ол философиялық ойдың заң ғ ар биігіне арнайы оқ удан емес, ө мір мен болмысты тоқ у арқ ылы жеткен табиғ аттың ө зі тудырғ ан ғ ұ лама.

Абай қ азіргі Шың ғ ыстау бауырында Жиделі қ ыстауында дү ниеге келді. Ол орысша сауатын ашады. Ол шығ ыстың ұ лы ғ ұ ламалары ─ Фирдоуси Абул Қ асым, Низами Ганджев жә не Ильяс Юсуф-оглының шығ армаларымен танысып, оны кө ң іліне тоқ ыды. Шығ армалары ө лең тү рінде жазылғ ан, 45 қ ара сө зі (ғ аклиясы) де бар. Абай қ азақ фольклорын жетік мең герді. Абайдың қ оғ амдық -саяси жә не философиялық ой-пікірлерінің негізіне: қ азақ халқ ының ә леуметтік дең гейі, тұ рмысындағ ы кемшіліктері, эстетикалық мә селелер, ө нерді, білімді игеру, ең бекке баулу, ө збектер мен татарлар секілді белсенді саудағ а араласу, дү ниетанымында - Қ ұ дай мен Табиғ ат, Адам мен Қ ұ дірет, Жан мен Тә н, Ө мір мен Ө лім мә селелері қ ойылды.

Осы мә селелерге прогресшіл тұ рғ ыдан жауап іздеді. Бір жағ ынан, дү ниенің объективтік заң дылығ ының бар екенін мойындады, ғ ылымды мең геруге, дү ниені тү сінуге шақ ырды. Ол «Аш қ арын жұ бана ма, майлы ас жемей» - деген ө лең інде «мал» деген ұ ғ ымды, былай пайдаланады: «жалғ а жү р, жат жерге кет, мал тауып кел, малың болса сыйламай тұ ра алмас ел» - деп ақ ыл айтады. Мұ ндағ ы «мал» дегені – нақ па-нақ сиыр, жылқ ы немесе қ ой емес, жалпылама байлық, «меншік» болып отыр. Қ азақ ү шін «мал» - байлық тың, барлық тың жалпылама кө рсеткіші. «Мал» ұ ғ ымын экономикалық мә нде қ олданудың негізі бар. «Мал» араб тілінде ─ меншік, капитал деген ұ ғ ымды білдіреді. Олай болса мал табу ─ ақ ыл-ойдың нә тижесі. Мал тапқ ан адам - ақ ылды тапқ аны. Бұ л адамдық, адалдық жол. Кө кірегі ояу, саналы жұ рт осы жолмен жү руі керек.

Танып-білу қ ұ марлығ ы туралы отыз екінші сө зінде, дү ние тану сатыларын былай белгілейді:

1. Білу ү шін ынтық болу, білуді дә улет кө ру;

2. Білгенің ді жадың да ұ стап, тағ ы да жаң а білім алуғ а ұ мтылу;

3. Білгенің ді жақ сы ұ ғ ып, оның анық суретін іште, санада жайғ астырып қ ою;

4. Білу мен қ ұ марлық ты игеру, ақ иқ атқ а ұ мтылу. Ақ иқ атқ а кө зің жетсе, соны пір тұ ту, ө лсең де айырылмау.

Ол білімнің екі жолын кө рсетті: мулахиза - барлық кү ш қ уатың ды білу ү шін қ ызмет етуге жұ мылдыру; мухафаза - білгенді сақ тау, оны дә ріптей білу.

Абайдың қ ара сө здері мен ө лең дерінде материалистік жә не идеалистік кө зқ арастар, ой-пікірлер араласып жатады. Абай - деист. Қ ұ дайдың қ ұ діретін тек жарату ә рекетімен шектейді. Таным мә селесіне материалистік тұ рғ ыдан қ арайды, адамның танымы априорлық (тә жірибесіз ой жорамалдаушы) емес, шындық тың заттары мен қ ұ былыстарының ө зін білу, таным кө зі объективтік дү ние дейді. «Ең бек таным қ абілетін дамытады. Елден естігенді санада (жадыда) сақ тауғ а кө мектеседі. Ең бек процесінде адам ө з білімін ретке келтіреді, керекті білімді керексіз білімнен бө ліп, ақ ылын арттыра тү седі» - дейді. Бірақ Абай ү шін ақ иқ аттың критерийі (дә йегі) ─ сайып келгенде практика емес, ақ ыл-ойдың ө зі болып шығ ады. «Бұ дан кө семсіз ел кө гермейді, басшысыз ел азады, жер тозады, берекелі жердің кө рікті болашағ ы басшығ а, ел ағ асына байланысты, сондай-ақ азаматының қ адірін біл» - деген тамаша асыл ойлар туындайды.

Абай ө з философиясында, адам болам десең бес нә рседен қ ашық бол, бес нә рсеге асық бол: ө сек, ө тірік, мақ таншақ, еріншек, бекер мал шашпақ - бес дұ шпаның білсең із. Талап, ең бек, терең ой, қ анағ ат, рақ ым ойлап қ ой - бес асылың кө нсең із деп ө сиет айтады. Ө сиеттерінің бірі - бірлік: бірлік алды тірлік, бірлік жоқ болса, оның ү стіне кү ндестік қ осылса, адамдардың ә леуметтік кү йі қ ұ лдырап, тө мендей беретінін айта келіп: «Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ. Сапырылды байлығ ың, бақ қ ан жылқ ың» деп жазды. Қ оғ амдағ ы бір жағ ымсыз, зиянды қ ұ былыс - маскү немділіктің дерт болып жайылып бара жатқ андығ ын кө регендікпен ә шкерелейді. «Арақ ішкен, мас болғ ан жұ рттың бә рі не пайда, не залалды біле алмай жү р». Абай білімсіздіктің, надандық тың, ә леуметтік ауыр жағ дайғ а алып келетіндігін кө рсетеді.

Ғ ылымды ә леуметтік жағ дайды жаң артудың қ ұ ралы ғ ана емес, прогреске жетудің жолы дейді. Ө зінің 17-ші сө зінде ғ ылымның ә леуметтік рө ліне кең ә рі терең тоқ тап, ақ ыл, қ айрат, жү ректі айтыстыра келеді де, ғ ылымғ а жү гіндіреді. Надан ел қ уанбас нә рсеге қ уанады жә не қ уанғ анда не айтып не қ ойғ анын ө зі білмей есі шығ ады, ұ ялмас нә седен ұ ялады, ұ яларлық нә рседен ұ ялмайды. Қ азақ тың ә леуметтік жағ дайының ауырлығ ын кө п зерттеген Абай, одан бү кіл адамзат баласына қ атысты қ орытындылар шығ арады. Адам баласын қ ор қ ылатын ү ш нә рсе: 1. Надандық. 2. Еріншектік. 3. Залымдық деп қ орытындылайды. Абай жан-жақ ты, ү йлесімді дамығ ан адамды қ алыптастыруды армандайды. Сондай кісілерден тұ ратын қ оғ ам ғ ана ә ділеттік тең дік орнатады деп ү міттенді.

1917 жылы ақ пан (февраль) революциясының жең генін, ақ патшаның тақ тан тү скенін естіп, зиялылардың бір тобы «Қ азақ» газетінің басшылығ ымен қ азақ тың қ ұ рылтайын шақ ырып, онда жалпы ұ лт мә селелерін талқ ылауғ а даярлық бастады. Бұ л мә селелер алдымен облыс орталық тарында талқ ыланып, шілде айының 21-26 жұ лдызында Орынбор қ аласында, бірінші жалпы қ азақ съезі шақ ырылды. Съезд жұ мысына Ақ мола, Семей, Торғ ай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғ ана облыстарынан жә не Бө кей ордасынан барлығ ы 20-дай ө кіл қ атысты. Съезд барысында мына мә селелер қ аралды: мемлекеттің билеу тү рі, жер мә селесі, дін, сот мә селесі, халық милициясы, оқ у мә селесі, дін мә селесі, ә йел тең дігі мә селесі.

Қ азақ автономиясы Ресейге кіреді деп алынғ ан қ аулығ а, уақ ытша ө кімет бастығ ы Керенский, ешқ андай ө кімет берілмейді деп жауап берді. Сібір ө кіметінің басында тұ рғ ан Колчак, 1918 жылы Алаш жойылсын деді. 1917 жылы желтоқ санда 2-ші жалпы қ азақ съезі ө тті, оның шешімдеріне байланысты мемлекет атрибуттары қ алыптаса бастады. Бірақ Совет ө кіметі алашорданың прогрессивтік қ озғ алыс екенін мойындамай, контрреволюциялық ө кімет деп жариялады. Отаршылдық бұ ғ аудан қ ұ тылу, қ азақ тың ө з алдына тә уелсіз ел болып қ алыптасуы ү шін, халық санасын ояту мә селелері қ ойылды, ол «Айқ ап» журналы арқ ылы жү ргізілді.

Міржақ ып Дулатов (1885-1935). Алаш елінің келешегін ойлай келіп, 1909 жылы Уфа қ аласында Каримов-Хұ сайновтар баспасынан жарық кө рген, «Оян, қ азақ» дастанын жазды. Бұ л шығ армасы ү шін Патша Ө кіметі 1913 жылы оны тү рмеге отырғ ызды, ол тү рмеден февраль (ақ пан) революциясынан кейін ғ ана босатылды.

Кө зің ді аш, оян қ азақ.

Кө тер басты, ө ткізбей.

Қ араң ғ ыда бекер жасты!

Жер кетті, дін нашарлап,

Хал һ арам боп, қ азағ ым,

Енді жату жарамасты.

Бұ л дастанда халқ ын бейқ амдық тан арылып, бостандық қ а ұ мтылу жолында кө зді ашып, егеменді ел болуғ а шақ ырып ой толғ ады. Оның «Қ азақ жеріне» деген ө лең інде:

Қ азағ ым жер қ айда атамекен,

Қ азақ - қ азақ болғ алы мекен еткен.

Қ азірде бә рің ізді қ уып шық қ ан.

Орнына қ ала салып хохол жеткен.

Шығ уғ а жер ө лшеуге землемерлер,

Бұ л ү шін кеткен бізден жақ сы жерлер.

Тә тті шө п, тұ щы судың бә рі сонда,

Табатын бұ ғ ан хайла қ айда ерлер.

Осы ө лең де Россияның отаршылдық саясатының негізінде қ азақ тың кең даласы тарылып, оның халқ ы жерінен айырылып қ алу мү мкіндігін ашына жырлайды. Мұ нда елге сү йіспеншілік-патриотизм мә селелерін кө тереді. Оның айтқ андары сол кездегі қ азақ азаматтарының кө кейтесті, бостандық тілеген ой-армандары еді. Ол 1916 жылы Ұ лт азаттық қ озғ алысқ а алып келді, Алаш ө кіметін орнатуғ а мү мкіндіктер жасады.

Ахмет Байтұ рсынов (1873-1937). Ақ ын, лингвист, тү ркі ә лемін зерттеуші, ғ алым, талантты аудармашы. Ол қ азақ тың Тә уелсіз мемлекет қ ұ рып, ө ндірісті дамытып, қ алалар салып, мә дениет ошақ тарын ашуын, мектептер мен жоғ ары оқ у орындарының жұ мысын жолғ а қ оюын, ұ лт интеллигенциясын қ алыптастыруын армандады. Байтұ рсынов: «Біз кейін қ алғ ан халық, алғ а басып жұ рт қ атарына кіру керек. Басқ адан кем болмас ү шін білімді, бай, һ ә м кү шті болуымыз керек. Осы керектердің жолында жұ мыс істеу керек» деді. Демократиялық мемлекет қ ұ ру ү шін. 1. білім; 2. кә сіптік дайындық; 3. байлық; 4. кү штілік; 5. ұ лт бірлігін ұ сынды. Оның тә уелсіздік туралы осы идеялары ә лі ө зінің қ ұ ндылығ ын жоймағ анына, ақ ыл-парасатымызбен, танымдық сезімімізбен бү гін де қ айран қ аламыз.

Қ азақ халқ ының тағ дыры кө п толғ андырғ ан азамттарың бірі ─ Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыров (1893-1920). Ол ү шін Жапондық тар нұ сқ а саналды, олардың 1863 жылғ ы мэдзи революциясынан кейінгі уақ ыттағ ы жалпы қ оғ ам табыстарын алғ а қ ойды. «Бұ дан 58 жыл. бұ рынғ ы жапондардың жайы, осы кү нгі қ азақ жайынан несі артық болды? Қ айта жапондарда атадан балағ а мирас болып кө шіп отыратын дайми (губернатор), шогондер (наместник) болды, ал қ азақ та болса ондай кесел жоқ. Егер осындай халден жапондық тар 35-40 жылда ержетсе, еуропа қ атарына қ осылса, біздің солай жылдам жетуіміз ү шін тегіс жұ мылып ү йренуге кірісуіміз керек» деп санады. Мектеп, медресе, газет журналдар мен кітаптар кө бейіп ғ ылым дамыса, одан соң дене азығ ы мен ар азығ ы болса дейді. Дене азығ ы дегеніміз ─ ғ ылыми-техникалық прогрестің табыстарын пайдалану. Ар азығ ы дегеніміз - ә ділдік. Ө зінің талап-тілегі жө нінен Торайғ ыров бір жағ ынан Жү сіп Баласағ ұ н, Ә бу Насыр ә л-Фараби секілді қ айырымды қ ала тұ рғ ындары, ә діл ә кім халқ ындағ ы утопиялық ойды дамытушы. Екіншіден, Жан Жак Руссо, Л. Н. Толстой секілді ө ркениеттің дамуын кө збен кө рген ағ артушылар идеясын жалғ астырушы, жақ таушы. Жаң а адамзатқ а қ ажетті ү йлесімдікті іздеуі ─ игілікті талап етуі. Ол қ оғ амдағ ы ә рбір ө згерістен ү міткер болғ ан, халқ ының қ олын тең дікке, бостандық қ а социализм жеткізеді деп сенген. Социализм ақ ынның кезекті ү міті еді. Бұ ғ ан дейін ол Алаш партиясының мү шесі, хатшы болғ ан. Тә тті тілек, ә рбір жаң алық халқ ыма жақ сылық болып оралса деп бар жан-тә німен тіледі. «Қ амар сұ лу», «Кім жазық ты» романдарында ғ асырдан келе жатқ ан ә леуметтік тең сіздікті ә шкерледі.

Басқ а да халқ ының зиялы ө кілдері ө з шығ армаларында халық тың сана-сезімін ояту, ә йел тең дігін жақ тау, керенаулық тан қ ұ тылуды сө з етті. Мұ ны С.Кө беевтің «Қ алың мал» романы, М. Дулаттың «Бақ ытсыз Жамал» романы, М. Ә уезовтың «Қ орғ ансыздың кү ні» ә ң гімесі терең кү рсініспен қ озғ ады.

Мағ жан Жұ мабаев (1843-1938). Мағ жан халық ауыз ә дебиетінің сюжеттерін пайдалана отырып, халқ ымыздың бостандығ ы ү шін кү рестегі ерліктерін кейінгі ұ рпақ тарғ а мирас еткен, сол арқ ылы халық тың рухани сезімін оятқ ысы келген. Мағ жан Жұ мабаевтың «Қ орқ ыт» поэмасында Қ орқ ыттың адамзат баласы ү шін «мә ң гілік ө мір іздеуі», Мағ жанның ел егенмендігі идеясымен сай келеді. Мә ң гілік ө мірді аң сау ─ адам жаратылысынан келе жатқ ан арман. «Кө лдің суалғ ысы, гү лдің солғ ысы келмейді». Бұ л табиғ и шындық. Бостандық аң сағ ан халық мақ саттарына жетпей қ оймайды. Бұ л қ ажеттілік. Ол: «Қ орқ ыт жан кү йзелісін, арман шерін қ обыз сарынымен білдірсе, мен ө лең мен аң ғ артамын, соны тү сініп жаның мен ұ қ» ─ деп оқ ырмандарғ а кең ес береді. Сондық тан Қ орқ ыт зары ақ ын мұ ң ымен ү ндес.

ХХ ғ асырдағ ы қ азақ ойшылдары тү рлі философиялық ізденіс жасады. Қ азақ халқ ының қ арапайым ой-пікірін алғ ашқ ы болып жү йелі философиялық дең гейге кө терген Абайдың немере інісі Шә кә рім Қ ұ дайбердиев (1858-1931). Ол орыс, араб, парсы, тү рік тілдерін тектік білген. Еуропалық қ оғ амдық ойлармен жә не орыстың революцияшыл-демократ ойшылдарымен таныс болғ ан. Ол Абайдың қ ара сө зіндегі ой толғ ау дә стү рін дамыта отырып, 1898 жылдан 1928 жылғ а дейін, яғ ни 30 жыл бойы табанды ізденістің нә тижесінде қ азақ тың алғ ашқ ы жү йелі философиясының жолын салды, «Ү ш анық» деген ең бегін шығ арды.

«Ү ш анық» деген не?

1. Заттық дү ниені ғ ылыми жолмен тану.

2. Діни ұ ғ ымдар, ғ ажап жағ дайларғ а сену (магентизм, спиритизм, телепатия).

3. Ұ ждан, былайша айтқ анда ынсап, ә ділет, мейірім деп оны бө ліп, адамның моральдық мә селелерін арнайы қ озғ айды. Ұ жданды орысша ─ совесть деп атап келіп, Шә кә рім: «Совесть - жанның тірегі», - дейді.

Бірінші анық қ а ─ дү ние ө здігінен жаралады деген ғ алымдардың ой-тұ жырымына сү йене отырып, бес дә лел келтіреді. Бірінші дә лел: «Қ айта айналыс жолы» - ол Кант секілді, Жер, Кү н, Ай, планеталар бастапқ ы кезде газ, тү тін, жалын сияқ ты болып, содан кейін салқ ындап, денелерге айналады жә не сол қ алпында қ алмайды, қ айтадан, бір-біріне соғ ысып бө лініп, бө лшектеніп сұ йық затқ а, одан газ, тү тін қ алпына келеді. Мә ң гі қ айталану барысында, ә лем, ө сімдік, хайуан, адам пайда болатынынын айтады.

Екінші дә лел: «Жаратылыс жолы» - Жаратушы жаратты деген бекер. Бардың барлығ ы бір заң дылық қ а бағ ынып, бейімделе дамитынын айтады.

Ү шінші дә лел - «тұ қ ымдардың жолы», ә ртү рлі заттардың тү рі бірден пайда болғ ан жоқ, олар ұ зақ эволюциялық дамудың нә тижесі. Ол философиядағ ы атом теориясы туралы ой қ озғ ап, оны Демокрит пен Левки