Ежелгі Қытай философиясының әлеуметтік-өнегелік, тұрмыстық-практикалық сипаты, оның негізгі мектептері мен бағыттары.

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Философия тарихын зерттеудің басты мә ні - дү ниежү зілік философиялық ойлар туралы білім, олардың даму логикасы, мазмұ нын тү сіну. Ә ртү рлі мә селелердің қ ойылу жә не шешілу жолдарын табу. Ү нді мен Қ ытай философиясының негізгі ерекшеліктерін қ арастырып, оғ ан бағ а беру.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ежелгі шығ ыс ө ркениетінің айырық ша белгілері неде?

2.Ежелгі Ү нділік философиялық ойлардың ерекшелігі?

3.Ежелгі Қ ытай философиясының ә леуметтік-ө негелік, ө мірлік-практикалық кү йі.

4.«Европоцентризм» деген ұ ғ ым нені білдіреді?

5.Конфуцийшылдық пен легизмнің негізгі қ арама-қ арсылығ ы неде?

6.Ежелгі Ү нді философиясының діни-мифологиялық бұ лағ ын атаң ыз.

7.Буддистік ө мірдің принциптерін сіз қ алай бағ алайсыз?

8.Ежелгі Ү нді философиялық ойларының негізгі принциптері, оның негізгі

мектептері мен бағ ыттары.

9.Ежелгі Қ ытайдағ ы ә леуметтік этикалық кө зқ арастар.

Баяндама мен рефераттар тақ ырыбы:

1.Ежелгі шығ ыс мектептері мен ағ ымдары.

2.Буддизм – адамгершілік-этикалық ілім.

3.Конфуций іліміндегі ұ жым жә не тұ лғ а мә селелері.

4.Философияның қ алыптасуындағ ы мә дениеттің рө лі.

5.Қ ытай философиясындағ ы «ян» жә не «инь» тү сінігінің мә ні.

6.Веда мен Упанишадтың негізгі ерекшеліктері

7.Конфуций іліміндегі этиканың рө лі.

8.Қ ытай философиясындағ ы «Дао» тү сінігінің мә ні.

Философиялық мә тіндермен жұ мыс істеу:

1.Антология мировой философии в 4-х т. М.: 1969.

2.Древнеиндийская философия. Сбор. Текстов. М.: 1972.

3.Древнекитайская философия. Сбор. Текстов. М.: 1972.

4.Литература Древнего Востока. Тексты. М.: 1984.

5.Степанянц М. Т. Восточная филосфия. Вводный курс. Избр. Тексты. М.: 1997.

6.Ригведа. М.: 1972.

7.Упанишады в 3 кн. М.: 1992.

8.Шицзин. М.: 1987.

Ә дебиеттер тізімі:

1.Алтаев Ж., Қ асабек А., Мухамбет-ә лi Қ. Философия тарихы. Алматы, 2000.

2.Быков Ф. С. Зарождение политической и философской мысли в Китае. М.: 1966.

3.Дхамманады. М.: 1960.

4.История Китайской философии. М.: 1989.

5.Классическая Йога. М.: 1992.

6.Кішібеков Д.К., Сыдық ов Ұ.Е. Философия. Алматы, 2003.

7.А. Қ асабек. Тарихи философиялық таным. Алматы, 2002.

8.Махабхарата. Рамаяна. 1974.

9.Мир философии: Хрестоматия в 2х частях. М.: 1991.

10.Открытие Индии: Философские и этические воззрения в Индии ХХ в. М.: 1985.

11.Радхакришнан С. Индийская философия.в 2х т. М.: 1956.

12.Титаренко М.Л. Древнекитайсий философ Мо Ди, его школа и учения. М.: 1985.

13.Ферктистов В.В. Философские и обшественно-политческие взгляды Сюнь – Цзы.

М.: 1976.

14.Философия (қ ұ р. Т.Х.Ғ абитов). Алматы. Раритет, 2005.

15.Шуцкий Ю.К. Китайская классическая «Книга перемен» М.: 1960.

16.Ян Хиншун. Материалистическая мысль в Древнем Китае. М.: 1984.

1.2 Антикалық философия

«Antiquus» деген латин сө зi “ежелгi” деген мағ ына бередi. Антикалық философия дегенде ежелгi Қ ытай, Ү ндi философиясы емес, тек ежелгi Рим жә не Грек философиясын айтады. Антикалық философия б.з.д. Ү II ғ. соң ында Ү I ғ. басында пайда болып, б.з. V ғ. ө мiр сү рдi, қ ұ л иленушiлiк қ оғ амдағ ы спецификалық жағ дайдағ ы философиялық дә стү р пайда болды.

Ежелгi гректер философияны данышпандық ойлармен байланыстырды. Ә лемнiң қ айнар кө зi мен негiзi туралы бiлiмдi данышпандық деп атады, осығ ан сә йкес ө ткеннің, қ азiргi жә не келешектiң мә нiн аң ғ ару мә селесi қ ойылды. Бү кiл ғ арыштың табиғ аттың мә нiн тү сiнуге ұ мтылу, ежелгi грек философиясына тә н болды. Бұ л ә рекеттi мифология атқ арды, ол сенiмге сү йенген табиғ аттың дiнi болды. Сондық тан мифология мен философияның арасында маң ызды айырмашылық кө рiнедi: миф барлық тiршiлiктiң қ алай туғ анын ә ң гiмеледi, ал философия: “Ол неден пайда болды? ”- деп сұ рады. Ә ртү рлi дә уiрдiң философтары антикалық философиядан шығ армашылық шабыт, рухтану кө зiн тапты. Гректер «философия» терминiн енгізді, ал адам онда рухани белсендiк типiнiң ерекшелiгiн анық тады.

Антикалық философия тө мендегi кезең дерге бө лiнедi:

Кө не грек философиясы немесе архаизм (кө не, ескi, атам заманғ ы) б.з.д. VI-V ғ басындағ ы кез. Бұ л кезең дегi негiзгi мектептер: Милет мектебi (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен); Пифагор жә не пифагоршылар; Элеаттар (Парменид, Зенон); атомшылар (Левкипп, Демокрит). Бұ л мектептерден тыс тұ рғ ан философтар - Гераклит, Эмпедокл жә не Анаксагор.

Классикалық кезең нiң негiзгi мектебi - софистер (Горгий, Гиппий, Протогор, т.б.). Алдымен бұ ларғ а қ осылғ ан, кейiн оларды сынағ ан Сократ, Платон, оның мектеп академиясы, Аристотель жә не лицей мектебi.

Эллиндiк кез (б.з.д. IҮ – б.з. Ү ғ.). Бұ л кезең нiң негiзгi мектебi: Эпикур мен Эпикуршiлер (Лукреций Кар), Стоиктер (Зенон, Луций Анней Сенека, Марк Аврелий); скептиктер (Пиррон, Секст Эмпирик); кинктер (Антисфен, Диоген Синопский); неоплатонизм (Плотин, Прокл, Янвлих).

Антикалық философияның (даму кезең iне тә уелсiз) негiзгi сипаты - ғ арыштық логоцентризм. Логос – ежелгi философияның орталық ұ ғ ымы. Гректер ғ арышты тә ртiпке салынғ ан жә не антикалық адамды да тә ртiпке салынғ ан ә рі ү йлесiмдi жү йелер деп кө рсетедi. Адам бойындағ ы зұ лымдық пен шалалық нақ ты бiлiмнiң жеткiлiксiздiгi ретiнде тү сiндiрiледi жә не оны философия кө мегiмен толық тыруғ а болатынына сенедi.

Кө не грек философиясының негiзгi тақ ырыбы - ғ арыш, физика. Алғ ашқ ы грек философтарын - физиктер, ал философияны - натурфилософия деп атады. Осы кезең де ә лемнiң бастамасы жө ніндегі мә селе қ алыптасты. Элеаттардың философиясы бiрте-бiрте натурфилософиялық мотивтерден айырыла бастады. Ендi болмыс, оның қ ұ рлымы, ойлаудың басты тақ ырыбы болып қ алды. Ертедегi антикалық философияның орталық мә селесi онтология болып, алғ ашқ ы ғ ылыми (мифологиялық емес) дү ниеге кө зқ арастың жиынтығ ы жасалды.

Кө не грекияның атақ ты философы Фалестiң пiкiрiнше, барлық тiршiлiктiң негiзi – су. Ол буғ а айналады, бу ауаны қ ұ райды, қ арама-қ арсы бағ ытта оларда ө згерiс жү редi, жер тiптi тас та осының нә тижесi. Ә ртү рлi, ә р алуан ә лемнiң сапалық жағ дайының мә нi жә не байланысының айрмашылығ ы, осыдан алғ ашқ ы орынғ а шығ ады.

Фалес қ ұ дайды жоқ қ а шығ арады, бiрақ ә лемдi тү сiндiруде қ ұ дайғ а жү гiнедi. Оны сол кездегi ең батыл, таң қ алдыратын тiрлiк иесi дедi. Фалес: Тiршiлiк мә ннiң ең ежелгiсi – Қ ұ дай, ө йткенi ол тумағ ан. Бә рiнен де ә демi - ә лем, ө йткенi оны қ ұ дай жасағ ан. Бә рiнен де данышпан уақ ыт, ө йткенi ол бә рiн шешедi, - дейдi. Дү ниедегi қ иын не? – «Ө зiң дi тану». Ең оң айы не? - «Басқ а бiреуге кең ес беру». Бақ ытсыздық тан қ ай кезде қ ұ тыласыз? – «Жауың а сенен де қ иын болғ анда»[1].

Анаксимандр алуан тү рлi табиғ аттың негiзiнде ә лдебiр белгiсiз жә не шексiз материя жатады деп ойлады, оны апейрон деп атады. Мiне, осы тү сiнiк дү ниенiң материалдық субстанциясын оның терең iрек қ арағ анын кө рсетедi.

Анаксимен – материалист. Оның iлiмiнше барлық нә рсе бастапқ ы материядан – ауадан пайда болады жә не қ айтадан соғ ан айналады. Ауа қ озғ алыста, шексiз, мә ң гiлiк зат.

Ертедегi грек материалистерiнiң ө зiне тә н ө згешелiгi мен ең маң ызды табысы стихиялық диалектика болды. Оны Гераклит дамытты. Эфестен шық қ ан Гераклит (б.з.д. 540-460 ж) шындық дү ниенiң ө згерiп отыратыны жайында аса ұ лы пiкiр айтты: «Дү ние дегенiң – ақ қ ан су», табиғ аттың тү п негiзi – от, ол ә рдайым ө згередi. Ол қ арама-қ арсылық тың бiрлiгi мен кү рес заң ын ұ сынды. Бұ л заң диалектиканың негiзгi заң ы: суық жылығ а, жылы – суық қ а айналады, дымқ ыл зат қ ұ рғ айды, қ ұ рғ ақ нә рсе – дымқ ылданады. Бұ лар осы қ арама-қ арсылар кү ресiнiң нә тижесi. Барлық ә лем ә р уақ ытта ұ дайы қ озғ алыста жә не ө згерiсте болады. Бiр ө зенге екi рет тү се алмайсың, қ айтара тү скенде онда жаң арғ ан су болады. Қ оршағ ан ортаның салыстырмалығ ын мойындағ ан: «Тең iз суы адам ү шiн - кiр, балық ү шiн – таза». Адам ә р жағ дайда ә ртү рлi жақ сы да, жаман да амал жасайды. Табиғ аттағ ы осындай қ арама-қ арсы жә не мә ң гi болып тұ ратын байланысты ол жалпығ а бiрдей «логос» заң дылығ ы деп атады. Демек, «логос» - ә лемдiк ақ ыл-ой. Қ оршағ ан ортаны сезiм арқ ылы тану дұ рыс деп есептедi.

Пифагор (б.з.д.584-500 ж) ежелгi грек философы ә рі математигi. Бiрiншi бастама, тiршiлiктiң негiзi - сан деп есептеген. Барлық қ оршағ ан шындық ты таң балап санғ а тең едi. «Санның арқ асында ө лшеуге жә не тануғ а да болады», - дейдi. Категорияларды бө лiп кө рсету арқ ылы ә лемнiң бiрлiгiнiң диалектикасын (тақ пен жұ п, жарық пен қ араң ғ ы, тура мен қ исық, оң мен сол, ә йел мен еркек, т.б.) кө рсеттi. Бiрлiк барлық ө те ұ қ састық тың бө лiгi, ол иррационалдық сандар туралы ғ ылымның негiзiн қ алады, математиканың дамуына елеулi ү лес қ осты. Оң тү стiк Италияда Пифагор одақ қ ұ рып сан мистикасы, сфералардың ғ арыштық гармониясы iлiмдерiн таратты. Ол жанның ө лмей кө шетiнiне сендi, бұ л кейiн неоплатонизмде қ айтып жаң ғ ыртылды.

Элеаттар – Элей философия мектебi б.з.д. VI–V ғ ғ – ежелгi Элейде, қ азiргi Италия территориясында ө мiр сү рдi. Ө кiлдерi: Парменид, Зенон Элейский, Мелисс Самосский.

Элейден шық қ ан ойшылардың жаң алығ ы мынада: космологияны онтологияғ а (болмыс теориясына) ө згерту, ө зiндiк философиялық категорияларды ойлап табу («болмыс», «биболмыс», «ойлау»), диалектикалық тә сiлдi енгiзу мен пайдалану арқ ылы философияда дә лелдеудiң қ ажеттiлiгiн жә не оның тә сiлдерiн қ олдануды (абсурдқ а ә келу принципi) мойындау.

Парменид – бiрiншi болып «болмыс» тү сiнiгiн ең гiздi. Оның пiкірiнше дү ниеде тек бiр ғ ана болмыс бар. «Болмыс бар, биболмыс – жоқ». Биболмысты тану немесе ол туралы пiкiр айту мү мкiн емес. Сондық тан, ә лем болмыспен тығ ыз жә не ү здiксiз толтырылғ ан. Сезiмдiк қ абылдау нағ ыз бiлiмдi бермейдi. Тек философиялық ақ ыл-ойғ а салу арқ ылы ақ иқ атқ а жетуге болады. Элеаттар тану мә селелерiнде, сезiмдiк таным («докса» – пiкiр) жә не идеалдың жоғ арғ ы рухани таным деп қ атал тү рде бө леді. Бұ л монизмдi жақ таушылар – кө пшiлiк қ ұ былысты бiрлiк бастамадан шығ арады. Барлық материалдық тiршiлiктiң кө рнiсi - идея екенін айтып, олар идеализмнiң алғ ашқ ы хабаршысы болды.

Егер Парменид философиялық тезистердi дә лелдесе, оның ізбасары Зенонның дә лелдеу ә дiсi – жағ ымсыз жағ дайды дә лелдеу. Парменидтің “Қ айшылық заң ына” ол “Ү шiншiнi жоқ қ а шығ ару” заң ын қ осты. Зенонның “Ахилес”, “Дихотомия”, “Жебе”, “Стадион” т.б. апориялары философия ұ рпақ тары мен кө пшiлiк ү шiн алынбас қ амал болды. Зенонның апориялары ө зiндiк заң дылық тың кү ш-қ уатын бекiтетiн тә жiрибе деректерiне кү мә н келтiретiн, логос позициясын кү шейтуге бағ ытталғ ан. Зенонды Аристотель «диалектиканың атасы» деп атады (қ арсылас пiкiрiн терiске шығ аратын диалогты пайдалануғ а байланысты).

Зенонның “Ахилл жә не Тасбақ а” апориясындағ ы (апория – тү сiнiксiз қ айшылық) алғ ашқ ы шарт. Ахилл мен Тасбақ а бiр-бiрiнен А мен А2 аралығ ындағ ы қ ашық тағ ы жол бойында тұ р. Олар бiр кезде бiр бағ ытқ а қ арай қ озғ алады. Ахилл барлық кү шiн салып жү гiредi, ал тасбақ а болса, бауырлап жылжиды.

Тезис: Ахилл ешқ ашанда Тасбақ аны қ уып жете алмайды.

Дә лелдеу: Тасбақ аны қ уып жету ү шiн Ахилл алдымен қ озғ алыс басталардағ ы бө лiп тұ рғ ан А2 аралық ты жү гiрiп ө туi керек. Осы уақ ытта тасбақ а да А2 ден А3 аралығ ын ө тедi. Демек, ендi Ахилл тасбақ аны қ уып жету ү шiн тағ ы да А аралығ ын жү гiрiп ө ту керек, т.т. Себебi кең iстiктегi жол шексiздiкке дейiн бө лiнедi, онда Ахилл мен Тасбақ а арасында азда болса аралық қ алып отырады, оны Ахилл жү гiрiп ө туi керек.

Қ орытынды: Ахилл ешқ ашан да Тасбақ аны қ уып жете алмайды. Кең iстiкте шексiз бө лiнетiн немесе бө лiнбейтiн интервалдардың (аралық тар) ө мiр сү руi мү мкiн болса, онда қ озғ алыстың болмайтындығ ы туралы тұ жырым жасауғ а болады.

Зенонның пайымдауы бойынша кең iстiк ө зiнiң қ ұ рлымы бойынша шексiз (континуальдық) немесе оның бiр шекке (дискреттiк) дейiн бө лiнетiн жә не одан ары ұ сақ қ а бө ленбейтiн интервалдары бар. Егер кең iстiк белгiлi бiр шекке дейiн бө лiнетiн болса, онда жебе туралы апория қ олданылады.

Ұ шып бара жатқ ан жебе t1 уақ ыт сә тiнде кең iстiкте белгiлi интервалда орын алады: 3 тен 8 ге дейiн. Қ озғ алыс – бұ л кең iстiктегi орын ауыстыру, демек жебе жылжиды, олай болса келесi сә тiнде уақ ыт t2, ол басқ а кең iстiктiң интервалында орналасады: 4-тен 9-ғ а дейiн. Ә рбiр кең iстiктегi интервал бө лiнбейдi: жебе онда толық орналасады немесе орналаспайды, жарым-жартылай орналасуы мү мкiн емес. Демек, жебе аралық тың бiр бө лiгiн, 8-9 ө туi мү мкiн емес, бұ л аралық бө лiнбейдi. Онда уақ ыт t кезiнде жебе қ озғ алыссыз 3-8 аралық та, ал уақ ыт t΄ кезiнде қ озғ алыссыз 4-9 аралығ ында болады.

Қ орытынды: Ешқ андай қ озғ алыс жоқ, тек кең iстiктiң ә ртү рлi аралығ ында қ озғ алыссыз орналасу бар.

Эмпедокл (б.з.д. 490-430 ж.ж.) Агригент қ аласы Сицилия аралында ө мір сү рді. Материалистік бағ ытты ұ стады. Дү ниенің бастауы –тө рт элемент немесе стихия: жер, су, ауа, от жә не оларды қ осатын ә рі ажыратын екі қ арама-қ арсы кү штерден тұ рады деді.

Негізгі ең бектері: «Табиғ ат туралы», «Тазару».

Анаксагор (шамамен б.з.д.500-428ж. ж.) - Афинаның алғ ашқ ы философы. Ө зінің гомеометрия туралы ілімімен белгілі болғ ан. Гомеметрия («заттардың ұ рық тары») мен Нус (ақ ыл) ә ртү рлі мө лшерде арласып барлық заттар мен қ ұ былыстардың сапасының алуан тү рлігін қ ұ рап, бір жө нге (тә ртіпке) келу арқ ылы айкындалады. Оның «бә ріне - бә рі» деген тезисі гомеометрияның барлық ә лем дү ниесінде белгілі дә режеге ие болуын кө рсетеді.

Ежелгi Грециядағ ы материалистiк бағ ыт кейiнгi кезең де Демокриттiң (б.з.д. 460-370 жылдар шамасы) философиясынан толығ ырақ кө рiндi. Демокриттiң кө зқ арасы бойынша, нақ ты дү ниенi, негiзгi кең iстiктi толтырып тұ ратын атомдар. Олар табиғ аттың бө лiнбейтiн жә не мә ң гi ө мiр сү ретiн ең кiшi бө лшектерi. Олар сапа жағ ынан емес, саны, тү рi, формасы, ретi, тә ртiбi немесе орналасуы жә не кө лемi жағ ынан бiр-бiрiнен ө згеше келедi. Осығ ан байланысты денелер белгiлi бiр сапағ а, қ асиетке ие болады, жылы не суық, ауыр не жең iл, қ атты не жұ мсақ болып келедi. Атомдар мә ң гi қ озғ алыста болады да, бiр-бiрiмен соқ тығ ысып шағ ысып жатады. Бә рi де ү немi ө згеру ү стiнде болады, бә рi де заң ды тү рде жә не қ ажетiне қ арай ө тедi. Демокрит табиғ ат пен қ оғ ам қ ұ былыстарын детерминизм (барлық заттар мен қ ұ былыстардың заң ды, себептi-шартты байланысы туралы iлiм) принципi негiзiнде дә лелдейдi.

Классикалық кезең. (Б.з.д. V ғ.). Классикалық кезең тақ ырыбы – адамның мә нi, оны танудың ерекшелiгi, философиялық бiлiмнiң синтезi, ә мбебабтық философияны қ ұ ру. Атап айтқ анда осы кезде таза идеялық, теориялық философия қ алыптасты жә не оның бiлiмiнiң тү рі басқ аларғ а қ арағ анда алғ ашқ ы болды. Теориялық философия қ ағ идасының негiзiнде қ ұ рылғ ан классикалық кезең нiң негiзгi проблемалары: онтология, антропология, гносеология.

Сократ (б.з.д. 469-339 жж.) туралы Аристотель мен Платонның айтуы бойынша бiлемiз. Сократ ә лем қ ұ рлымын, заттардың (физикалық) табиғ атын танып бiлуге болмайды, тек ө зiмiздi ғ ана бiлуiмiз мү мкiн дейдi. Мұ ны “ө зiң дi танып бiл” формуласы тү рiнде ө рнектедi. Бiлiм дегенiмiз - ой, жалпы туралы ұ ғ ым. Ұ ғ ым - анық тау арқ ылы айқ ындалып, индукция арқ ылы жалпыланады.

Сократтың басты мақ саты – жастарды ө з философиясы арқ ылы тә ртiптi ө мiр сү руге баулу. Кө бiнесе пiкiр таласы жә не ө з айтыстарымен шұ ғ ылданғ ан. “Менiң бiлетiнiм – еш нә рсе бiлмейтiнiм” – дейдi ол. Сократ этика саласында ө негелiктi ақ иқ ат жә не даналық пен тең естiрдi. Тек ақ ылды адам ғ ана ө негелi, себебi ол iзгiлiктiң, жақ сы мен жаманның не екенiн бiледi. Ә сiресе Сократ ү ш iзгiлiктi бағ алайды: сабырлылық - сабырлы адам қ ұ марлық ты қ алай басуды бiледi; батылдық - батыл адам қ иындық ты қ алай жең удi бiледi; ә дiлеттiлiк - ә дiл адам адамдық пен қ ұ дайлық заң дарды қ алай ұ стауды бiледi. Сократтың ойынша даналық тек қ ана “мейiрбан адамдарғ а” ғ ана тә н.

Платон (б.з.д. 428-347 ж.ж). Ежелгі Грецияның ұ лы ойшылы. Объективтiк идеализмнiң негiзiн қ алаушы, ә рi Сократтың шә кiртi.

Объективтiк идеализм бойынша болмыстың мазмұ нын идеялар, рухани мә ндер жасайды. Олар мә ң гiлiк нә рселер, “сезiмдiк заттар” дү ниесi дегенiмiз - идеялардың кө мескi бейнелерi. Заттар мә ң гi ө мiр сү рмейдi, сағ ым сияқ ты жоғ алып кетедi. Олар тек мә ң гi ө мiр сү ретiн жә не ө згермейтiн ұ ғ ымдардың кө лең кесi ғ ана болады.

Платон философиясында таза ақ ыл ойдың пайдасы ү шін сезімді жоқ қ а шығ ару бар, алғ ашқ ысы тек парасатта қ амтылады. Дү ниенің бастауы - идея немесе эйдостар, олар заттардың бейнесі болып келеді. Платонның кезінде «идея» сө зі кү нделікті тілде «сыртқ ы кейіпі, кө рініс, сапа, бейне, тү р» дегенді білдірді. Платон идеялары шын мә нісінде адамның басынан бө лініп шық қ ан жә не идеялар дү ниесінде дербес ө мір сү ретін объективтендірілген ұ ғ ымдар. Ә рбір заттың ө зіндік нұ сқ асы (эталоны) бар, ол соғ ан сә йкестелініп жасалады. Мысалы, ү стел идеясы нақ ты ү стелді тұ дырады. Бірақ затпенен оның бейнесі арасында принципті айырмашылығ ы бар. Нақ ты зат шектелген, ол идея (эйдос) – мә ң гі бұ зылмайды. Осындай нұ сқ а (эталон) ретінде этикалық принциптер- игілік, жақ сылық, сұ лулық жә не ә ділеттік болып саналады.

Сұ лулық идеясы барлық заттарғ а сұ лулық ты береді, басқ аша айтқ анда ол ң ұ сқ а (эталон) немесе гректер кө п қ олданатын парадигма.

Идея қ ай жерде орналасқ ан? Осығ ан байланысты ү ш негізгі жауаптың болуы мү мкін:

- идея физикалық заттарда бар;

- идея адам ақ ылының туындысы, яғ ни ол адам санасында орналасқ ан;

- идея заттарда да, адам ақ ылында да емес, ү шінші бір дү ниеде орналасқ ан деп, ол оны Гиперуранций (тура мағ ынасында аспанның арғ ы жағ ында) деп атайды.

Платонның ұ лылығ ы: ол ө з ілімін ө ткендегі философияның барлық материалына сү йеніп жасады. Платон осы дү ниеде «бә рі ағ ады жә не ө згереді» деп, Гераклитпен келіседі, бірақ идея дү ниесі ө згермейді. Платон ө з ә рекетін Сократтың: «адамды жақ сы ететін – игілік» - деген сеніміне негіздеп отырды. Жеке адам игілігі ме, жоқ ә лде ұ лт, тап, немесе идея ретіндегі игілік жоғ арғ ы ма? Сократтың жалпы адамзаттық мә ніндегі игілік туралы тү сінігінен шығ ып, Платон игілік идеясы ең жоғ арғ ы дә режеде тұ ратын «идеялар ә лемін» жасады. Осы тұ рғ ыда Платон шын мә нісінде Сократ ілімін жалғ астырушысы болды.

Гераклит пен Сократтан басқ а, Демокриттің: «барлық зат ең кіші бө лінбейтін бө лшек атомнан тұ рады» - деген кө зқ арасын (Демокрит атомды «идея» сө зімен белгілеген), Пифагордың барлық зат негізінде сан жатыр деген, Анаксагордың гомеометрия «заттардың ұ рық тары») туралы ілімдерін пайдаланып, ежелгі Грек философиясын терең ә рі жан-жақ ты талдап біріктірді.

Платон Демокриттің ө лшемі, тек ауырлығ ы бар жә не ақ ылда ғ ана берілетін идея-атом тү сінігінің қ айшылығ ын жойды. Ол идеяны сезімдік қ асиеттерден арылтты, ал сезімдік дү ниені, мә ң гі қ алыптасу жолында болғ андық тан, шынайы болмысы жоқ деп мойындады.

Платонғ а «идеялар ә лемінің» қ ажеті мынада: біріншіден, «бә рі ағ ады жә не бә рі ө згереді» яғ ни, дү ниедегі заттарды тану мү мкіндігін негіздеу ү шін; екіншіден, Сократтың барлық адамдар бір ойғ а келеді деген сенімін тү сіндіру ү шін – идеялар шын мә нісінде бә ріміз ү шін бірдей, яғ ни бір аймақ та орналасқ ан, адамдар оларды содан алады; ү шіншіден, оның ілімі сезімнен жоғ арғ ы идеялдық,, дү ниеге кө кейтесті талпынысымен (платоникалық махаббат) жә не шындық та мү мкіндігінше идеялдың толық бейнесін жасау ұ мтылысымен сипатталады.

Платонның ойынша нағ ыз шын бiлiм - сезiмнен тыс мә ң гiлiк идеялар ә лемi туралы бiлiм. Оны табудың жолы - адамның мә ң гiлiк жанының ө летiн денеге кiрмей тұ рғ андағ ы идеялар дү ниесiндегi «Ө мiрiн еске тү сiруi». Жалпы ұ ғ ымдардың жаратылысын зерттей отырып, ол сезiм арқ ылы таныпбiлудiң, бақ ылаудың, тә жірибенiң рө лiн кемсiтуге тырысты, олар бiзге ақ иқ атты бере алмайды деп мә лiмдедi. Сонымен, танымның нақ ты процесi Платонда бұ рмаланғ ан тү рде болып шық ты. Бiрақ «идеялардың» бағ ыныштылық байланысын, бiр-бiрiне ө тiп отыруын зерттеп ол диалектиканы, ғ ылыми теорияны дамытуғ а ө те ү лкен ү лес қ осты.

Платон болмыс деп идеяны, ал материяны биболмыс деп, диалектик ретiнде ешқ андай абсолют қ арама-қ арсылық сыз толық болмайтынын кө рсетеді. Сондық тан, болмыс биболмыспен толтырылады. Осылайша “идея ә лемi” жә не “заттар ә лемi” қ арама-қ арсы қ ойылады.

Платон “Тимей” диалогында ғ арыш теориясын дамытты. Физикалық ә лем немесе сезiммен қ абылданатын ғ арыш ә лемi мынандай кестеде берiледi: ү лгi (идеялар ә лемі), кө шiрме (физикалық ә лем) жә не Жаратушы (Демиург). Ғ арышты Демиург жасайды. Ол-ү лгіге сә йкес кө шірменің авторы. Демиург ә лемдік жанды жасайды, ғ арышқ а тiршiлiктiң ерекше-нысанын бередi. Ғ арыш қ ұ рылымында қ ұ дiреттi ақ ыл-ойды, ә лемдiк жан мен ә лемдiк дененi қ амтитын тiрi, жарасымды дү ние ретiнде кө рiнедi.

Платон ә леуметтiк философия саласында мiнсiз мемлекет iлiмiмен белгiлi. Бұ л мемлекетте азаматтарды ү шке бө ледi: билеушi философтар, жауынгер ә скерлер жә не қ олө нершiлер. Мемлекет дә режесiнiң биiктiгi - оны данышпандар билегенде кө рiнедi, ә скерлер оны қ орғ айды, ал басқ алары материалдық игiлiктi жасаумен шұ ғ ылдануы керек. Мемлекеттiң негiзiнде - ә дiлдiк жатыр. Ә дiлдiк дегенiмiз - ә рбiр адамның заң ды тү рде ө з мiндетiн тың ғ ылық ты орындауы

Платон ашқ ан алғ ашқ ы философия мектебі мың жылдай ө мір сү рді. Оны Академия деп атады. Оның негiзгi ең бектерi: “Мемлекет”, “Теэтет”, “Федон”, «Протогор», «Пир», «Софист», т.б.

Аристотель (б.з.д. 384–322 жж.) Стагирда туғ ан. Афинада «Лицей» (перипатетикалық) мектебін (б.д.д. 335-322ж) ашты, ол бір мезгілде оқ у мекемесі ә рі ғ ылыми одақ болды. Аристотельдің шығ армашылығ ы жан-жақ ты. Ол табиғ аттану ғ ылымы мен, поэтикамен, мемлекет қ ұ ру мә селелерімен айналысты, логика мен психологияның негізін жасады. Платонның шә кiртi, кейiннен оның идея туралы теориясын сыни тұ рғ ыдан қ айта пайымдағ ан. Оның қ арсылығ ы мынада: идеялар ақ ылдан тыс тә уелсiз ө мiр сү ре алмайды. Аристотель ө ткен философия тарихының дамуын жинақ тап, философиялық бiлiмдi жү йеледi.

Аристотельдiң философияғ а кiргiзген жаң алық тары: дұ рыс ойлау заң дары мен тү рлерi туралы формальды логиканы жасауы. Ғ ылыми бiлiм жалпыны оқ у, яғ ни сезiммен қ абылдаудан емес, оймен дә лелдеуден басталады деп, дә лелдеу туралы iлiмдi ең гiздi. Ол бiлiм деректерiн жинап қ орытындылаудан, индукциядан дедукцияғ а ө туден туатынын кө рсеттi.

Барлық ғ ылымды мына топтарғ а бө лді: теориялық, практикалық жә не шығ армашылық. Теориялық ғ ылымдарда таным тек танымның ө зі ү шін жү ргізіледі, оғ ан «алғ ашқ ы философия» (метафизика), математика, физика жатады. «Алғ ашқ ы философия» болмыс мә селелерін, барлық ө мір сү рудің пайда болуын, ә ртү рлі қ ұ былыстырдың себептерін анық тайды. Математика – реалдық заттардың абстракті қ асиеттерін зеттейді.

Практикалық этика ғ ылымы - адамның тә ртібі, саясат - мемлекет қ ұ рылымына арналғ ан басқ арушы идеяларды береді.

Шығ армашылық ғ ылымдар жаң ашыл іс-ә рекеттермен байланысты: поэтика – ө лең шығ ару теориясы, риторика – шешендік ө нер жә не мамандық ө нер теориясы. Мұ нда танымнан пайда табу жә не сұ лулық ты жасау мақ саты жү ргізіледі.

Аристотель ө зінің таным тұ ралы ілімінде Платонның генетика тұ рғ ысында заттардан бұ рын туатын «мә ң гі идея» концепсиясына ү зілді-кесілді қ арсы шық ты. Танымның реалды жолы тү йсіктен (сезінуден) басталады, одан кейін есте сақ таумен кү шейтілген елестету, тә жірибе, ө нер мен ғ ылым жү реді. Ғ ылыми таным (эпистема), Аристотель тү сінігінше, таным процесінің шың ы болып есептеледі.

Материалистік жә не идеалистік кө зқ арастардың қ ақ тығ ысы, оның себептілік концепциясында да кө рінеді. Ол себептіліктің тө рт негізгі тү рлерін ажыратады: материалдық, формальдік, белсенді жә не соң ғ ы (мақ саттылық). Материалдық себеп ─ ең алғ ашқ ы сипатында берілген, осы ретте ол потенциялды (мү мкіндгі бар) себепке ұ қ сас. Формальдық себеп─ материядан «ақ иқ ат реалдық ты» жасайтын белсенді принцип «тү рмен» байланысты. Белсенді себеп қ озғ алыстың бастауы жә не мү мкіндіктің шындық қ а ө ту процесімен де байланысты. Жоғ арғ ы дең гейге ол мақ саттылық (соң ғ ы) себепті қ ояды, ол қ озғ алыстың мақ саты мен мә нін тү сіндіреді. Ө мір сү руді тү сіну жә не тү сіндіру ү шін барлық себеп тү рлерін тану керек. Бірақ олардың маң ызы бірдей емес. Формальдық себептер тү сінігі, материалдық себепті танудан қ ажеттірек – мұ ндай қ орытынды Аристотельдің пассивті материя жә не белсенді форма ілімінен шығ ады. Мақ саттылық (соң ғ ы) себепке берілген орын – оның теологияғ а ауысуы. Бұ л дамудың аяқ талу, мақ саттың орындалуының тану мү мкіндігін кө рсетеді, оны Аристотель энтелехия ұ ғ ымымен белгілейді.

Болмыс іліміне Аристотельдің қ осқ ан маң ызды идеясы: нақ ты болмысты форма, бейне арқ ылы тануғ а болады жә не осылайша ол адамғ а кө рінеді ә рі қ алыптасады. Аристотель Платонның жан ө лмейді идеясына қ арсы болды жә не барлық табиғ аттың (материалдық дү ниенің) жаны бар дегенді жоқ қ а шығ арды. Ол жан тек тірі дү ниеге тә н деп санады.

«Ө сімдік жаны» ─ ө су, тамақ тану жә не ө ну себеперіне жауап береді, «сезімдік (жануар) жан» тамақ тану, ө ну, сезіну жә не қ ажет ету қ ызметтеріне жауапты, «ақ ылды (адам) жан» аталғ ан қ ызметтерге қ оса таным жә не ойлану қ ызметтерін орындайды. Жанның тә нге қ атынасы─ орманың материяғ а қ атынасына сә йкес келеді» ─ деді, ол.

Аристотель «Категориялар» трактатында алғ ашқ ы болып философияның категориялық аппаратын жү йеге келтірді. Олардың ө зара байланысын, диалектикалық қ атынасын табуғ а ұ мтылды. Мұ нда ол мә н, сапа, сан, қ атынас, орын, уақ ыт, келпі, иемдену, ә рекет, кү йзелу категорияларын зерттейді. Негізгі логикалық заң дарды қ ұ растырды: қ арсылық қ а тү спеу, тепе-тең ділік, ү шінші ойдан қ ашу». Қ озғ алыстың ә ртү рлi алты сапалық сипатын кө рсетті: 1) пайда болу; 2)жоғ алу; 3) бiр кү йден екiншi кү йге ауысу; 4) ү лкею; 5) кiшiрею; 6) орнын ауыстыру. Сө йтiп, қ озғ алыстың мазмұ нын зерттеуде алғ а қ адам жасалды. Алғ ашқ ы болып категориялар (жалпы ұ ғ ымдар) жү йесiн жасады. Ол енді Коперникке дейiн ү стем болғ ан геоцентристiк iлiмдi жасады.

Негiзгi ең бектерi: «Жан туралы», «Физика», «Метафизика», «Категориялар».

Эллиндiк дә уiр (б.з.д. IV ғ аяғ ы – б.з. V ғ.) ең ұ зақ уақ ытты алып жатыр. Эллиндiк деп атауғ а сол кездегi ең кең аймақ қ а тарағ ан (Жерорта Тең iзi, Таяу Шығ ыс, Солтү стiк Африка), басқ алармен салыстырғ анда ө те жоғ ары саналатын грек мә дениетінiң элементтерi, Рим жаулағ ан тайпалар мен халық тардың тұ рмысына жә не ә дет-ғ ұ рпына белсендi тү рде ене бастауы. Римнiң ө зi де эллиндiкке айнала бастады. Оның себебi, грек пен латын мифологиясы мен дiнiнiң ұ қ састығ ы зор едi. Жаң а эллиндiк дү ниеде жү здеген алуан тү рлi тайпалар мен халық тардың дә стү рi, дiнi, наным, табыну салты, кө птеген тiлдер араласып кеттi, осының салдарынан ежелгi грек тә ртiбi ө зiнiң ерекшiлiгiн жоғ алтып, кө лең кеде қ алды.

Бұ л кезең нiң негiзгi тақ ырыбы - ырық, бостандық, мораль жә не сү йiспеншiлiк; бақ ыт жә не ө мiрдiң мә нi, ғ арыштың қ ұ рылымы, адам мен ә лемнiң мистикалық ә рекеттестiк ө зара қ атынасы болды. Эллинизм негiзiнде аксиология мен праксеология мә селелерiн қ арастырады, ал философияның орталық мә селесi ─ этика болды. Философияның мақ саты ─ кө бiне дұ рыс ә рекет арқ ылы бақ ытқ а жетуi болып тү сiнiлдi. Адамдардың араласуы, ө зiнiң кiм екенiн жә не ә лемдегi орнының бар екенiн бiлудi қ ажет еттi. Этикалық мә селелер сондық тан, табиғ ат iлiмiмен байланысты талданылады.

Эллинизм дә уiрiнде философиялық ойлар негiзiнде кө п мектептер мен бағ ыттар пайда болды. Олар:

Эпикуризм (Эпикур, Лукреций Кар);

Стоицизм (Зенон Стоик, Сенека, Марк Аврелий);

Скептицизм (Пиррон, Секст Эмпирик);

Кинизм (Диоген Синопский, Антисфен, Кратет);

Неоплатонизм (Плотин, Профирий, Ямвлик, Прокл);

Эпикуризмнiң негiзiн салушы ─ Эпикур (б.з.д 341-270 жж.) аса кө рнектi философ-материалист, Демокриттің атом теориясын жасаудағ ы iзбасары бола тұ рып, оны толық мойындамады. Эпикурмеизмнiң ең iрi ө кiлi ─ Тит Лукреций Кар (б.з.д. 99-55 жж.), римдiк философ, ә рi ақ ын, “Заттардың табиғ аты туралы” поэманың авторы. Онда ол атомизм идеясын насихаттап, эпикуризмдi эллиндiк дә уiрдiң атомизмi ретiнде сипаттады.

Эпикур б.з.д. 306 ж. Афинде “Эпикур бақ шасы” деген атпен белгiлi мектеп ашты. Оның философиясы сол кездегi философияның барлық бө лiгiн қ амтыды. Оның ұ раны: ”Кө зге кө рiнбей ө мiр сү р” болды. Онтологияда атом туралы iлiмдi ары қ арай дамытты. Атомның саны шексiз, ал олардың тү рiнiң саны шектi, дегенмен кө з жетпес болады. Атом тек тү рiмен, кө лемiмен, орнымен ғ ана емес, салмағ ымен де ө згеше болады. Тө мен ә ртү рлi жылдамдық пен қ ұ лдырап, бiр-бiрiне соғ ысып, тү зу жолдан ауытқ иды. Содан ө мiрге жаң а заттар келедi деп, ол Демокритiң қ атаң детерминистiк (себептiк) iлiмiнен, тағ дырғ а мойынсұ нудан қ ұ тылады. Дү ниеде ө мiр сү ретiн заттар пайда болады жә не қ ирайды, бiрақ атомдар мә ң гi, ә рi ө згермейдi.

Эпикур таным туралы iлiмiнде сенсуалистiк кө зқ араста болды. Ол сенсуалистiк кө зқ арасқ а, сондай-ақ дә йiктi атеизмге сү йене отырып, ө зiнiң этикасын жасады. Оның аты этика iлiмiн жасаумен шық ты. Оның ойынша философияның мақ саты ─ адам бақ ыты. Адамның мiнез-қ ұ лқ ы жө нiндегi қ ағ идалар, оның ө мiрден лә ззат алуғ а деген табиғ и шабытының негiзi болуғ а тиiс. Бұ л рухтың тә уелсiздiгi мен тыныштығ ын қ ажет етедi, ө лiм қ орқ ынышы мен қ ұ дайдың кү шiн жең удің шарты. Таным процесiнде адам қ орқ ыныштан қ ұ тылып лә ззатқ а, бақ ытқ а жетедi. Философияның мә нi ─ табиғ атты, қ оғ амды адам дү ниедегі заң дылық ты ақ ыл арқ ылы тү сіну. Ақ ылғ а сай ө мiр сү ру дегенiмiз ─ ә дептiлiк пен ә дiлдiк. Басты мә селе, қ айғ ыдан қ ұ тылу. Дене лә ззатына шексiз берiлу, ауру мен азапқ а алып келедi. Ө мiрдiң мақ саты ─ рухтың алаң сыздығ ы, дененiң саулығ ы, сондық тан рахатқ а бату бiрқ алыпты болу керек. Ә лемдi ақ ылмен тану – бақ ыт кө зi, оның басты мә селесi – адам ө зiн, ө зiнiң жанын белгiлi бiр принциптермен қ айта қ ұ руы.

Стоицизм - ө те ұ зақ тарихы бар антикалық мектеп. Бұ л мектептiң негiзiн Зенон Китион салды. Алғ ашқ ы кезде Зенон ө зiнiң мектебi ү шiн портик (ү й алдына тiреумен кө терiп қ ойғ ан, қ абырғ асыз тө белi қ алқ а - гр. стоя) жалдап, Афинде жақ тастарын жинады. Стоиктердiң арасында Рим қ оғ амының ә ртү рлi тобының ө кiлдерi болды. Рим стоицизмiнiң ең кө рнектi ойшылары: Луций Анней Сенека жә не Марк Аврелий. Сенеканың кө птеген ең бектерi ұ зақ сақ талғ ан. Оның “Нравственные письма к Луцилию” жә не император Марк Аврелийдiң “Наедине с собой” шығ армалары бізге белгiлi.

Сенека, император Неронның тә рбиешiсi. Ол адамгершiлiктi насихаттайды. Қ оғ амдық ө мiрде қ айыспауды, тек ө зiң нiң рухани кү йiне кө ң iл аударуғ а шақ ырады. Ө мiр сү рудiң мә нi ─ тыныштық пен пайымдау арқ ылы пайда болатынын кө рсетедi. Адамзаттың дамуының шексiз мү мкiндiгiне сенедi. Ол мә дениет пен техниканың даму барысын болжай бiлдi. Алдымен iзгiлiктi, дiни кө зқ арастарды паш етiп, адамның осалдық тарына iлтипатпен жә не тө зiмдiлiкпен қ арауғ а шақ ырды. Стоиктердiң идеалы: адамның ө мiрi жә не iшкi жан-кү йi сыртқ ы жағ дайларғ а байланысты болмауы керек, яғ ни тағ дырғ а сенiп, адамгершiлiк пен ә дiлеттiкке жеткен данышпан болу. Мысалы, Сократтың ө мiрi.

Стоиктер танымның кө зi ─ тү йсiк дейдi. Олар бiздiң жадымызда жиналады. Тү йсiк пен қ абылдау да, оларды салыстыра отырып, объектiлердiң айырмашылығ ының белгiлерiн бө лемiз, одан тү сiнiк қ ұ растырылады. Сондық тан тү сiнiк жалпы ө зiнше ақ ылдан тыс ө мiр сү рмейдi, тек жеке заттарда ө мiр сү редi. Стоицизм эллиндiк кезең дегi философияның дамуында ө те зор рө л атқ арды. Оның кейбiр идеялары неоплатонизмге ендi, стоицизм христиан философиясына, соң ынан орта ғ асырлық мұ сылман философиясының қ алыптасуына ә сер еттi. Жаң а дә уiр философтары: Декарт, Спиноза жә не ХХ ғ асыр ө кiлi ─ Делез олардың iлiмiне кө п кө ң iл аударды.

Скептицизм ─ Эллинизмдегi тағ ы бiр философиялық бағ ыт. Философиялық тұ рғ ыдан стоицизм мен скептицизм бiр-бiрiмен жалғ асып жатыр. Олардың мә нi – дү ние танудағ ы бiршама мү мкiндiкке кү мә ндану. “Скептицизм” терминi ежелгi гректiң “скепсис” деген сө зiнен шық қ ан. Ол “ойлау, талдау, тербелу” ретiнде аударылады. Скептицизмде – ә мбебаптық кү мә ндану ─ негiзгi философиялық қ ағ ида, яғ ни қ андай да болмасын бiлiмнiң анық еместiгi туралы идеяны жү ргiзедi.

Пиррон ө зiнен бұ рынғ ы данышпандардың кө зқ арастарын талдай келiп, дү ниенiң пайда болуы мен мә нiн ә ртү рлi тү сiндiредi. Олай болса, олардың бiреуiн жақ тау қ иын. Қ андай да зат “осы” болса, “осы еместен” артық болмайды. Сондық тан Пиррон: «дү ние туралы ешбiр пiкiр айтпауымыз керек» - дейдi. Толық сабырлылық, қ ызық паушылық, алаң сыздық ты (атараксия) сақ тап, бақ ытты болуғ а шақ ырады. Пиррон ең соң ында: “Сен, Пиррон ө лдiң бе? ”- деген сауалғ а “Бiлмеймiн” деп жауап бередi. Секст Эмпириктiң пiкiрiнше: скептицизмнiң идеалы ─ теориялық пiкiрден бас тарту, ал практикада мү мкiндiгiнше ақ ыл-ой мен ә деп-ғ ұ рыпқ а сү йенiп iс-ә рекет жасау.

Скептицизм орта ғ асырлық кезде ұ мытылып, тек ХVI-ХVII ғ асырларда еуропалық философияда “жаң а пирронизм” ретiнде қ айта туды. Схоластикалық жә не догматикалық ә дiстердi сынауда ерекше мә нге ие болды, соң ынан скептицизм Юм философиясының негiзiне айналып, Кант агностицизмi мен позитивизмге ә сер еттi.

Кинизм философиясы атауын Афин тө бешегiнде орналасқ ан “Киносарг” (“қ ырағ ы тө бет” немесе “ақ тө бет” деген гимнасийден алады, онда алғ ашқ ы киниктер (кюнокс – ит) шұ ғ ылданды (осыдан кинизм –“ит философиясы”, “ит мектебi” латын тiлiнде), бұ л мектептiң iзбасарларын – супiсi – циниктер деп атады. Мектептiң негiзiн салғ ан Антисфен (б.з.д. 444-368 жж.) ол алдымен софист Горийден, кейiннен Сократтан дә рiс алды. Олар даң қ ты жә не байлық ты ең соң ғ ы моральдық iс-ә рекет ретiнде қ абылдамайды жә не “рахаттың ө зiн рахаттанып жек кө рген”, бiлiмдiлiк пен тә рбиенi де жаратпады. Ол космополитизмдi патриотизмнен жоғ ары қ оя отырып, “ә лем азаматы” идеясын ұ сынды.

Синоптан шық қ ан кинизмнің ең ә йгiлi ө кiлi Диоген: “Қ ауымсыз, ү йсiз, отансыз” ө мiр сү рудi ө зiне мақ таныш тұ тып, iс-ә рекетiнде қ олданды. Афинге келген Александр Македонский Диогенмен кездесуге тiлек бiлдiредi. Ол алаң да еш жанғ а кө ң iл бө лмей, демалып жатқ ан Диогенге: “Не сұ раймын десең ө з еркiң ”- дейдi. Ол оғ ан: “Мағ ан кү ндi кө лең келемей, ә рi тұ р”- деп жауап береді. Бұ ғ ан «патша егер мен Александр болмасам, Диоген болар едiм», - дейдi. Ол тал тү сте тобыр арасында қ олына шам ұ стап “адам iздеп жү рмiн” деген тезисiмен, ешқ андай ө ркениеттi мойындамай, бө шке iшiнде ө мiр сү руiмен белгiлi.

Кинизмнiң басты мә селесi – философиялық терең теорияны жасау емес, қ оғ амғ а жат қ ұ былыс – жалғ ыздық, жоқ шылық, қ аң ғ ыру секiлдi ерекше ө мiр бейнесiн философия арқ ылы негiздеу жә не ө з ә рекетi арқ ылы тексеру. Кинизм стоиктердiң этикасына, материалдық игiлiктерден бас тартуына ық пал жасады. Христиандық идеал – аскетизм де киниктердiң ө мiр сү руiнiң негiзiнде қ алыптасты.

Неоплатонизм – Платон идеяларының негiзiнде дү ниеге келген философиялық бағ ыт. Негiзiн салушы Плотин, ежелгi римнiң идеалист-философы. Ол Платонның сезiмдiк, денелiк ә лемдi қ абылдауды сезiмнен тыс нақ тылық қ а қ арсы қ оюына сү йендi. Бiрақ Плотин болмыстың жоғ арғ ы сатысы, оның негiзi идея емес, бiртұ тас Игiлiк дедi. Оны ол Кү нмен тең естiредi. Одан кү н секiлдi жарық шығ ады, яғ ни эманация (сә уле, шашу, ө ту) туады, одан Болмыс Ақ ыл (нус) идеяларының мазмұ ны пайда болды. Осылайша Ақ ыл бiр жағ ынан - кө птiк, барлық идеялардың кө птеген мазмұ ны бар, екiншi жағ ынан - бiртұ тас.

Ақ ыл уақ ыттан тыс ө мiр сү редi. Ол ө зiн ө зi таниды, ой мазмұ ны - идеяларды жасайды. Бұ л процесс жалпы идеялардан басталады (болмыс, қ озғ алыс жә не тыныштық, сә йкестiк жә не айырмашылық), бұ лардан басқ алар пайда болады. Ақ ыл барлық заттардың алғ ашқ ы бейнесi. Ақ ылдың эманациясы (ө туi) ө з кезегiнде ә лемдiк жанның пайда болуына алып келедi. Ол барлық Рухтанғ ан iзгiлiктiң бейнесi, қ озғ алыстағ ы ғ арышты жасайды. Материя болмыстың ең тө менгi сатысы – ол ө мiрсiз жә не ә рекетсiз, бiрақ ол барлық идеалдық тың тү рi мен мә нiн “қ абылдайды”. Адамның мiндетi – болмыс иерархиясындағ ы ө зiнiң орнын ұ ғ ыну, жоғ ары шығ уғ а ә рекет жасап кө ру. Жан-Ақ ыл-Бiртұ тастық алыстағ ы шама, кейiннен олар сезiм-ой-экстазғ а (желiгу, шабыттануғ а) сә йкес болады.

Плотин философиясында болмыс қ ұ рылымы емес, ә дiстемелiк идеалары жемiстi болды. Неоплатонизм идеялары христиандық философияғ а ә серінің нә тижесiнде ұ зақ ө мiр сү рiп келдi. Бұ л философия осылайша антикалық философияның аяғ ы жә не еуропалық орта ғ асырдағ ы дiннiң бастамасы болды.

Семинар сабағ ының жоспары:

Антикалық философияның ө зіндік ерекшелігі жә не пайда болуы. Космоцентризм.

Ежелгі Гректің Сократқ а дейінгі философиялық бағ ыттары мен мектептері.

Ежелгі Грек философиясының классикалық кезең і.

Антикалық философияның эллиндік-римдікдә уірі. Эллиндік-римдік философия-

ның негізгі мектептері.

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Антикалық философия кө бінесе космоцентризмге негізделген, алғ ашқ ы кө зқ арастары материалистік жә не идеалистік болып бө лініп, милет пен элеат мектебін қ ұ рды. Бұ л Сократқ а дейінгі кезең, ал Сократтан кейінгі кезең ге Аристотель, Платон, т. б. жатады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1.Кө не Грек философиясы: ойшылдары мен негізгі мектептері.

2.Философияның тарихи тү рлері, олардың ә леуметтік жағ дайлары мен байланысы.

3.Кө не Грек материалистері.

4.Кө не Грециядағ ы идеалистік философияның ө кілдері.

5.Аристотель қ ай ілімнің негізгі заң дарын жасады.

6.Ежелгі Грециядағ ы диалектикалық ілімнің қ алыптасуы (Гераклит, Элей мектебі, софистер).

7.Ежелгі Рим философиясы: дә стү рі жә не жаң а идеялардың мектептері мен

ойшылдары.