Бәсекелестіктің базалық стратегияларының артықшылықтарын және оларды қалыптастырудың шарттарын сипаттаңыз.

Бә секе дегеніміз, бір жағ ынан, іс-қ имыл жасайтын салада ұ намды нә тижеге жету ү шін жү ріп отыратын экономикалық жарыс, шаруашылық жү ргізудің қ олайлы жағ дайына ие болу ү шін, пайданы мол алу ү шін тауар ө ндірушілердің бір-бірімен кү ресі. Екінші жағ ынан, ол нарық субъектілерінің ө німді ө ндіру мен оны ө ткізудегі жә не капиталды қ олдану сферасындағ ы ара қ атынастары. Форма жағ ынан бә секе ұ йымдастырудың нормалары мен ережелерінің, мемлекеттік жә не жеке қ ұ рылымдардың директивалары мен іс-қ имыл ә дістерінің жү йесі.

Базалық бә секенің стратегиялары экономикалық процесс ретінде шаруашылық жү ргізуші субъектердің белгілі ә рекеттерінің жиынтығ ының тү рі деп тануғ а болады. Осы ә рекеттер экономикалық цикл ретінде жинақ талады. Осығ ан бірте-бірте жү ріп отыратын тө менде аталғ ан ұ дайы ө ндірістік процестер жатады.Ө ндіріс жә не ең бек ұ жымдарының материалдық -заттық элементтерін қ алыптастыру; ө ндірісті ұ йымдастыру, оны шикізатпен, материалдармен, жартылай фабрикаттармен жабдық тау жә не ө ндірістік, несие-қ аржылық жә не жобалау мекемелерінің бір-біріне ә сер етуі; бә секеге тө зімді ө нім ө ндіру; ө німді сату. Бұ л ү шін оның саны анық талады, ө ткізілетін орны мен уақ ыты белгіленеді; пайда есебінен инвестициялық қ ор жасау жә не оны ө ндірісті кең ейту ү шін пайдалану. Ө німнің «ө мір сү ру циклі» бә секелік кү рес дә режесіне елеулі ә сер етеді. Ө німнің «ө мір сү ру цикліне» оның шығ арыла бастауынан ө ндірілуі тоқ тағ анша жү ріп отыратын мерзімі, «ө мірі» жатады. Қ ызмет сферасындағ ы стратегиялық жоспарын қ ұ ратын басшылар кө п жағ дайда стратегияның не екенін, оның сә тті жү зеге асырылуы ү шін не істеу керек екенін анық тү сіне білмейді. Дү ние жү зінде танымал «стратег» Майкл Портер соң ғ ы жылдары ел аралап, осы жө нінде мә селе қ озғ ап жү р базалық бә секелестік стратегияны қ ұ рудың нақ ты ә рі тү сінікті 10 негізгі элементін ұ сынамыз.

Компания стратеги ядан басталып, сонымен аяқ талады. Бизнес-кә сіпорынның стратегиялық жоспарын қ ұ ратын басшылар кө п жағ дайда стратегияның не екенін, оның сә тті жү зеге асырылуы ү шін не істеу керек екенін анық тү сіне білмейді. Дү ние жү зінде танымал «стратег» Майкл Портер соң ғ ы жылдары ел аралап, осы жө нінде мә селе қ озғ ап жү р

Майкл Портер – Harvard Business School Іскерлік ә кімшілігі кафедрасының профессоры, бә секелестік стратегиясы мен халық аралық нарық тағ ы бә секелестік саласының жетекші маманы. Профессор Портер Гарвард іскерлік мектебі бө ліміне 1973 жылы қ абылданып, мектеп тарихындағ ы ең жас профессор атағ ына ие болды. AT& T, DuPont, Procter & Gamble, Royal Dutch/Shell атты белгілі АҚ Ш жә не халық аралық компанияларғ а бә секелестік стратегиясы жө нінде кең ес берген, Alpha-Beta Technologies, Parametric Technology Corp., R& B Falcon Corp, ThermoQuest Corp компаниялардың Директорлар Басқ армасына қ ызмет кө рсеткен. Портер – 15 кітап, 50-ден астам мақ алалардың автор ы.

Кә сіпорындардың маркетинг қ ызметіне жү ргізілген талдау, нақ ты мақ саттарғ а іс жү зінде қ ол жеткізу ү шін оның жекелеген бө лшектерінің маркетингтік шаралар тү рінде қ олданылатындығ ын кө рсетті. Сонымен қ атар, отандық ө неркә сіп орындарындағ ы маркетинг кө п ретте жарнама жә не ө німді ө ткізу ісіне бағ ытталғ ан. Ал тауар саясаты маркетинг қ ызметінің негізгі қ ұ рамдас бө лігі екенін ескере кетсек, онда тауар саясатына тоқ талмай айналып ө ту мү мкін емес. Кә сіпорынның маркетингтік ортасы – кә сіпорыннан тысқ ары жерлерде ә рекет етуші, мақ сатты клиенттермен ынтымақ тастық қ атынастар орнату жә не оны ұ стап тұ рудағ ы маркетинг қ ызметіне басшылық жасаудың мү мкіндіктеріне ық пал етуші белсенді субъектілер мен кү штердің жиынтығ ы. Қ ай тауардың болмасын бә секелік қ абілеті оның тұ тынушы қ ызығ ушылығ ына ие жә не осы сұ ранысты қ анағ аттандыратын кө рсеткіштерінің жиынтығ ымен анық талады, ал белгіленген шектен шығ атын басқ а кө рсеткіштер бағ алауда есепке алынбауы тиіс, яғ ни ө ндірушіге ә сер ететін кө рсеткіштерге тұ тынушы мә н бере қ оймайды. Осылайша тұ тынушыны ө німнің жобаланып, ө ндіріліп, тасымалданып, нарық қ а тү суіне дейінгі жағ дайлар қ ызық тырмайды, ал қ ызығ ушылық тудыратыны, ө німнің тұ тынушылық қ ұ рамы. Мысалғ а, егер басқ а барлық сипаттамларды сақ тай отырып, ө ндірушінің ө ндірістегі материал сиымдылық ты, ең бек сиымдылық ты тө мендетуіне қ ол жеткізсе, онда бұ л ө німді ө ткізу дең гейі жоғ арылайды, бірақ тұ тынушы қ ызығ ушылығ ы, ө ндірістік шығ ындарды жә не материалдық шығ ындарды тө мендетумен байланысты ө нім бағ асы тө мендемесе еш ө згеріссіз болады. Ө німді ө ткізуді бағ алауда талданып отырғ ан жә не бә секелес ө німнің параметрлерін сатып алушының талаптарының дең гейімен салыстырып, алынғ ан кө рсеткштерді салыстыру керек. Маркетингтік тұ рғ ыдан алғ анда қ олдану саласында ғ ана емес сондай-ақ конструктивті жә не технологиялық ерекшеліктеріне байланысты тек бір текті ө німдерді слыстыруғ а болады. Маркетингтік қ ызметтегі ө німді ө ткізу микро жә не макро орталардан қ ұ рылады. Микроорта – клиенттерге қ ызмет кө рсетуі бойынша кә сіпорынның ө зіне жә не оның мү мкіндіктеріне тікелей қ атынасы бар кү штермен, яғ ни жабдық таушылармен, маркетингтік делдалдармен, клиенттермен жә не байланыстағ ы аудиториялармен ұ сынылғ ан. Кә сіпорынның табысы кө бінесе оның делдалдарының, бә секелестерінің жә не тү рлі байланыстағ ы аудиториялардың ә рекеттеріне қ атысты болады. Кә сіпорынның микроорта шең берінде ә рекет етуші кү штер келесі сурет тү рінде кө рсетілген. Маркетингтің микроортасы – кә сіпорын қ ызметіне тікелей қ атысты болатын маркетингтік кү штер. Маркетинг қ ызметінің жетекшілері маркетингтік жоспарларды жасау кезінде кә сіпорынның ө з ішіндегі басқ а топтарды ескеруі қ ажет. Мысалғ а: жоғ ары басшылық, қ аржы, ө ндіріс, маркетинг, бухгалтерия бө лімі, т.б.

Контроллинг – кә сіпорын экономикасын талдау мен болашақ та кү тілетін ә рекеттерге қ атысты басқ арушылық қ ызметті ү йлестіру бағ ытындағ ы кә сіби қ ызметтің заманауи жаң а тұ жырымдамасы. Контроллингтің міндеттеріне табыстылық ты, ө тімділікті қ амтамасыз ету, тә уекелді тө мендетуді жоспарлау жә не бақ ылау жатады. Мұ нда контроллингтің негізгі мақ саты ретінде қ ызметті басқ ару, тө теп беру жә не кү шейту бағ ытындағ ы іс-шараларды дер кезінде жү ргізуге мү мкіндік беретін ақ паратпен уақ ытылы қ амтамасыз ету.
Біздің пікірімізше, контроллинг – кә сіпорын қ ызметінің табыстылығ ын арттыру жолымен ұ зақ мерзімді кезең де оның ө мір сү руін қ амтамасыз етуге, серпінді дамуы ү шін ұ тымды инвестициялық шешімдерді қ абылдауғ а, сондай-ақ кә сіпкерлік қ ызметте тә уекелді тө мендетуге мү мкіндік беретін кә сіпорынды басқ арудың заманауи жү йесі. Инновацияларғ а шаруашылық механизмнің ә сері ерекше басқ ару стратегиясы мен белгілі бір ә діс-тә сілдер кө мегімен жү зеге асырылады. Ә діс-тә сілдер мен стратегиялардың жиынтығ ы инновацияларды басқ арудың ө зіндік механизмі, басқ ару ү дерісін басқ ару жү йесі – контроллинг қ ызметі арқ ылы жү зеге асырылады.
Кә сіпорынның инновациялық қ ызметіндегі контроллинг келесі кезең дерден тұ рады:

1. 
   инновациялар ү шін негіз ретінде кө рінетін идеяларды іздеу;
2. 
   идеяларды жү зеге асыруда ақ параттық -инструментальды қ амсыздандыру;
3. 
   берілген инновациялар ү шін инновациялық ү дерісті жоспарлау жә не ұ йымдастыру;
4. 
   нарық қ а инновацияларды енгізу жә не олардың қ озғ алу ү дерісін бақ ылау.

Кә сіпорын қ ызметіне объективті жә не негізделген бағ а беру ү шін контроллинг қ ызметінде екі кө рсеткіштер топтамасын, яғ ни басқ ару тиімділігі мен табыс пайдаланылады, бұ л кә сіпорынды тиімді басқ аруғ а мү мкіндік береді. Контроллинг – кү тпеген жағ дайлардан шығ у жә не кә сіпорын экономикасына қ ауіп тө нген жағ дайда уақ ытылы шешім қ абылдауғ а мү мкіндік беретін, кә сіпорын мақ саттарына жетуге кө мектесетін, қ ызмет нә тижелері мен шығ ындарды реттеу жү йесі, экономикалық тиімділікке қ ол жеткізу тұ жырымдамасы. Бұ дан ә рбір кә сіпорын басшыларының алдында тұ рғ ан міндет ретінде ұ йымның инновациялық белсенділігін кө теру бағ ытында контроллинг жү йесін енгізуде стратегиялық басымдық тарды анық тауы саналады. Стратегиялық контроллингтің негізгі міндеті компанияның ұ зақ қ ызмет етуіне, қ ызметті жоспарлауғ а, сонымен қ атар сә ттілік мү мкіндіктерін іздеуге, жасауғ а жә не оны сақ тап қ алуғ а бағ ытталғ ан. Стратегиялық контроллинг бағ ыттарының бірі кә сіпорын қ ызметінің ә р тү рлі аспектілерін талдауғ а негізделген стратегиялық маркетингтік контроллинг болып табылады. Оның қ ұ ралдары кә сіпорын қ ызметінің ә р тү рлі аспектілерін талдауғ а негізделеді. Контроллингте оперативті жә не стратегиялық маркетинг аймақ тары бө ліп кө рсетіледі, олардың кө рсеткіштері қ олданылатын талдау ә дістеріндегі айырмашылық тарды анық тайды. Стратегиялық контроллингтің қ олданылу сфераларын кө рнекі кө рсету ү шін жекелеген белгілері бойынша берілген Питер Хорваттың оперативті жә не стратегиялық контроллингтің салыстыруын кө рсетуге боладыстратегиялық контроллингтің негізгі міндеті менеджментке стратегиялық басқ ару процестерінде кө мектесу екендігі кө рінеді, бұ л стратегиялық жоспарлау мен бақ ылауды сә йкестендіруге, сонымен қ атар стратегиялық шешімдер қ абылдау ү шін маң ызды ақ паратпен қ амтамасыз етуге негізделеді. Егер бұ рын стратегиялық контроллингтің негізгі міндеті пайданы максималдау болып саналса, қ азіргі заман экономикасының даму дең гейінде ұ зақ мерзімді мү мкіндіктерде фирманың ө з қ ұ нын жоғ арылату маң ыздырақ болып саналады. Фирма қ ұ ны оның инвесторлар ү шін тартымдылығ ын жә не осы бизнеске қ аражат салу мү мкіндіктерін білдіреді. Мұ ндай кө зқ арас стратегиялық контрллингтің қ ұ ндық -бағ дарлық қ ұ ралдарын фирманы басқ ару жү йесінде қ олдануғ а мү мкіндік береді. Осындай қ ұ ралдарғ а қ ұ нды жасау факторларын оң тайландыру қ ұ ралдары жатады.

Ә р тү рлі қ ызмет сфералары мысалында стратегиялық контроллинг қ ұ ралдары мен факторларының ә рекеттерін қ арастыруғ а болады Кә сіпорынғ а бизнес диагностика жү ргізетін жақ сы басқ арушылық анализ кә сіпорынның ресурстары жә не мү кіндігін толық бағ алай алады. Мониторинг жү ргізіп болғ аннан соң стратегиялық менеджменттің келесі кезең і болашақ қ а бағ ытталуын талдау. Яғ ни кә сіпорын неге ұ мтылады, мақ саты қ андай? Сол ү шін кә сіпорын корпоративтік мисия жә не кә сіпорынның ұ зақ мерзімді мақ саты анық талады.

Стратегия – бұ л негізгі бір мақ сатқ а жету ү шін қ орлардың пайда болатын мә селенің, яғ ни іс-ә рекеттің басты бағ дарламасы. Стратегиялық басқ ару кә сіпорынның жеке қ орларын ә ртү рлі қ атерге қ арамастан сырқ ы ортағ а шығ арып стратегиялық шешімдердіқ абылдау жә не іске асыру болып табылады. Ол ө ткенді жә не болашақ ты байланыстыратын бір уақ ытта дамытуғ а жол бастайтын уақ ыт жібі болу керек. Стратегиялардың тү рлері: Корпоративтік, іскерлік, функционалдық

Корпоративтік (портфельдік) стратегия – бұ л кә сіпорынның жалпы даму бағ ытын, оның ө ндірістік-ө ткізу қ ызметінің дамуын сипаттайды. Тауарлар жә не қ ызмет кө рсету портфелін баланстау ү шін ә ртү рлі бизнес тү рлерін қ алай басқ ару керектігін кө рсетеді. Оның қ ұ рамына:

• Портфельдік талдау негізінде ресурстарды шаруашылық болімдер арасында бө лу
• Корпорация қ ұ рылымын ө згерту
• Бірігу, алу жә не т.б. интеграциялық қ ұ рылымдар
• Бө лімшелердің бірың ғ ай стратегиялық бағ ытын қ ұ ру

Корпоративтік стратегияда маң ызды шешімдердің бірі ө німдерді жә не бизнес бірліктерді таза коммерциялық негізде емес бюджеттік негізлде қ аржыландыру. Мысалы, жаң а ө нім ө ндіру ү шін бюджетке негізделген біртұ тас бағ дарлама жасалады.

Іскерлік стратегия (бизнес стратегия) – бұ л стратегия шаруашылық бө лімшелердің ұ зақ мерзімдік бә секелесті картық шылық тарын қ амтамасыз ету. Бұ л стратегия кө бінесе бизнес жоспарларда кө рсетіліп кә сіпорынның нақ ты тауарлы нарық та бә секелестігін қ алай кө рсететіндігі баяндалады. Мысалы: миксерлер нарығ ында оларды қ андай бағ а бойынша жә не кімдерге қ алай жарнама жасайтындары кө рсетіледі. Сондық тан да бұ л стратегияны басқ адай «бә секелестік стратегия» деп те атайды.

Функционалдық стратегия – корпоративтік жә не іскерлік стратегия негізінде кә сіпорынның функционалдық жә не қ ызмет бө лідерімен қ ұ растырылады. Олар: маркетинг, қ аржылық, ө ндірісітік стратегия. Функционалдық стратнгияның мақ саты бө лімнің ресурстарын бө лу, функционалдық бө лімшелердің тиімді іс-ә рекеттерін іздестіру. Мысалы, маркетинг бө лімінің стратегиясы алдың ғ ы ждылмен салыстырғ анда тауарды ө ткізу кө лемін кө бейту болса.

Қ азіргі кезде ғ аламдану жағ дайында Қ азақ стан Республикасының негізгі міндеті ұ лттық шаруашылық пен жекелеген экономикалық субъектілерінің бә секеге қ абілеттілігін қ алыптастыру жә не қ олдану болып табылады.

Қ азақ стан экономикасының ө рлеуі жә не ондағ ы бә секенің қ алыптасуы мен дамуы ө ркениетті ел болудың негізгі шарты болып отыр. Бә секеге қ абілетті мемлекет, экономика қ ұ ру мемлекетіміздің негізгі мақ саты болып отыр. Себебі Дү ниежү зілік Сауда Ұ йымына (ДСҰ) кіруді жоспарлап отырғ ан жас мемлекет ү шін бә секеге қ абілетті ө нім шығ ару ө те қ ажетті болып табылады.

Индустриялды - инновациялық даму бағ дарламасының негізгі міндеттері: ғ ылыми кө лемді жә не жоғ ары технологиялық экспортты ө ндірістерінің қ ұ рылуына жағ дай жасау, жоғ ары қ ұ нды қ ызмет кө рсету мен тауарлар пайдасына сай елдің экспортты дең гейін диверсификациялау, инновациялық ү рдістермен бірігіп, ә лемдік шаруашылық жү йесіне интеграциялау.

Бә секеге қ абілеттілік– ө неркә сіптік ө німнің қ ұ ндық жә не сапалық параметрлерін ғ ана қ амтымай, сондай–ақ кә сіпорын қ ызметіндегі инвестиция мен инновациялық басқ аруғ а, менеджмент дең гейіне тә уелді жан–жақ ты ұ ғ ым. Ө німнің бә секеге қ абілеті – бұ л ө німнің бә секелес ө ндірушілердің ұ қ сас ө німдерімен салыстырғ анда жоғ ары тұ тынушылық қ асиеттерімен, тө мен бағ амен, тартымдылығ ымен жә не оның қ ажеттілікті ө теу қ ұ ндылығ ымен ерекшелену сипаты. Бұ л анық тама ө німнің бә секелік қ абілетінің маң ызын мейлінше толық тү рде бейнелейді деген ойдамыз.

Кә сіпорынның бә секеге қ абілеттілік мә селесі қ азіргі жағ дайдағ ы ә лемде ә мбебаб сипатқ а ие болды. Ә рбір мемлекеттің тұ тынушының экономикалық жә не ә леуметтік ө мірі оның қ аншалық ты табысты шешілуіне карай байланысты. Бә секеге қ абілеттілік - мемлекеттің, ө ндірушінің ө нім шығ ару мен ө ткізудің мү мкіншілігінің жиынтығ ы десек те болады. Бә секелік факторының ө зі мә жбү рлік сипатқ а ие, нарық тан ығ ыстыру қ орқ ынышы ө ндірушілерді ө з тауарлардың бә секеге қ абілеттілігі мен сапа жү йесімен тоқ таусыз шұ ғ ылдануғ а мә жбү р етеді, ал нарық олардың қ ызметінің нә тижелерін объективті жә не қ атал бағ алайды. Дамығ ан бә секелестік нарық та ө німнің бә секеге қ абілеттілігі оның коммерциялық табыстың шешуші факторы болып табылады. Бә секеге қ абілеттілік тауардың нарық жағ дайына, тұ тынушының қ ажеттілігіне тек сапа, техникалық, экономикалык, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғ ана емес, сонымен бірге коммерциялық жә не ө ткізудің басқ а жағ дайларына (бағ а, жеткізу мерзімі, ө ткізу жолдары, сервис жарнама) байланысты болатын кө п аспектілі тү сінік. Сонымен катар, ө німнің бә секеге қ абіліттіліктің негізгі қ ұ рама бө лігі болып эксплуатация уақ ытына тұ тынушының шығ ын дең гейі табылады. Басқ аша айтқ анда бә секеге қ абілеттілік -нарыктағ ы табысты анық тайтын тауардың тұ тынушылық жә не қ ұ ндылық (бағ алық) сипаттамалардың кешені, яғ ни бә секелес аналог тауарлардың алдында берілген тауардың артық шылығ ы. Тауарлардың артынан олардың ө ндірушілері тұ рғ андық тан, сә йкесінше бә секе қ абілеттілікті кә сіпорындар, кә сіподақ тар, фирмалар, мемлекеттің негізінде айтуғ а болады. Нарық тағ ы ә рбір тауар қ оғ амдық қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру кө рсеткішіне тексеру ө теді: ә рбір сатып алушы оның жеке қ ажеттілігін толығ ымен қ анағ аттандыратын тауарды сатып алады, ал барлық сатыпалушылар бә секелес тауарларғ а қ арағ анда қ оғ амдық қ ажеттіліктерге сә йкес келетін тауарды сатып алады. Сондық тан ө німнің бә секеге қ абілеттілігін (яғ ни, бә секелестік нарық та коммерциялық тиімді ө ткізудің мү мкіншілігі) бә секелестердің тауарларын бір-бірімен салыстыру негізінде ғ ана анық тауғ а болады. Басқ аша айтқ анда, бә секеге қ абілеттілік нақ ты бір сату уақ ытына байланысты салыстырмалы тү сінік. Ә рбір сатып алушыда ө з қ ажеттіліктерін қ анағ аттандырудың бағ алаудың жеке критериі бар болғ андыктан, мұ нда бә секеге қ абілеттілік жеке сипатка ие болады. Сондыктан, бә секеге қ абілеттілік тұ тынушы ү шін қ ызуғ ышылық туғ ызатын (берілген қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруына кепіл береді) қ асиеттермен ғ ана анық талады. Бұ л қ ызығ ушылық тың шегінен шық кан ө німнің барлық қ асиеттері бә секеге қ абілеттілікті бағ алағ анда белгілі бір жағ дайда оғ ан қ атысы жок деп есептеледі. Нормалар, стандарттар мен қ ұ қ ыктардың шамадан тыс асуы (мемлекеттік талаптардан басқ а) ө німнің бә секеге қ абілеттілігін жаксартып қ ана коймай, керісінше оны тү сіреді, ө йткені ол сатып алушының қ ұ ндылығ ын кө бейтпей, бағ аның ө суіне ә келеді; сондық тан ол ө нім тұ тынушығ а тиімсіз болып кө рінеді. Кә сіпорынның бә секеге қ абілеттілігінің жоғ арылауы, оның жақ саруы кө бінде іске асырылатын ө німнің сапасы мен ө ндірістің ұ йымдастырушылық -техникалық дең гейіне тә уелді.

Қ азақ стан Республикасының нарық тық қ атынастарғ а ө туде ө німнің бә секеге қ абілеттілігін қ амтамасыз ету мә селесі ө ткірлене тү сті. Ө німнің бә секеге қ абілеттілігінің негізгі қ ұ раушысы оның сапасы болып табылады. Ө німнің жоғ арғ ы сапасы – кә сіпорын қ ызметінің ең маң ызды нә тижелі кө рсеткіші. Ол нарық та кә сіпорынныі бә секелік артық шылығ ын, оынң экономикалық қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етеді. Сапа саласындағ ы саясаттың жү зеге асуы жү йелі сапа арқ ылы жү зеге асады, оның басты қ ызметі сапа басқ ару болып табылады. Ө нім сапасына ә сер ететін жағ дайлар мен мақ сатты бағ ытта ық пал ету жә не жү зеге асырылатын ө німді ө ң деу, айналымы жә не пайдалану немесе тұ тыну кезінде ө нім сапасының қ ажетті дең гейін орнату, қ амтамасыз ету жә не қ олдану ө нім сапасын басқ аруды білдіреді. Сонымен қ оса, ө нім сапасын басқ ару бұ л ө німді тұ тыну кезінде жү ргізілетін іс-ә рекет. Сапаны басқ ару – сапа жағ ынан талаптарғ а сай келетін ө німді шығ ару ү шін кү нделікті іс-ә рекет пен оның ә дістері. Соң ғ ы кездері кә сіпорында сапа мә селесін шешу кезінде нарық тық қ ажеттілік есепке алынбай, ө нім сапасы техникалық дең гейге бағ ытталады. Тауарлар сапасын басқ ару жү йесін қ ұ ру мен жетілдіру мемлекет саясатына тә уелді. Бұ л шаралардың жү йелілігі сапаны басқ ару жү йесінің ә лемдік қ оғ амда ү ш негізгі жү йесі қ ұ рылғ ан: «итеруші» (АҚ Ш жә не басқ а фирмалар), «созылмалы» (Жапония) жә не европалық, ол ө зіне бірінші екі жү йенің элементтерін жинағ ан. Европалық елдерде кө п жылдар аралығ ында жоғ ары сапағ а қ ол білікті жұ мысшылар есебінен жеткізілген болатын. Мысал ретінде, Германиядағ ы «Майстер» жү йесін келтіруге болады. Сапаны мемлекеттік реттеу жү йесі ө мірлік қ ажеттілік ретінде есептелген болатын. Бұ л жү йе сапаны қ амтамасыз ету жү йесінің ең тиімдісі жә не ол дү ниежү зі бойынша кең тарағ ан болатын. Сапа мә селесінің барлық маң ызын ең алдымен Жапония экономистері тү сінді. Сапаны басқ арудың жапондық бағ дарламасының ерекшелігі, ақ аулық тарды алдын алуғ а бағ ытталуында. Оның нә тижесі Америкамен салыстырғ анда жапондық автомобильдерден америкалық нарық тың 70 пайызы жаулап алғ ан. Жапондық тар ү шін технологиялық процестер сапасын бақ ылау тә н. Сапа ү шін жауапкершіліктің рө лі – оны орындаушығ а жү ктеледі. Ә рқ айсысы ө з жұ мыс орнында: келесі ү рдісті орындаушы – сенің тұ тынушың деген ұ станыммен ең бек етедң. Тауарлар сапасын бақ ылаудағ ы жапондық тә жірибе сыртқ ы саудада басқ а елдерде кең қ олданыста, ә сіресе дамушы елдерде Азия, Африка, Латын Америка. Сапаны басқ арудың жапондық тә жірибесі электро-тұ рмыстық техника тү рлерін сапасын қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру мысалында кө рінеді. Жапондық мамандар ойынша сапа негізінде технологиялық ү рдіс қ ұ рылса, сапаны бақ ылау жү йесі сынау орталығ ы жасырын кө мекші болып табылады, ол технологиялық ү рдісте сапаны қ амтамасыз ету ә дістерін таң дайды. Сапаны басқ арудың жапондық ү лгісі – барлық фирмаларда президенттен бастап бірінші қ ызметкерлерге дейін орындайтын сапаны қ амтамасыз ететін біртұ тас процесс болып табылады. Жапонияда сапа жү йесіне ү ш жапондық қ оғ амның «қ асиетті сиырлары» ү лкен рө л атқ арады: ө мір бойы жалдану, жалақ ының ерекше жү йесі, ең бек бірлестіктерінің фирмалық қ ұ рылымы жә не ө здерінің қ ызметкерлеріне ә леуметтік жең ілдіктер. Жапондық фирмаларда сапа ү йірмелерін қ ұ руда сатып алушылар талабына негізделген ө німнің барлық технологиялық тізбегінде сапаны дұ рыс жә не жү йелі бағ алауғ а ү йретеді. Сонымен, ө нім спасын жақ сартудың шетелдік тә жірибесі келесі нә тижелерді шығ аруғ а мү мкіндік береді:

1. Сапа шетелдік фирманың экономикалық қ ызметіндегі орталығ ы болды;

2. Ө нім сапасы дең гейінің шарты болып тек оның бә секеге қ абілеттілігі болып табылады;

3. Сапалық ө німді жасаудағ ы ең басты сатысы алушының сұ ранысы сө зсіз жә не экономды қ анағ аттандыру қ абілеттілігі;

4. Сапаны басқ арудағ ы жү йелік сапа танымалы ә дістер жә не тағ ы сол сияқ ты.

Шетелдік компаниялар тә жірибесін зерттей отырып, келесіні айтуғ а болады:

1. Қ азақ стан ү шін сапа мә селесі БАҚ -да қ олдау табу керек;

2. Тұ тыну тауарларының сапасын бақ ылауды бірінші қ ажеттілік деп тү сіну;

3. Шикізат пен қ ұ ралдарды сатып алуда олардың сапасына кө ң іл бө лу қ ажет;

4. Технологиялық ү рдістердің сапағ а лайық ты кө ң іл бө луі керек;

5. Мемлекеттік басқ ару дең гейінде сапаны басқ ару жү йесін бірлесе отырып республикада стратегияның жасалуы керек. қ ажетті дең гейін орнату, қ амтамасыз ету жә не қ олдану ө нім сапасын басқ аруды білдіреді. ану немес

Азақ стан Республикасы Президентінің “Сапа саласындағ ы жетістіктері ү шін” сыйлығ ын алуғ а арналғ ан “Алтын сапа” конкурсы туралы сипаттап жазың ыз

Қ азақ стан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғ ы 9 қ азандағ ы №194 Жарлығ ына сә йкес " Алтын сапа" сыйлығ ы конкурстық негізде талапкер кә сіпорынның ө німі немесе қ ызмет кө рсету сапасы мен олардың қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету саласындағ ы жетістіктері, сондай-ақ менеджмент жү йелерін енгізгені ү шін жыл сайын берiледi.

Сапа саласындағ ы жетістіктері ү шін берілетін Қ азақ стан Республикасы Президентінің сыйлығ ымен марапаттау ә р жылдың соң ында ө тетін, елімізде маң ыздылығ ы жоғ ары шара болып табылады. Байқ ау сыйлығ ымен Қ азақ стан Республикасының Президенті Нұ рсұ лтан Назарбаевтың жеке марапаттауы байқ аудың маң ыздылығ ын айқ ындайды.

«АЛТЫН САПА» Қ Р ПРЕЗИДЕНТІНІҢ СЫЙЛЫҒ ЫН АЛУҒ А АРНАЛҒ АН
БАЙҚ АУДЫҢ НЕГІЗГІ МАҚ САТТАРЫ:

Жеке жә не заң ды тұ лғ алардың отандық ө німнің сапасын арттыруғ а бағ ытталғ ан қ ызметін жандандыру;

Қ азақ стан нарығ ын жоғ ары сапалы жә не бә секеге қ абілетті ө німдермен толық тыруғ а жағ дай жасау;

«Алтын сапа» сыйлығ ын алуғ а арналғ ан байқ ауда сыйлық жыл сайын ү ш номинацияда ү ш санатта тағ айындалады:

· «Ө ндірістік мақ саттағ ы ү здік кә сіпорын»;

· «Халық тұ тынатын тауарларды шығ аратын ү здік кә сіпорын»;

· «Қ ызмет кө рсету саласындағ ы ү здік кә сіпорын».

Ә р номинация бойынша келесі cанаттар бойынша ү ш жү лде беріледі:

· Шағ ын кә сіпкерлік субъектісі;

· Орта кә сіпкерлік субъектісі;

· Ірі кә сіпкерлік субъектісі.

«Алтын сапа» сыйлығ ын алуғ а арналғ ан байқ ауғ а Қ азақ стан Республикасы аумағ ында тауар ө ндірумен (қ ару-жарақ жә не ә скери техника ө ндірумен айналысатындардан басқ а), қ ызмет кө рсетумен айналысатын, мемлекеттің қ атысу ү лесі 50%-дан асатын ұ йымдарды, сондай-ақ оң алту жә не банкроттық туралы Қ азақ стан Республикасының заң намасында қ арастырылғ ан рә сімдерді жү зеге асыру туралы шешімдер қ абылданғ ан ұ йымдарды қ оспағ анда, Қ азақ стан Республикасы аумағ ында тауар ө ндірумен айналысатын жеке кә сіпкерлер мен заң ды тұ лғ алар қ атыса алады.

«Алтын Сапа» сыйлығ ы Қ Р Президентінің 2006 жылғ ы 9 қ азанда қ абылданғ ан «Қ азақ станның жаң а экономикасын қ алыптастыру, жеке ө ндірістер мен тауарлар жә не қ ызметтер сапасының ү здіксіз артуын қ амтамасыз ету мақ сатында Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Алтын сапа» сыйлығ ын алуғ а арналғ ан байқ ау туралы» № 194 Жарлығ ымен тағ айындалғ ан

Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Алтын сапа» сыйлығ ын алуғ а арналғ ан байқ ау заманауи менеджменттің даму ү рдісін ескеретін модель бойынша жү ргізіліп, сапа бойынша Еуропа сыйлығ ының моделімен ү йлестірілген. Сонымен қ атар «Алтын сапа» сыйлығ ы ө нім жә не қ ызмет сапасы саласындағ ы жетістіктер ү шін берілетін ТМД елдерінің сыйлық тарының талаптарына сә йкес келеді. «Алтын сапа» сыйлығ ын алуғ а арналғ ан байқ ауда ө ндіріс басшысының кө шбасшылық рө ліне, ұ йымның сапа саласындағ ы саясаты мен стратегиясына, ө німдер мен қ ызметтер сапасының тұ тынушылар тарапынан бағ алануына қ атысты кө рсеткіштер кү шейтілген. Бұ л модель ұ йымдарда сапа бойынша жасалып жатқ ан жұ мыстардың дең гейін жете бағ алауғ а мү мкіндік жасайды.

Жыл сайын елімізде 200-ге жуық кә сіпорын «Алтын сапа» сыйлығ ының иегері атануда.

Байқ ау жең імпаздарын марапаттау салтанатында Қ азақ стан Республикасының Президенті Нұ рсұ лтан Назарбаев сыйлық ты жеке ө зі табыстайды.