Тауарлар мен қызметтің «бәсекеге қабілеттілігі» мен «бәсекелестік» түсінігіне сипаттама беріңіз.

ХІХ ғ асырдың орта кезінде нарық та еркін бә секелестік кең ө ріс алды. Мұ ндай нарық сұ раныс пен ұ сыныс негізінде бағ аның ауытқ уымен байланысты болды. Ол тұ тынушылардың талабымен есептесіп, тауардың сапасын жақ сартуғ а, ең бек ө німділігін арттыруғ а, ө ндірісті ұ лғ айтуғ а, ө нім бірлігіне шығ ынды азайтуғ а ынталандырды. Бә секелестің негізгі екі тү рі бар.

1). Бір сала ішіндегі бә секелестік – бұ л бір саланың тауар ө ндірушілері арасында болады. Онда ең жоғ ары ең бек ө німділігі бар, ғ ылыми-техниканы қ олданатын кә сіпорын жоғ ары табысқ а жетеді, ал артта қ алғ ан кә сіпорындардың табыстары тө мен болады, тіпті кү йреуі мү мкін.

2). Салааралық бә секелестік – бұ л халық шаруашылығ ы салалары аралық кү рес. Мұ нда тө мен дең гейдегі пайда табатын саладан капитал пайда дең гейі жоғ ары салағ а қ ұ йылады. Оның қ ортындысында жаң а сапалы тауарлар кө птеп шығ арылып, халық тың ә л-аухаты жоғ арылайды. Ол саладағ ы пайда дең гейі тө мендегенде ғ ылыми-техникалық жетістіктер негізінен жаң а тауарлар пайда болады, сапасы жоғ арылайды, халық тың табысы кө бейген сайын сұ раныс ө седі, осылай жаң а сатығ а ө се береді.

Еркін бә секелестіктің негізгі белгілері – бұ л шексіз нарық қ а қ атынасушылардың ә р қ айсысы кә сіпкерліктің қ ай тү рімен болмасын айналысуы жә не кә сіпкерлікті қ оюғ а еркі бар. Кә сіпкерліктің алуан тү рі бар: біреу, ө зі араласып кә сіп жасайды, екіншісі – жұ мысшылар жалдайды, ү шіншісі – акция, облигация сатып алады, тө ртіншісі, ақ шасын банкке салады, кейбіреу ө ндірісті қ аржыландырады т.б. Ә рбір кә сіпкер немесе бә секелестікке қ атынасушылар ө з ақ шаларына қ осымша пайда тауып, байлығ ын арттыруғ а тырысады, кем дегенде сол пайда арқ ылы кү нін кө руге тырысады. Еркін бә секелестік жағ дайда ұ сыныс пен сұ раныстың ауытқ уы бір салада ө німді кө п шығ арып дағ дарысқ а ұ шыраса, екінші салада тауар жетіспейді. Бір фирманың табысы ө ссе, екіншісі кү йрейді, сондық тан ө ндіріс пен капитал шоғ ырланып орталық танады, ол монополия қ ұ рылуына ә келеді. Яғ ни нарық ты басып алады, ә лсізді шығ арады. Монополия деген сө здің мағ ынасы: моно – жалғ ыз, полия – сату.

Жетілмеген бә секелестік нарығ ы – бұ л таза монополия, монополиялық бә секе, олигополия.

Бә секелестiкке қ абiлеттiк - бірнеше дең гейде қ арастырылатын экономикалық категория: тауардың (қ ызметтің) бә секелестікке қ абілеттілігі; тауар ө ндірушінің (немесе фирманың) бә секеге қ абілеттілігі; салалық бә секеге қ абілеттік; елдердің бә секеге қ абілеттілігі. Бұ л дең гейлердің арасында тығ ыз іштей жә не сырттай тә уелділік бар: елдік жә не салалық бә секеге қ абілеттілік діттеп келгенде нақ тылы тауар ө ндірушінің бә секеге қ абілетті тауар шығ аруына байланысты. Тауардың бә секеге қ абілеттілігінің астарында оның ішкі жә не сыртқ ы нарық та табысын анық тайтын тауардың тү тынушылык, багалық, сапалық сипаты жатыр. Тауардың бә секеге қ абілеттілігі тек соғ ан ұ қ сас тауарлармен салыстыруда ғ ана анық талады. Тауарлық бә секеге қ абілеттілік ә ртү рлі факторларга байланысты анық талады. Олардың арасында ө німдердің бағ асы мен сапасына ә сер ететін ө ндіріс шығ ындары, ең бектің ө німділігі мен қ арқ ындылығ ы аса маң ызды болып табьшады. Жаһ анданушы ә лемде ә лемдік бә секеге қ абілеттілікте алдың ғ ы орынғ а ә німнің бағ а факторы емес, тауар сапасы, жаң алығ ы, ғ ылымилығ ы, зияткерлігі шығ ып отыр. Сондық тан да ә лемнің кө птеген елдері ә з тауарларының бә секеге қ абілеттігін инновациялар, жоғ ары технологиялық ө німдердің есебінен арттырып отыр. Ондай ө німдерді ғ ылыми-техникалық ә леуетті дамытпай шыгару мү мкін емес. Оны бағ алау ү шін инновацияғ а кеткен шығ ынның кө рсеткіші қ олданылады. Бү л кө рсеткіш елдің инновациялық қ ызметке қ абілеттілігін, ғ ылыми техникалық қ амтуга шық қ ан шығ ынмен қ оса дизайнғ а, маркетингке жұ мсалғ ан қ аржы, ғ ылыми саладағ ылардың саны, елдің ішінде жә не шетелдерде алынғ ан патенттер саны, зияткерлік қ ү қ ық тың қ орғ алу дә режесі, білім саласының қ аншалық ты дамығ андығ ын есепке алады.