Главная страница
Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
|
Баға түрлерін және баға белгілеу стратегияларын қарастырыңыз.
- Бә секелестік жә не бә секелестік артық шылық тың мә нін ашың ыз.
Бә секе – қ ұ рылымдық ұ ғ ым, ал бақ таластық мінез – қ ұ лық тық ұ ғ ым. Оны мына кестеден байқ аймыз. Жетілген бә секе кезінде, бақ таластық болмайды, ал жетілмеген бә секеде бақ таластық мінез – қ ұ лық нарық та байқ алып қ алады. Монополия кезінде бақ таластық жоқ. Жеке ө ндіруші артық тау жағ дайғ а ие болып, ол ө німнің нарығ ын бақ ыласа, онда ө ндірістің монополиялық қ ұ рылымы пайда болады. Тіпті шағ ын кә сіпорынның ө зіде монополист болуы мү мкін, егер оның тауар ө ндірістегі ү лесі жоғ ары болса. Ірі корпорация монополиялық жағ дайғ а ие болмауы да мү мкін, егер оның рыноктық қ арқ ыны басқ а ө ндірушілермен тепе – тең болса. Монополизмге мынадай экономикалық қ атынастар типінде жатқ ызамыз: жекелеген шаруашылық субъектілері ө зінің мү дделерін контрагенттеріне, жалпы қ оғ амғ а жү ктелуі мү мкін жә не олардың ө зіне керекті тұ тынысын жоқ қ а шығ арады.
Нарық жағ дайын бақ ылай отырып, бә секе жағ дай жасау мен қ олдау мемлекеттік антимонополиялық органдардың ісі болып табылады. Бә секелестік ортаның қ алыптасуына шағ ын жә не орта кә сіпорындар қ ызметінің еркіндігі ерекше роль атқ арады.
Бә секе нарық субъектісінің тепе- тең дік қ ұ қ ық тағ ы тауарды пайдалы ө ткізу ү шін ө зара экономикалық жарысын кө рсетеді немесе қ аржыны ө те пайдалы жұ мсау. Бә секенің болмауы монополизмге алып барады. Сондық тан жеке кә сіпорын, банк, мемлекет ө здерінің қ ұ қ ық тарын нарық та ө тем жү ргізеді. Нарық субъектілері кө п болса, бә секе тиімді жү реді. Себебі бә секе мен монополия бір-біріне кері ұ ғ ымдар. Батыс сарапшыларының бағ алауынша, бір тауар тү рін сатушылар 4-5 тен аз болмағ аны жө н, ал 8-15 тен болса ө те тиімді. Егер тө рт фирма 80% сауда – саттық ты бақ ыласа, онда нарық монополияланғ ан болып табылады.
Бә секенің классикалық тү рін еркін, жетілген, бағ алық деп атау баршағ а белгілі нә рсе. Мұ нда бағ а қ ұ рылымының еркін механизмі экономиканы жү ргізудің ө те тиімді тә сілі ретінде бағ аланады. А.Смит бә секенің еркін (классикалық) теориясының негізін қ алағ ан. Бә секенің классикалық тү рі нарық тық экономикасы бар елдерде XVIII – ші ғ асырда XIX – шы ғ асырдың соң ғ ы ширегіне дейін байқ алады. Демек, бә секе ө неркә сібі дамығ ан елдер экономикасында монополиялық бірлестіктердің (картель, синдикат, концерн) тууына дейін болғ ан.
| - Нарық тық экономикадағ ы бә сікелестіктің рө лін жә не тү рлерін сипаттаң ыз.
Бә секеге қ абілеттілік – бұ л нысанның белгілі бір нарық қ а ұ сынылғ ан ұ қ сас нысандармен салыстырғ анда нақ ты қ ажеттілікті шынайы немесе ә леуетті қ анағ аттандырудың дә режесін сипаттайтын қ асиет. Бә секеге қ абілеттілік осы нарық тағ ы ұ қ сас объектілермен салыстырғ анда бә секеге тө теп беру қ абілетін айқ ындайды. «Басқ ару проблемалары жө ніндегі Еуропалық форум» бә секеге қ абілеттікке мынандай анық тама береді: ө здеріне жасалып отырғ ан жағ дайларда олардың бә секелестіктерінің тауардарымен салыстырғ анда бағ асы жә не бағ адан тыс сипаттамалары бойынша тұ тынушылар ү шін тартымдырақ болатын тауарлар ә зірлеу мен ө ткізудің нақ ты жә не ә леуетті мү мкіндігі. Нарық жағ дайында бә секе кү ресінің бірнеше тү рлері болады:
- таза бә секе;
- монополиялық бә секе;
- олигополиялық бә секе;
- таза монополия.
Нарық тық қ атынастар дамығ ан елдерде жетілген бә секе (ол нарық тық бағ ағ а қ арсыластардың ешқ айсысы да ә сер ете алмайтын жағ дайда болады) жә не жетілмеген бә секе (ол егер белгілі бір тауардың негізігі массасын тек қ ана бірнеше ірі фирмалар ө ндіретін жағ дайда болады) деп те бө леді. Енді жоғ арыда кө рсетілген бә секе тү рлеріне кең ірек тоқ талацық.
1. Таза бә секе нарығ ын бір-біріне қ ү сас (бір-бірін ауыстыра алатын) тауарлардың кө птеген сатушылары жә не сатып алушыларды қ ұ райды, олардың бірде-біреуі жеке дара сұ ранымғ а бақ ылау орнатуғ а, нарық қ а тауар жеткізу немесе оғ ан бағ а қ оюда ү стемдік жасай алмайды. Сатып алушылар ө здеріне қ ажетті тауарларды нарық тық бағ амен жоғ ары қ оя алмайды. Бұ ндай нарық та пайда болу қ алай оң ай болса, оныыы тастап кетуде сондай оң ай. Мысалы, АҚ Ш-тағ ы ауылшаруашылығ ы ө німдерінің (астық, жаң а піскен кө кө ністер мен жемістер) нарығ ы осығ ан дә лел бола алады.
2. Монополистік (грекше ″ монос″ -жалғ ыз, ″ палео″ -сатамын) бә секе нарығ ын бағ аның кең ө рісінде сауда жасайтын кө птеген сатушылар қ ұ райды. Мұ ндай мү мкіндік сатушылардың сатып алушыларғ а алуан тү рлі тауарларды ұ сыну қ абілетімен байланысты болады. Бұ йымдар бір-бірімен салалық қ асиеттері сыртқ ы безендірілуі (сауда белгілері, сауда маркілері т.б.), сонымен бірге ілесе жү ретін қ ызметтердің жиынтығ ы (ассортименті) бойынша ерекшеленеді. Сатып алушылар осындай ерекшеліктерді ескере отырып, ондай тауарлар ү шін нарық та тіркелген ең жоғ ары бағ ағ а дейін тө леуге дайын болады. Мұ ндай нарық қ а киімдер нарығ ы, аяқ -киімдер нарығ ы, бө лшек сауда саласы жақ ын тұ рады.
3. Олигополиялық (грекше ″ олигос″ -кқ п емес, ″ полео″ -сатамын) бә секе нарығ ында бағ а белгілеу саясаты мен меркетингтік стратегияғ а аса сезімтал аз ғ ана сатушылар тобы қ ұ райды. Олигополиялық нарық тың қ атысушыларының кө п болмауы кө бінесе ондай нарық қ а ену жағ дайының қ иындығ ымен байланысты. Мұ ндай нарық тың елеулі белгілерінің бірі – оның қ атысушыларының бағ аны ө сірудің қ зақ мерзімді тиімді нә тижесінде қ ол жеткізе алмайтындық тарында, себебі бә секелестері оларды бағ аны тө мендетіге мә жбү р етеді. Ологополиялық бә секе жағ дайында ө німдер стандартталады (мысалы, болат, алюминий) немесе дифференцияланады (жіктеледі, мысалы автомобильдер, тұ рмыстық приборлар жө ні т.б.)
4. Таза монополия жағ дайында, жеке кә сіпорындар бә секелестердің болмауына байланысты ө здерінің дара ү стемдігін орнық тыруғ а тырысады. Монополист кә сіпорындар ө здерінің дара ү стемдігін шаруашылық шарт жасасу, сапасыз ө нім шығ ара отырып оны жоғ ары бағ амен сату арқ ылы жү зеге асырады. Сө йтіп, кө п ең бек сің ірмей-ақ монополиялық жоғ ары пайда табады. Монополиялық ү стемдік ақ ша-қ аржы жү йесінің дағ дарысы, жалпылама тауар ашаршылығ ы кезінде экономиканың ауыр жағ дайын мейлінше шиелістіреді. Кө п жағ дайда монополист кә сіпорындар орасан зор жетіспеушілікті саналы тү рде қ оздырады, ал ол ақ шаның қ ұ нсыздануына, оның сатып алу қ абілетінің нашаршылауы, сө йтіп тікелей зат айырбасының (натуральды айырбас, бартер) ө ріс алуына ө келіп соқ тырады.
| - Бә секелестіктің сипатына байланысты нарық тардың тү рлерін анық таң ыз.
ХІХ ғ асырдың орта кезінде нарық та еркін бә секелестік кең ө ріс алды. Мұ ндай нарық сұ раныс пен ұ сыныс негізінде бағ аның ауытқ уымен байланысты болды. Ол тұ тынушылардың талабымен есептесіп, тауардың сапасын жақ сартуғ а, ең бек ө німділігін арттыруғ а, ө ндірісті ұ лғ айтуғ а, ө нім бірлігіне шығ ынды азайтуғ а ынталандырды. Бә секелестің негізгі екі тү рі бар. 1). Бір сала ішіндегі бә секелестік – бұ л бір саланың тауар ө ндірушілері арасында болады. Онда ең жоғ ары ең бек ө німділігі бар, ғ ылыми-техниканы қ олданатын кә сіпорын жоғ ары табысқ а жетеді, ал артта қ алғ ан кә сіпорындардың табыстары тө мен болады, тіпті кү йреуі мү мкін. 2). Салааралық бә секелестік – бұ л халық шаруашылығ ы салалары аралық кү рес. Мұ нда тө мен дең гейдегі пайда табатын саладан капитал пайда дең гейі жоғ ары салағ а қ ұ йылады. Оның қ ортындысында жаң а сапалы тауарлар кө птеп шығ арылып, халық тың ә л-аухаты жоғ арылайды. Ол саладағ ы пайда дең гейі тө мендегенде ғ ылыми-техникалық жетістіктер негізінен жаң а тауарлар пайда болады, сапасы жоғ арылайды, халық тың табысы кө бейген сайын сұ раныс ө седі, осылай жаң а сатығ а ө се береді.
Еркін бә секелестіктің негізгі белгілері – бұ л шексіз нарық қ а қ атынасушылардың ә р қ айсысы кә сіпкерліктің қ ай тү рімен болмасын айналысуы жә не кә сіпкерлікті қ оюғ а еркі бар. Кә сіпкерліктің алуан тү рі бар: біреу, ө зі араласып кә сіп жасайды, екіншісі – жұ мысшылар жалдайды, ү шіншісі – акция, облигация сатып алады, тө ртіншісі, ақ шасын банкке салады, кейбіреу ө ндірісті қ аржыландырады т.б. Ә рбір кә сіпкер немесе бә секелестікке қ атынасушылар ө з ақ шаларына қ осымша пайда тауып, байлығ ын арттыруғ а тырысады, кем дегенде сол пайда арқ ылы кү нін кө руге тырысады. Еркін бә секелестік жағ дайда ұ сыныс пен сұ раныстың ауытқ уы бір салада ө німді кө п шығ арып дағ дарысқ а ұ шыраса, екінші салада тауар жетіспейді. Бір фирманың табысы ө ссе, екіншісі кү йрейді, сондық тан ө ндіріс пен капитал шоғ ырланып орталық танады, ол монополия қ ұ рылуына ә келеді. Яғ ни нарық ты басып алады, ә лсізді шығ арады. Монополия деген сө здің мағ ынасы: моно – жалғ ыз, полия – сату.
Жетілмеген бә секелестік нарығ ы – бұ л таза монополия, монополиялық бә секе, олигополия.
- Таза монополия — ө нім шығ аратын бір фирма бә секелестігі жоқ. Оның тө рт ерекшелігі бар: 1) сатушы тек қ ана бір фирма; 2) сатылатын тауардың орнын басатын тауар жоқ; 3) монополист нарық ты билейді, бағ аны бақ ылайды; 4) нарық қ а кірер жерге ө те алмайтын кедергі қ ояды. Бұ ларғ а: электр, газ компаниялары, сумен қ амту, байланыс, жылу жү йесі, транспорт, кә сіпорындары, метрополитен т.б. жатады. Кө пшілік жағ дайда бұ л салалар мемлекет меншігінде болады, немесе мемлекеттің қ атаң бақ ылауында болады.
- Монополиялық бә секе – нарық жағ дайында кө п ө ндірушілер ұ қ сас тауарлар ұ сынады. Бұ л жағ дайда ө нім жә не қ ызмет сапасы ү лкен роль атқ арады, оғ ан қ осымша сатып алғ аннан кейін сервис жұ мысын атқ арады.
- Олигополия – мұ ның ерекшелігі бә секелестіктер кө п болмайды. Олар ө зара бағ а жө нінде, нарық ты бө ліп алу жө нінде келісім жасайды. Мұ нда бә секелестік шектелген. Олигополия сө зінің мә ні: Олиго – кө п емес, азғ антай; полия – сату.
| - Фирманың жә не оның ө німінің бә секеге қ абілеттілігін бағ алау жә не талдау ә дістерін сипаттаң ыз.
Кә сіпорынның бә секеге қ абілеттілігі – бұ л бә секелі нарық жағ дайында меншікті жә не қ арызғ а алынғ ан ресурстарды тиімді пайдалану мү мкіндігі. Кә сіпорын бә секеге қ абілетті болу ү шін ол бә секеге қ абілетті тауар ө ндіріп, оны сатуы тиіс. Толығ ырақ айтқ анда, бә секеге қ абілеттілікті қ амтамасыз ету ү шін бү кіл ө ндірістік-шаруашылық циклдегі жү йелі жұ мыста Ғ ЗТКЖ, ө ндіріс, басқ ару, қ аржы, маркетинг жә не т.б. салаларда бә секелестік артық шылық қ а жету қ ажет.
Саланың бә секеге қ абілеттілігі тұ тынушылардың нақ ты тобының талаптарын қ анағ аттандыратын жоғ ары сапалы ө нім жасау, ө ндіру жә не оны сату ү шін техникалық, экономикалық жә не ұ йымдастыру жағ дайларының болуымен анық талады. Сала бә секеге қ абілетті болу ү шін шетелдегі осындай салалармен салыстырғ анда оның бә секелестік артық шылық тары болуы, яғ ни саланың қ ұ рылымы ұ тымды, саланың басқ а кә сіпорындарын ө зінің дең гейіне дейін тартатын жоғ ары бә секелес кө шбасшы фирмалардың тобы, ретке келтірілген тә жірибелік-конструкторлық жә не озық ө ндірістік-технологиялық база, дамығ ан салалы инфрақ ұ рылым, сала ішінде, сонымен бірге елдегі жә не одан тысқ арыдағ ы басқ а салалармен ғ ылыми-техникалық, ө ндірістік, материалдық -техникалық жә не коммерциялық ынтымақ тастық жасасатын оралымды жү йе, сондай-ақ ө німді тиімді бө летін жү йе жұ мыс істеуге тиіс. Саланың бә секеге қ абілеттілік дең гейіне кә сіпорынның бә секелестік артық шылық тарына қ ұ рамдастардың да, сонымен бірге олар ө зара іс-ә рекет жасайтын жү йелердің есебінен де жетуге болады.
Ел экономикасының бә секеге қ абілеттілігі – бұ л ө те кү рделі ұ ғ ым. Бір жағ ынан, ел экономикасының бә секеге қ абілеттілігі бә секелес шетелдік тауарлар мен қ ызметтерге ішкі де, сондай-ақ сыртқ ы нарық та ойдағ ыдай тө теп беретін сатылатын тауарлар мен қ ызметтердегі экономикалық, ғ ылыми-техникалық, ө ндірістік, басқ арушылық, маркетингтік жә не ө зге де мү мкіндіктердің шоғ ырлануымен анық талады, екінші жағ ынан, экономиканың бә секеге қ абілеттілігі – бұ л елдің мемлекеттік жә не қ оғ амдық қ ұ рылым жү йесінің, қ оғ амның қ оғ амдық ө мірінің барлық қ ырларын саяси-қ ұ қ ық тық ұ йымдастыру мен реттеудің артық шылығ ы, мемлекеттің ұ лттық экономиканың тұ рақ ты, серпінді дамуын қ амтамасыз етуі, сондай-ақ қ оғ ам мү шелерінің осымен байланысты ә лемдік стандарттарғ а сә йкес материалдық ә л-ауқ аты.
| - Бә секеге қ абілеттілік жә не бә секелік артық шылық тар туралы сипаттаң ыз.
«Нарық тық экономиканың анық тамалығ ында» бә секе дегеніміз – жеке ө нім ө ндірушілер, жұ мыс істеушілер, қ ызмет кө рсетушілер арасында ө з мү ддесі жолындағ ы бә секені айтады. Нарық тық экономикада бә секелестік негізгі реттеуші қ ызмет атқ арады. Оның кү ш-қ уаты стихиялы сипатқ а ие, егер ол басқ а мехенизмдермен тү зетіліп отырмаса экономикалық, ә леуметтік, экологиялық жә не басқ а да қ ажетсіз зардаптарғ а ұ рындыруы мү мкін.
Қ азақ стандық бір топ ғ алымдар бә секелестік қ абілетке тө мендегідей анық тама береді: «бә секелестік қ абілет — ө німдердің нақ ты қ оғ амдық қ ажеттіліктерге сә йкестік дең геймен, сондай-ақ оны қ анағ аттандыруғ а кеткен шығ ындармен бейнелейді». Сол сияқ ты, тамақ ө неркә сібінің бә секелестік қ абілетін жү йелі тү рде зерттеген ғ алым-экономист С.Б. Ахметжанова «бә секеге қ абілетті ө нім, бә секелестердің нарық қ а ұ сынғ ан ұ қ сас тауарларымен салыстырғ анда, сапасы мен бағ асы жағ ынан ерекшеленеді» деген пікір білдіреді.
Ө німнің бә секелік қ абілетін екі топ факторлармен анық тайтын салыстырмалы сипатпен қ арастыру жағ дайлары да кездеседі, яғ ни, ө німнің сапасы мен қ арастырылатын ө ткізу нарығ ының талаптары арқ ылы. Шындығ ында, ө нім бә секеге қ абілетті болу ү шін ө ткізілетін нарық тың тиісті талаптарына сай жоғ арғ ы сапалы болуы тиіс. Алайда, бұ л жағ дайдың ө зі ө німнің бә секеге қ абілетті екендігін кө рсетеді. Бә секелестік қ абілет ө німді ө ткізу барысында басқ а тауарлар мен салыстыру арқ ылы анық талады.
Қ оғ амдық қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру дең гейі жә не оғ ан кеткен шығ ындылық арқ ылы анық талатын ө німнің салыстырмалы сипаттағ ы бә секелік қ абілеті тұ тынушылардың бір ө німнен екіншісін жоғ ары бағ алау арқ ылы анық тайтынын ескермейді. Осығ ан байланысты, ө німнің бә секелік қ абілеті – оның ұ қ сас басқ а ө німмен айырмашылығ ында ғ ана емес, салыстырмалы ерекшелігінің де болуында.
Негізінен, ө німнің бә секелік қ абілеті оның нақ ты қ ажеттілік ү шін қ ұ ндылығ ымен анық талады. Ә р бір тұ тынушы қ андай да бір ө німді сатып аларда оның қ ажеттілігін ө теудегі тиімділігінескереді. Егер, ө нім тұ тынушылардың қ ажеттілігіне сай болып тұ рса, онда оның бә секелестік қ абілетін бағ алау қ ұ нына қ арай ауысады. Яғ ни, тұ тынушы, бір жағ ынан, ө німнің пайдалану тиімділігін ескерсе, екінші жағ ынан, оғ ан кеткен шығ ынды ойлайды.
Бұ л жерден шығ атыны, ө німнің бә секелік қ абілеті – бұ л ө німнің бә секелес ө ндірушілерінің ұ қ сас ө німдерімен салыстырғ анда жоғ ары тұ тынушылық қ асиеттерімен, тө мен бағ амен, тартымдылығ ымен жә не оның қ ажеттілікті ө теу қ ұ ндылығ ымен ерекшелену сипаты. Бұ л анық тама ө німнің бә секелік қ абілетінің маң ызын мейлінше толық тү рде бейнелейді деген ойдамыз.
Жалпы алғ анда, ө німнің бә секелік қ абілеті бірнеше маң ызды қ асиеттерге ие:
1) бә секелік қ абілет – салыстырмалы шама, яғ ни ол ұ қ сас ө німдермен тең естіру арқ ылы анық талады;
2) ол динамикалық шама, яғ ни уақ ытқ а байланысты ө згереді, тауардың ө мірлік циклына жә не басқ а да жағ дайларғ а тә уелді;
3) ә р бір тұ тынушылардың жеке талғ амы ә р бір ө німнің бә секелік қ абілетіне ө здігінше ә сер етеді. Сондық тан, ө німнің бә секелік қ абілеті қ ұ былмалы сипатқ а ие;
4) бә секелік қ абілет нақ ты, яғ ни ол ө німнің белгілі бір тү ріне, нарық қ а, Ғ ТП даму дең гейіне, қ оғ амдық ең бек жү йелеріне жә не т.с.с. байланысты.
5) бә секелік қ абілетке ә сер етуге болады, ол оның қ ұ ндылығ ын арттыру ү шін маң ызды.
| - М.Портердің бес кү штер моделі не ү шін қ олданылады? Оның мазмұ нын ашың ыз.
| Американ экономисі М. Портер 1991 жылы: «Елдердің бә секелестік артық шылық тары» деген зерттеуді жариялады. Зерттеуде халық аралық сауда мә селелері мү лде жаң а қ ырынан талқ ыланды: «Халық аралық нарық та елдер емес, фирмалар бә секеге тү седі. Елдің бұ л процессте алатын орнын анық тау ү шін фирманың бә секелестік артық шылық қ а қ алайша қ ол жеткізетінін жә не оны қ алай сақ тап қ алатынын тү сіну керек».
Портер ө з ү лестеріне экспорттың ½ -і келетін 10 ірі ө ндірістік елде зерттеу жү ргізген. Ол осы зерттеу нә тижесінде елдің ә лемдік нарық тағ ы бә секелестік қ абілеті соларғ а бағ ынышты негізгі параметрлерінің ө зара байланысын кө рсететін «ұ лттық халық аралық бә секелестік қ абілеті» деген теориясын тұ жырымдады.
Портер қ азіргі сыртқ ы сауданың дамуын анық тайтын 4 негізгі параметрді атап кө рсетті:
─ Факторлық шарттар;
─ Сұ раныс шарттары;
─ Жақ ын орналасқ ан жә не қ ызмет кө рсететін салалар;
─ Фирма стратегиясы жә не бә секелестігі.
Майкл Портер салалық пайдалылық тарды анық тайтын 5 бә секелестiк кү штерді ажыратады:
- Егер (customers) тапсырыс берушiлер (себептен тә уелсiз) жабдық таушығ а қ арағ анда кө п кү шке ие болса, олар бұ л артық шылық тарын пайдаланады жә не жабдық таушының пайда маржаларын азайтады.
- Егер ұ йымның (suppliers) жабдық таушыларында кү шті нарық тық артық шылығ ы бар болса, сонымен бiрге олар бұ ны пайдаланады жә не де ө з ө німдерін анағ ұ рлым қ ымбаттырақ сатады.
- Егер (substitutes) тауарлардың /қ ызметтердің ауыстырғ ыштары бар болса, олар ұ йым тағ айындағ ан бағ аның ө лшемiн шектейтін болса, демек олар оның пайдасының мө лшерін нақ осылай шектейдi.
- Егер салаларда (rivalry) қ арқ ынды бә секелестік бар болса, онда ол қ атысушыларды бағ алық, зерттеушілік, жарнамалық соғ ыстарғ а қ атысуғ а мә жбү рлеп қ осады, жә не де бұ л бағ аның тө мендеуіне себеп болады.
- Eгер салаларда (new entrants) жаң а қ атысушылар кө рiнiп қ алса, жә не, олар ө здерімен бiрге қ осымша қ орларды ә келедi жә не нарық тың бұ рынғ ы қ атысушыларынан пайданы тартып алуғ а ұ мтылады. Бә секелестік кө бейеді, ал пайда азаяды. Бұ л кү штер бiрiгiп саланың пайдасының шектi потенциалдығ ын анық тайды.
| |
| | 7. М.Портердің бә секелестік стратегияларын қ ысқ аша сипаттаң ыз.
Американ экономисі М. Портер 1991 жылы: «Елдердің бә секелестік артық шылық тары» деген зерттеуді жариялады. Зерттеуде халық аралық сауда мә селелері мү лде жаң а қ ырынан талқ ыланды: «Халық аралық нарық та елдер емес, фирмалар бә секеге тү седі. Елдің бұ л процессте алатын орнын анық тау ү шін фирманың бә секелестік артық шылық қ а қ алайша қ ол жеткізетінін жә не оны қ алай сақ тап қ алатынын тү сіну керек».
Портер ө з ү лестеріне экспорттың ½ -і келетін 10 ірі ө ндірістік елде зерттеу жү ргізген. Ол осы зерттеу нә тижесінде елдің ә лемдік нарық тағ ы бә секелестік қ абілеті соларғ а бағ ынышты негізгі параметрлерінің ө зара байланысын кө рсететін «ұ лттық халық аралық бә секелестік қ абілеті» деген теориясын тұ жырымдады.
Портер қ азіргі сыртқ ы сауданың дамуын анық тайтын 4 негізгі параметрді атап кө рсетті:
─ Факторлық шарттар;
─ Сұ раныс шарттары;
─ Жақ ын орналасқ ан жә не қ ызмет кө рсететін салалар;
─ Фирма стратегиясы жә не бә секелестігі.
Портер бірінші параметрдің – саны жаң а шарттардың енгізілуі арқ ылы ұ лғ аятын факторлық шарттардың маң ыздылығ ын мойындайды. Неоклассикалық теория негізін қ алаушылар пікірлерінен ө згешелігі – ол аталғ ан факторлар ел ү шін мұ ра ретінде қ алдырылмайды, ө ндірістің кең еюі процесінде пайда болады деп санады. Мысалы, Жапониядағ ы жер жетіспеушілік факторы шағ ын технологиялық процестерді қ алыптастыру ү шін негізгі ынталандырушы кү шке айналды. Бұ л кейін ә лемдік нарық та ү лкен сұ ранысқ а ие болды. Ал швейцар фирмалары соғ ыстан кейінгі жылдары жұ мыс кү шінің жетіспеушілігі салдарынан ең бек ө німділігін кө теру бағ ытын таң дады.
Екінші параметр – сұ раныс шарттары ішкі нарық тың қ ажеттіліктерін кө рсетеді. Олар фирманың даму барысын айқ ындап, оның болашақ тағ ы ә лемдік нарық тың ә леуеттік дамуымен байланысын кө рсетеді.
Портер Линдер теориясын дамыта отырып, компания қ ызметіне ық пал жасайтын ішкі нарық тың қ ажеттіліктерін аса маң ызды фактор ретінде қ арастырды. Мысалы, шағ ын бө лмелерде тұ ратын жапондық тар жапон ө неркә сібі шығ ара бастағ ан энергия қ уатын сақ тайтын арзан кондиционерлер тұ тынуды қ олайлы деп санайды. Кейіннен мұ ндай кондиционерлер экспортталуын жапондық компаниялар қ амтамасыз етуі арқ ылы бү кіл ә лемде кең інен пайдаланылатын болды.
Ү шінші параметр – жақ ын орналасқ ан жә не қ ызмет кө рсететін салалар фирма қ ызметіне тікелей ә сер ететін тиімді ө ндірістік ортаны сипаттайды. Ә шекейлік бұ йымдар ө ндіретін италиандық фирмалардың гү лденуінің себебі: Италия асыл тастар мен металлдарды ө ң деу ө ндірісі бойынша ә лемдік жетекші орынғ а ие болып отыр.
Тө ртінші фактор – фирма стратегиясы жә не бә секелестік фирмалық стратегияғ а жә не ұ йымдастырушылық қ ұ рылымына байланысты. Бұ л жерде басқ арудың жалпы жә не универсалдық жү йелерін ерекшелеп бө луге болмайды. Мысалы жиһ аз ө ндірісі, жарық беру қ ұ рылғ ылары, буып-тү ю машиналары ө ндірісінде жетекшілік орындағ ы италияндық фирмалар ө згерістерге тез бейімделгіштігімен, серпінділігімен, басқ ару нысандарының икемділігімен ерекшеленеді. Ал оптика, дә лме-дә л машина қ ұ рылысы ө ндірісіне бейімделетін неміс фирмалары ү шін орталық басқ арудың қ атаң жү йесі ү йреншікті жайт болып табылады.
Ішкі нарық та бә секелердің бар болуы ө те маң ызды. Портер ө ндірістің мемлекеттік кө мекпен қ орғ алғ ан бір ұ лттық фирмағ а жинақ талуының барынша пайдалы екенділігін жоқ қ а шығ арады. Осындай мемлекеттік фирмалардың кө пшілігі тиімділік дең гейінің тө мендегімен, табиғ и шикізаттарды асыралты пайдалануымен, ө німділігінің мардымсыздығ ымен ерекшеленеді.
|
Данная страница нарушает авторские права?
|