Отырар қаласы IX - XVIII ғасыр

·

Ежелгі Отырар шұ раты Оң тү стік Қ азақ стан облысы Отырар ауданында орналасқ ан. Оның жері Сырдарияның орта ағ ысы тұ сындағ ы жағ аларында орналасқ ан. Орта Сырдарияның алқ абы, Тұ ран ойпатының бір бө лігі, Қ ызылқ ұ м-Ортасырдария жазығ ына кіреді.

Шұ раттың негізгі су кө здері Арыс пен Сырдария. Олардан шығ арылғ ан каналдар, қ алалар мен мекендерді сумен қ амтамасыз етті, егістікті суарды. Тек, судың молдығ ынан ғ ана, бұ л жерде егіншілік мә дениеті дами алды.

Отырар шұ ратының орналасқ ан жері, оның тұ рғ ындарының ө міріне ә серін тигізіп отырды. А. Н. Бернштам Отырар, Арыстың Сырдарияғ а қ ұ яр тұ сында, Бө генге жақ ын орналасқ андық тан, қ олайлы позицияда тұ р жә не жер суару ү шін суы жеткілікті деп дә л айтқ ан. Бө ген мен Арыс бойымен Таласқ а, ү йсін, кейін қ арлық иеліктерінің шекарасына дейін жеткен. Сырдария бойымен жолдар Шаш, Ферғ ана жә не Соғ дығ а, солтү стікке қ арай Арал маң ындағ ы аландар арқ ылы Еділ бойындағ ы далағ а, Таулы Оралғ а жә не Қ ара тең іздің солтү стік жағ алауына дейін барғ ан.

Шұ раттың солтү стіктен оң тү стікке қ арай ұ зындығ ы 53 километрдей, батыстан шығ ысқ а қ арай 54 километрдей. Шұ рат территориясында 130 астам ескерткіштер бар.

Отырар, ортағ асырлық ұ лы ойшыл Ә бу Насыр ә л-Фараби туғ ан аймақ астанасы ретінде кең інен танымал. Отырар орнында елдімекеннің пайда болуы біздің дә уіріміздің бірінші ғ асырларына сә йкес келеді. Алғ аш рет «Отырар» жә не «Фараб» атаулары жазба деректерде б.д. IX ғ. кездеседі. X-XII ғ ғ. кезең і, моң ғ ол шапқ ыншылығ ы тамырын шапқ ан қ алалық ө мірдің гү лдену кезең і болды. 1219 жылы Отырар Шың ғ ысхан ә скерінің соқ қ ыларынан қ ұ лады. Алайда, Отырар қ айта тү леп, XIII ғ асырдың ортасында Батыс пен шығ ыс арасындағ ы жолда ірі сауда орталығ ына айналды. 1405 жылы Отырар сарайларының бірінде Темірлан қ айтыс болады. Отырардағ ы ө мір XVIII ғ асырғ а дейін жалғ асты. Қ алажұ рттың жалпы сипаты Қ азақ стан мен Орта Азиядағ ы ортағ асырлық ескерткіштердің кө пшілігінің сипатына тә н.

Тақ ырып бойынша ғ ылыми ізденіс ө те кең. Отырардағ ы алғ ашқ ы қ азбаны Археология ә уесқ ойларының Тү ркістан ү йірмесінің мү шелері А.К.Кларе мен А.А. Черкасов 1904 жылы жү ргізді. Олар бірқ атар траншеялар салып, материал жинақ тады. Кейінгі зерттеулер, тек, ХХ ғ асырдың 40-жылдары профессор А.Н.Бернштам басшылығ ымен жалғ асын тапты. 1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы (1971 ж. бастап Қ азКСР Ғ А Оң тү стік Қ азақ стан кешенді археологиялық экспедициясы болып аталады) ұ йымдастырылып, оны Ақ ышев К.А. басқ арды, ал, 1991 жылдан Байпақ ов К.М. басқ арып келеді. 2001 жылы ЮНЕСКО-Қ азақ стан-Жапония бастауымен «Ежелгі Отырар қ алажұ ртын консервациялау жә не сақ тау» Қ орының халық аралық жобасы жұ мысын бастады. Жобаның негізгі мақ саттары: қ ұ жаттық база жасау мен консервациялық шаралар болды.

2004-2007 жылдары «Мә дени мұ ра» жә не «Ежелгі Отырарды жаң ғ ырту» мемлекеттік бағ дарламалары аясында, Отырар қ алашығ ының бірқ атар ескерткіштерін (XIV ғ. жұ ма мешіті, XVI ғ. тұ рғ ын ү й орамы, XI-XII ғ ғ. тұ рғ ын жайлары, қ абырғ алар, орталық қ ақ па жә не «Дарваза-и суфи» («Сопы қ ақ пасы»), стратиграфиялық шурф, XIV ғ. моншасы) зерттеу, консервациялау жә не музейлендіру бойынша ауқ ымды жұ мыстар жү ргізілді. Шұ рат ескерткіштері Кө к-Мардан, Қ ұ йрыктө бе, Жалпақ тө бе, Уә сиж қ алашық тары, Талтақ ай жә не Қ оң ыр мазараттарына кешенді зерттеу жү ргізілді. Отырар шұ ратын аэрофотоқ ұ жаттау іске асырылды, ең жаң а компьютерлік жетістіктерді пайдалана отырып шұ раттың ежелгі ирригациясы зерттелді. 8 мың нан астам аэросуреттер тү сірілді. Шұ раттың геоақ параттың негізі жасалды. Бұ л Қ азақ стан археологиялық ғ ылымында жасалғ ан ең ақ паратты жә не ауқ ымды жү йе.

Отырар шұ раты – Қ азақ стан Республикасы археологиясының жауһ ары. Археологиялық зертттеулерді, консервациялық шараларды жалғ астыру, туристік инфрақ ұ рылымды дамыту – шұ рат ескерткіштерін Дү ниежү зілік мә дени мұ ра тізіміне енгізу процесінің маң ызды қ ұ рамдас бө лігі.