Бұрыштың морфологиялық-ботаникалық маңызы.

Бұ рыш - Capsicum annum L. Бү ршақ қ ынды бұ рыш кө кө ністік жә не дә мдік болып бө лінеді. Кө кө ністік немесе тә тті бұ рыш та-мақ қ а жас, бұ қ тырылғ ан, фаршталынғ ан, тү здалғ ан жә не консервіленген кү йінде пайдаланылады. Дә мдік немесе ащы бұ рыш ә ртү рлі тағ амғ а тұ здық, сонымен бірге қ иярды, самсарды жә не басқ а да кө кө ністерді тү здағ анда дә мдеуіш ретінде қ олданылады. Бұ рышта 5-тен 12 %-ғ а дейін қ ұ рғ ақ заттар жә не 2-ден 8%-ғ а дейін қ анттар болады. С дә румені бойынша ол басқ а кө кө ністерден асып тү седі. Тә тті (болгар) бұ рыштың 100 г шикі жемісінде 270 мг С дә румені болады, ащыда - 380 мг, тиісінше, А дә румені 9 жә не 12 мг. Дә мдік бұ рыштың ауыз қ уырғ ыш дә мі, ондағ ы алкалоид капсаицинағ а байланысты; кө кө ністік бұ рышта ол, біршама азырақ болады.

Ащы бұ рыш тұ нбалары емге қ олданылады. Бұ рышта Р дә руменді белсенділікке ие зат табылды (100 г 33-450 мг). Оның адам ағ засына физиологиялық ә сері - қ ан тамырларының беріктілігін арттырудағ ы маң ыздылығ ы. Термиялық ө ң деуде бұ рыш жемісі С дә руменінің 60-70 %-н сақ тап қ алады. Сондық тан, ол кон-серві ө ң деу ө неркә сібінің бағ алы шикізаты болып табылады.

6-сурет. Бұ рыш: А-тә тті (Болгарский 69 сұ рпы);

Б-ащы (Астраханский 147 сұ рпы)

1-техникалық піскен жеміс; 2-биологиялық піскен жеміс; 3-жемістің ұ зынша тілігі; 4-жемістің кө лденең тілігі

Бұ рыштың сабағ ы берік, f ү п жағ ы ағ аштанады, сондық тан сү йе-мелдеуді қ ажет етпейді. Тә тті бұ рыштың бұ тасы аумақ ты, ал ащынікі тік ө седі. Тамыр жү йесі шашақ ты, 70 см-ге дейін бойлайды. Тә тті бұ рыштың жапырақ тары ірі, жұ мыртқ а тә різді, тегіе, ащынікі - ұ сақ, қ андауыр тә різді. Гү лдері жеке - жеке болады, негізінен ө здігінен тозаң данады, бірақ аралардың жә не басқ а да жә ндіктердің кө мегімен айқ ас тозаң дануы да мү мкін. Жемісі ү шкір бұ ршақ ын тә різді, 2-4 ү ялы, ә ртү рлі пішінді жидек: тә ттісінікі - қ алың қ абық ты (3-6 мм), призма, шар тә різді; ащынікі - жұ қ а қ абық ты (1-2 мм), ұ зын, тұ мсық тә різді (6-сурет).

Жемістің тү сі қ ызыл жә не сары. Тұ қ ымдары жайпақ, ашық — сары, 1000 дә ннің массасы 5-6 г. Бұ рыш - қ ысқ а кү ннің ө сімдігі, кү ннің ұ зақ тығ ы 10-12 сағ ат болғ анда жақ сы дамиды. Кө лең кені кө термейді. Тұ қ ымы 13°С-да ө не бастайды. Ө су жә не дамуы ү шін оң тайлы температура - 20-28°С, температура 13°С-дан тө мендесе, ө суін тоқ татады. Топырақ тың ылғ алдылығ ы шекті сыйымды-лығ ының 70-80 % тең болуы керек, ылғ ал жетіспесе, ө сімдік бү ршігін жә не жемісін тү сіре бастайды.

2.Бұ рыштың агротехникасы. Бұ рыш ү шін ең дұ рысы -қ ұ нарлы, борпаң, қ арашірігінде бай топырақ. Ауыспалы егісте оны қ ызанақ пен бір танапта орналастырады. Ең жақ сы алғ ы дақ ыл орамжапырақ жә не қ ияр. Негізгі жә не егіс алдындағ ы топырақ ө ң деу қ ызанақ тікіне ұ қ сас. Гектарына 2, 0-2, 5 ц, аммиак селитрасын, 3, 5-4, 0 ц суперфосфат, 1, 0-1, 5 ц хлорлы калий енгізеді.

Бұ рышты топырақ қ а қ ызанақ тан кейін, тә тті бұ рышты 70x25 см қ оректік алаң ымен, ал ащыны 70x35 см етіп, ә р ү яғ а 2 ө сімдіктен отырғ ызады. Отырғ ызуды кө шет отырғ ызатын машиналармен, ал аз алаң ғ а қ олмен атқ арады.

Бұ рыштың жылуғ а талап қ ойғ ыштығ ын ескеріп, танапқ а ық тырма дақ ыл егу керек. Суландыруды қ ызанақ қ а қ арағ анда, жиірек жү ргізеді, ә сіресе жемістенген кезінде, ә йтпесе ө нім кү рт тө мендейді, ә рі оның сапасы нашарлайды.

Ө су - даму кезең інде бұ рышты 2 рет ү степ қ оректендіреді: кө шет отырғ ызғ аннан 8-10 тә улік ө ткен соң (гектарына 0, 5 ц аммиак селитрасы, 1, 0-1, 5 ц супрефосфат, 0, 5 ц хлорлы калий) жә не ө сімдіктің жаппай гү лдеген кезең інде (0, 5 ц аммиак селитрасы, 0, 5 ц суперсфосфат). Ү степ қ оректендіруді суландырудың алдында жү ргізеді. Арамшө птерді отауды жә не топырақ қ абышағ ын жою ү шін қ атараралық ты ө ң деуді суландырғ аннан кейін жү ргізеді.

Бұ рышты кә дімгі бү та тү рінде, шырпусыз ө сіреді.

Тә тті бұ рышты техникалық піскен жасыл, шырынды кү йінде, жемістің сыртынан саусақ пен басқ анда ә лсіз сытырлағ ан дыбыс шығ арса жинайды. Биологиялық пісу кезең інде жемісте қ ант жә не дә румендері ерекше мол болады. Ащы бұ рышты жемісі қ ызарып, тұ қ ымы піскенде жә не қ ұ рғ ағ ында жинайды. Бұ рыштың жемісін жеміс сағ ағ ымен жинайды.

3.Бұ рышты қ орғ аулы жерде ө сіру. Булыжайларда жә не пленка астында негізінен тә тті бұ рышты ө сіреді. Оның кө шетін булы-жайда, екінші кезекте ерте пісетін орамжапырақ кө шетін алғ аннан кейін, бір кә секке 12-15 ө сімдіктен 3 қ атарлап отырғ ызады. Пленка астындағ ы орларғ а бұ рышты мамыр айының ортасында 2 қ атармен (40 х 30 см) отырғ ызады. Кү тіп-баптау жұ мыстары қ ызанақ тікіне ұ қ сас, тек жиірек суландырады. Булыжайдағ ы жә не пленка астындағ ы ө нім - 2-5 кг/м².

Жылыжайда ө сіруге Ласточка сұ рпы тиімді. Жылыжайды отырғ ызуғ а дайындау қ ызанақ тікіне ұ қ сас. Ө сімдіктерді орналастыру сұ лбасы: блокты жылыжайларда - қ ос қ атарлы 100+60, аң ғ арлы жә не пленкалыларда — 80+40 см. Бұ таны қ алыптастырғ анда 2-3 бұ тақ қ алдырады да, ә рқ айсысын жеке-жеке аспағ а іледі. Ө сімдікті кү тіп-баптағ ан кезде жемісі алынғ ан бү тақ тарды, ә лсіз, жетілмеген тү йіндерді аластайды. Бұ л ірі жемістер жинауғ а ық пал жасайды. Бұ рыштың ө ркендері ө те осал, сондық тан ө сімдікті мұ қ ият байқ ап ұ стау керек.

Бұ рыш қ ызанақ пен салыстырғ анда, жиірек суаруды қ ажет етеді, себебі топырақ тың аз уақ ытқ а да қ ұ рғ ағ анын кө тере ал-майды. Сонымен бірге ол артық ылғ алдылық қ а да шыдамайды, сондық тан оны аз-аздап суарады. Отырғ ызғ аннан кейін 2-4 жұ ма бойы топырақ тың орташа ылғ алдылығ ын (ТСС-ның 60-70 %) сосын алғ ашқ ы жемістері қ алыптасқ анша — 75 %, ал ө нім жиналар алдында - 80-90 % шамасында ұ стайды. Бұ рыш ө сіргенде ө сімдіктердің қ атарлары қ абысқ анша, 3-4 рет саяз қ опсыту жү ргізеді. Тың айтқ ыш қ одану жү йесі жә не ү степ қ оректендіру қ ызанақ тікіне ұ қ сас.

Бұ рыш жылыжайда СО₂ қ олданғ анды ө те жақ сы қ абылдайды. Жылыжайда СО₂ мө лшері 1 % болғ анда қ ысқ ы-кө ктемгі жә не кү згі айналымда бұ рыш ө німділігін 30 % арттырады. Бұ рыш ө сіргенде бітіден жә не жұ қ палы-вирустық темекі тең білінен (мозайкасынан) қ орғ ау шаралары жү ргізіледі. Жемісті жұ мысына бір рет техникалық пісу кезінде жинайды.

Тә тті бұ рыштың сапасына қ ойылатын талаптар, 13908-68 МҰ Қ бойынша жемістері жас, таза, дертсіз, пішіні мен тү сі аталғ ан сұ рыпқ а сә йкес, жеміс сағ ағ ы болуы керек. Жемісінің ұ зындығ ы 6 см кем емес, дә мі сү йкімді, сә л ащылау болғ аны дұ рыс.

4.Бұ рыштың тұ қ ым шаруашылығ ы. Тә тті бұ рыш ү шін кең істік оқ шаулау ашық жерде 300 м болуы керек, қ орғ аулы жерде - 100 м, ащы ү шін - 1000 м. Ү лескіде бір рет сұ рыптық тазарту жү ргізеді де, жемісі типтес емес барлық ө сімдіктерді аластайды. Егер тә тті бұ рыш арасында ащы бұ рыш кездессе, оны ғ ана емес, сонымен бірге тө ң ірегіндегі тә тті бұ рыштың 6-8 ө сімдігін де аластайды.

Тә тті бұ рыштың жемісін биологиялық піскенінде, олар сұ рыпқ а тә н тү ске енгенде жинайды да, пісіп-жетілуі ү шін, оларды жылы жерге жайып тастайды. Ө сімдігімен бірге жү лынғ ан жемістің пісіп-жетілуі жақ сы жү реді. Тұ қ ымын жеміс сағ ағ ымен бірге кесіп, қ олмен босатып алады. Қ алғ ан жемісін консервілеуге немесе тү здауғ а пайдаланады, ал тұ қ ымын бө ліп алып кептіреді жә не ұ шырып тазалайды.

Ащы бұ рышты кү нге кептірген соң, тамыртурағ ышпен ұ сақ тайды. Тұ қ ымын бө ліп алады, жемісін паприка алу ү шін ө ң дейді. Ащы шаң нан қ орғ ану ү шін дә ке таң ғ ыш байлайды жә не кө зілдірік киеді.

Тә тті бұ рыштың бір жемісінде 150-300 тұ қ ым болады, ал ащынікінде — 400-450. Бір тонна жемістен 12-17 кг тұ қ ым алынады. Бір гектардың тұ қ ым ө німі 0, 5-1, 0 ц. Ө нгіштігі 70 %-дан, сұ рып-тық тазалығ ы 99 %-дан кем болмауы керек. Тұ қ ымы ө нгіштігін 4-5 жыл сақ тайды.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Жылыжайда ө сіруге бұ рыштың қ андай сұ рпы тиімді.

2. Ү степ қ оректендіруді қ ай кезде жү ргізеді.