Эндемиялық (бүргелік) бөртпе сүзегінің қоздырғышы

Эндемиялық немесе атжалмандық бө ртпе сү зегі (табардилло) – атжалмандарда кездесетін зоонозды жедел қ ызбалы ауру. Инфекция қ оздырғ ышы – Rikettsia typhi, биологиялық жә не антигендік қ асиеті бойынша Провацек риккетсиясына ұ қ сас, қ оздырғ ыштың тасымалдаушысы – бү ргелер болып табылады. Инфекция қ оздырғ ышын 1917 жылы M.N. Neil ашты. Бұ л ауру атжалмандар ауруы кездесетін жерде қ оныстанғ ан адамдардың арасында анда-санда кездеседі. Атжалман бө ртпе сү зегін анық тау жә не эпидемиялық бө ртпе сү зегінен оны ажырату ү шін спецификалық антигендермен серологиялық реакциялар қ ою қ олданады.

Морфологиясы жә не дақ ылдандыруы. Riсkettsia рrowazekii-мен салыстарғ андаRiсkettsia typhi жасушаларының полиморфизмдігі шамалы. Жасуша ү лкендігі 0, 35 - 13 мкм. Грам теріс. Здродовский ә дісімен қ ызылғ а боялады. 35⁰ С-та тауық эмбрионында жә не жасушалар дақ ылында жақ сы ө седі. Эмбриондарда таң дақ тү рінде ө седі. Буынаяқ тылар жасушаларына енсе ядросы мен цитоплазмасында ө седі.

Антигендік қ асиеті. Риккетсиялар антигендері екі типті: біріншісі – ерігіш, термостабильді, Riсkettsia рrowazekii-менжә не Proteus vulgaris ОХ₁₉, ОХ₂ пен жалпы, ортақ; екіншісі – тү р арнайы, термолябильді. Микроорганизмде жасушамен байланысқ ан эндотоксині бар. Токсинінің антигендік қ ұ рылымы R. рrowazekii-дің эндотоксинінен ө згеше болып келеді.

Рзистенттілігі. Қ оршағ ан ортада жақ сы сақ талады. Бү ргелердің кепкен нә жісінде 40 кү нге дейін сақ талады. Лиофилдегенде жә не тө менгі температурада ұ зақ уақ ыт сақ талады. Кү нделікті қ олданатын дезинфектанттарғ а сезімтал.

Эпидемиологиясы. Ауру қ оздырғ ышының табиғ атта сақ тайтындар кеміргіштер (тышқ андар, атжалмандар) мен олардағ ы эктопаразиттер (егер оларғ а риккетсияларды трансвариальды жолмен берілсе). Риккетсияларды бү ргелер, атжалман биттері, гамаз кенелері таратады. Кеміргіштерден риккетсиялар сыртқ ы ортағ а зә рлері арқ ылы тарайды.

Атжалман ағ засында риккетсиялар 16, 5 ай, ал тышқ андарда – 3 айдан ұ зақ сақ талады. Басқ а жануарлар инфицирленген кеміргіштерді жеп ауырады. Атжалман биттері Xenopsylla cheopsis жә не Ceratophyllus fasciatus қ оздырғ ыштың негізгі таратушылары. Бірақ адамдарды атжалман кенесі Bdelonyssus bacoti шақ қ анда жұ ғ ады. Кенелер Riсkettsia typhi-ды трансвариольды береді. Риккетсиялар адам организміне жә ндіктердің экскременттері теріге, кө зге, мұ рынғ а жағ ылғ анда, кеміргіштердің зә рімен ластанғ ан тағ амдармен немесе ауру тасымалдаушылардың кепкен инфицирленген нә жістері бар аэрозольдермен енеді. Адамнан адамғ а қ оздырғ ыш тарамайды. Ауру біртіндеп басталады жә не кеміргіштер саны тамыз - қ араша айларында кө бейгенде эндемиялық сипатқ а ие болады. Аурумен барлық жастағ ылар ауырады.

Патогензі мен клиникалық кө ріністері. Ауру қ оздырғ ышына маймылдар мен қ ояндар тө зімді. Аталық тең із шошқ асының іш қ уысына ауру қ анын немесе ауру қ оздырғ ышының дақ ылын еккенде осы ауруғ а тә н белгі дамиды – риккетсиозды периорхит. Тең із шошқ асының тері ү стіне, кө з конъюнктивасы, ауыз бен мұ рын кілегей қ абатына жұ қ тырғ анда қ ызба дамиды. R. typhi-ге тышқ андар мен атжалмандар аса сезімтал. Жануарлар эктопаразиттер арқ ылы бір-біріне ауруды жұ қ тырады.

Эндемиялық бө ртпе сү зек қ андық инфекцияғ а жатады. Клиникалық белгілері бө ртпе сү зегіне ұ қ сас, бірақ онымен салыстырғ анда жең іл ө теді. Инкубациялық кезең і 5-тен 15 тә улікке дейін созылады. Ауру тоң умен, бас аурумен басталады, сосын дене қ ызуы 39 - 40⁰ С температурағ а кө теріледі. 4 - 8 кү ннен кейін таң балы-папулезды бө ртпе пайда болып, 5 - 10 кү н сақ талады. Бө ртпе аурулардың 30% болмайды, 50% -да – бауыр мен кө к бауыр ү лкейеді. Ауру кезінде асқ ынулар ОЖЖ мен жү рек-қ антамыр жү йесінде болуы мү мкін. Ауру болжамы жақ сы. Бірақ ө лім қ арт адамдар арасында 2 - 3% жетеді.

Иммунитеті. Жазылғ аннан кейін антимикробты жә не антитоксикалық иммунитет дамиды.

Микробиологиялық диагноз қ ою. Эндемиялық жә не эпидемиялық бө ртпе сү зектері бір-біріне ұ қ сас болғ андық тан диагноз қ ою клиникалық, эпидемиялық жә не зертханалық кө рсеткіштері бойынша жү ргізеді. Диагноз қ оюды нақ ты жү ргізу ү шін аурудың 3 - 5 мл қ анын тең із шошқ асы еркекігінің іш қ уысына егеді. 4 - 8 кү н аралығ ында жануарда қ ызба мен периорхит дамиды. Қ абынғ ан қ абық тан алынғ ан жағ ындыны карболды фуксинмен жә не Циль-Нильсен бойынша кө кпен бояғ анда «Музер жасушаларын» кө реміз – кө кке боялғ ан мезотелия жасушалары мен ішіндегі риккетсия жиынтығ ы- қ ызыл тү ске боялады. РА, КБР, ГАТР бө ртпе сү зегіндегі кесте бойынша жасалады.

Бірінші апта соң ында серологиялық дифференциациялауды Riсkettsia typhi жә не Riсkettsia рrowazekii антигендерін қ олданып агглютинация реакциясы жә не КБР кө мегімен жасайды. Басқ а антигендермен салыстырғ анда антидене титрі Музер антигенінен 2-8 есе жоғ ары болу керек.

Емдеуі мен алдын алуы. Емдеу - тетрациклин мен левомицетиннің кө мегімен жү ргізіледі. Кө рсетілімдер бойынша арнайы алдын алу ү шін R. typhi - денжасалғ ан ө лтірілген вакцина қ олданады. Кеміргіштерді жою ү шін дератизациялық шараларды жү ргізу, сонымен қ атар ас тағ амдарын олардан қ орғ ау қ ажет.

«Боррелиялар»

Borrelia туыстастығ ының спирохеталары антропонозды (қ айталама эпидемиялық сү зек) жә не зоонозды (қ айталама эндемиялық сү зек - Лайма аурулары) жұ қ палы аурулар тудырады. Осы туыстастық қ а 20-дан астам тү рлер кіреді. Солардың ішінде кө бісі адамғ а патогенді емес. Боррелиялар 3-10-ғ а дейін бұ рамалары бар жің ішке иілген спирохеталар. Қ озғ алу аппараты 15-20 фибриллалардан қ ұ ралғ ан. Анилин бояуларын жақ сы қ абылдайды, Романовский-Гимзе ә дісімен ашық -кө к тү ске боялады. Боррелиялардың тек қ ана ө здеріне тә н ерекше генетикалық аппараты бар, ол тура сызық ты кішірек кө лемді хромосомалардан жә не циркулярлы плазмидалар жиынтығ ынан тұ рады. Боррелияларды кү рделі қ оректік орталарда ө сіруге болады. Олардың қ ұ рамында сарысу, асцит, тіндік экстрактілер жә не атмосферада СО₂ дең гейі 5-10% болуы қ ажет, 28-35⁰С температурада дақ ылданады. Сонымен қ атар, тауық эмбрионның сарыуыз қ апшығ ында ө сіруге болады. Кептіруге жә не қ ыздыруғ а сезімтал, ал тө менгі температурағ а жә не мұ здатуғ а тұ рақ ты.

«Вирустар»

Вирус (лат. vī rus - «у») – тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин қ ышқ ылынан немесе дезоксирибонуклеин қ ышқ ылынан қ ұ ралғ ан нуклеопротеидтерден, сондай-ақ ферментті нә руызбен қ апталғ ан қ абық шадан –кабсидтерден тұ рады. Бұ л қ абық ша вирустың қ ұ рамындағ ы нуклеин қ ышқ ылдарын сыртқ ы ортаның қ олайсыз жағ дайларынан корғ айды. Кейбір вирустардың қ ұ рамында нуклеин қ ышқ ылдарынан басқ а кө мірсулар, май текті заттар, биотин (Н витамині) жә не мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірі жасушада ө ніп-ө сіп кө беюге бейімделген. Электрондық микроскоппен 300 мың есе ү лкейтіп қ арағ анда, оның пішіні таяқ ша тә різді, жіп тә різді немесе іші қ уыс цилиндр пішінді болатыны дә лелденді. Вирустар тірі организмдердің барлығ ын уландырады. Қ азіргі кезде вирустардың жылы қ анды омыртқ алыларды уландыратын 500-дей, ал ө сімдіктерді уландыратын 300-ден астам тү рі белгілі болып отыр.

Бактериофагтар (бактерия жә не гр. phagos — жегілер), бактерия жалмаушылары — бактерияларды, т.б. микроорганизмдердіыдырататын вирустар; бактериялар жасушасын зақ ымдайтын жә не олардың еруін тудыратын вирустар.^[1]

Оларды алғ аш рет 1898 жылы орыс ғ алымы Н.Ф. Гамалея (1859 — 1949) байқ ағ ан, 1915 жылы ағ ылшын ғ алымы Ф. Туорт ашқ ан. Ал Бактериофагтар терминін ғ ылымғ а 1917 жылы алғ аш рет француз ғ алымы Ф. д’Эрелль енгізген. Бактериофагтар тек тірі клеткада ғ ана тіршілік ете алады. Ол ұ зындығ ы 60 — 100 нм болатын бас бө лігінен жә не 100—200 нм таяқ ша тә різді қ ұ йрық шадан тұ рады. Бас бө лігінде бір немесе екі ДНҚ жіпшелері, 3%-тей белок, т.б. заттар болады. Қ ұ йрық ша жиырылу қ абілеті бар спираль тә різді қ аппен оралғ ан ақ уызды біліктен тұ рады, оның шетіндегі базалды (негізгі) пластинкадан таралғ ан ө те жің ішке жіпшелер кө мегімен Бактериофагтар басқ а денеге беки алады. Бактериофагтар кө птеген бактериялардан, соның ішінде патоген (ауру қ оздырғ ыш), сапрофит (ө лекселермен қ оректенетіндер) топтарынан, сә улелі саң ырауқ ұ лақ тардан, кө к-жасыл балдырлардан табылғ ан. Ол адам мен жануарлардың ішек-қ арындарында, ө сімдіктерде, топырақ та, табиғ и жә не ақ аба суларда, кө ң де, т.б. ортада кездеседі. Бактериофагтар топырақ тағ ы микроорганизмдерге зиянды ә сер етіп, ондағ ы пайдалы процестердің (аммонилану, нитрлену, атмосфера азотын тұ ту) қ алыпты жү руіне кесірін тигізеді. Сондай-ақ, Бактериофагтар азотобактердің азоттұ тушы қ абілетін, патоген бактериялардың улылық жә не антигендік қ асиеттерін ө згерте алады. Ал кейбір Бактериофагтар микробтарды жү йелеу саласында, микробиол. синтездеуде (антибиотиктерді, амин қ ышқ ылдарын, сү т ө німдерін, бактериялық тың айтқ ыштарды даярлауда, т.б.), сонымен қ атар адамдар мен жануарларда кездесетін бірқ атар жұ қ палы (оба, ірің деткіш стафилакоктар, тырысқ ақ, іш сү зегі жә не анаэроб инфекциялары) ауруларды қ оздыратын бактериялардан алдын-ала сақ тандыру жә не емдеу мақ сатында қ олданылады. Генетика мен молекулялық биологияның теориялық мә селелерін анық тап, шешуде Бактериофагтардың маң ызы зор.

Бактериофагтар

Ортомиксовирустар(тұ мау вирусы).Парамиксовирустар(парагрипп вирусы, эндемиялық паротит, қ ызылша, респираторлы-синцитальды вирус).ГАР, ГАТР, ГАТР қ ос сарысуда қ ою.Реакциялардың механизмі.

Ортомиксовирустар — кұ рамында РНҚ бар вирустар- тұ қ ымдастығ ы. Оғ ан А жә не В жә не С грипінің туыстық тары енеді. Ортомиксовирустар ә ртү рлі серотиптерге, тү раралық айқ ас серологиялық реакция бермейтін рибонуклеопротеид антигені бойынша жіктеледі. Вирион қ ұ рамында 7 қ ұ рылымдық белок, 8 сегменттен тұ ратын, ө з бетімен ауру туғ ыза алмайтын РНҚ (м. с. 5 000 000) бар. Липопротеид қ абығ ының беткі антигендері гемагглютинин мен нейраминидаза тү рінде кездеседі. Шар пішінді, диаметрі 80—120 нм вириондар цитоплазма мембранасында бү ршіктену ә дісімен жетіледі. А. грипп вирустары адамнак басқ а кө птеген қ ұ стар мен сү тқ оректі жануарларды зақ ымдайды.

Тұ мау, грипп (лат. grіppus фр. grіpper – “бас салу, шап беру”), инфлуэнца – тыныс жолдарының жұ қ палы вирустық ауруы. Аурудың қ оздырғ ышы –ортомиксовирустар, олардың ү ш типі: А, В, С бар. Ө те жұ қ палы ауру. Тұ мау вирусының сыртқ ы қ абыршағ ының қ ұ рамында гемагглютицин (оны Н ә рпімен белгіленеді) жә не нейраминидаза (N ә рпімен белгіленеді) болады. Олар ә р тү рлі факторлардың ә серінен ө згеріп, тұ мау вирусының жаң а вариантын тү зуі мү мкін.

Кейде ол асқ ынып кетіп тыныс жолын, нерв жү йесін, қ ан тамырды, жү ректі ауруғ а шалдық тырады. Тұ мауды қ оздыратын вирустар (микробтар) тыныс жолының кілегей қ абығ ында ө сіп-ө неді. Тұ мау тиген адам аурудың микробын жө телгенде, тү шкіргенде жә не қ ақ ырығ ы арқ ылы ауағ а таратады. Сондай-ақ тұ мау вирусы науқ астың ыдысы, сү лгісі, қ ол орамалы, кітабы жә не т.б. арқ ылы жұ ғ ады.