Хламидиялар

Хламидиялар (грек. chlamyda — мантия) — адам, жануар жә не қ ұ старда ә ртү рлі ауру қ оздыратын бактериялар. Хламидиялар жасуша ішінде ө ніп-ө сіп, паразиттік тіршілік етеді. Зақ ымданғ ан жасушаларда олар мантия (сырттан киетін ұ зын шапан) сияқ ты қ абық ша тү зетіндіктен, аты осығ ан байланысты аталғ ан. Хламидияның бірнеше тү рі бар:

C. trachomatіs, C. psіttacі — адамдарда;

C. pecorum, C. abortus, C. felіs — жануарларда ауру қ оздырады.

Ұ сақ, пішіні шар тә різді. Хламидия адамдарда кө з ауруларын (басыр, конъюнктивит, т.б.), несеп-жыныс жолдарының (уретрит, простатит, эндометрит, сальпингит, т.б.), шап бездерінің вирусты ауру (шап лимфогранулематозы) жә не ө кпенің қ абынуы (бронхит, пневмония, орнитоз, т.б.) ауруларды қ оздыруғ а себепкер болады. Қ оздыратын ауру тү ріне байланысты жұ ғ у жолдары да ә ртү рлі болып келеді. Кө бінесе тұ рмыстық қ атынас арқ ылы (тікелей жанасу немесе тұ рмыстық заттар арқ ылы), жыныстық жолмен жә не тыныс алу жолдары арқ ылы жұ ғ ады. Хламидия қ оздыратын ауруларды жалпы атпен хламидиоздар деп атайды. Хламидиозбен ауырып тұ рғ ан адамда иммунитет ұ зақ қ а созылмайды, сондық тан қ айталап ауруы мү мкін. Ауруғ а диагнозды:

-зақ ымданғ ан жерден жағ ынды алып, бактерия морфологиясын;

-серол. реакцияның кө мегімен науқ астың қ ан сарысуындағ ы арнайы антиденелердің дең гейін анық тайды;

-ұ рық танғ ан тауық жұ мыртқ асына немесе жасуша дақ ылдарына жұ қ тыру арқ ылы науқ астан алынғ ан заттан Хламидияның таза дақ ылын бө ліп алып зерттейді.

Емі: антибиотиктер, иммунды-стимулдеуші препараттар, т.б. беріледі. Жеке бастың гигиенасын, қ ұ с ө сіретін кә сіпорындарда қ ауіпсіздік техникасын сақ тау. Хламидияғ а қ арсы егу ә дісі қ олданылмайды.

Анаэробты инфекция қ оздырғ ыштары.Аурудың патогенезіне байланысты микробиологиялық диагностикасының негіздері.Емдеу принцептері жә не алдын-алуы.

Сіреспе ( лат., ағ ыл., фр.-tetanus; нем.- starrkrampt; орыс.- столбняк) – сапрозоонозды бактериалды қ оздырғ ышы жанасу механизмі арқ ылы берілетін орталық жү йке жү йесінің зақ ымдануымен бұ лшық еттердің сіресуімен асфекция дамуы мү мкіндігімен сипатталатын жұ қ палы ауру.

Аурудың маң ызы ауыр клиникалық ағ ымына, ө лім дең гейінің жоғ арылығ ына, кең таралғ андығ ына, инфекцияның сапрозоонозды (инфекция кө зінің кө птү рлілігі) сипатына байланысты.

Сіреспе қ оздырғ ышы - Clostridium tetani Bacillaceae туысына жататын спора тү зетін облигатты анаэроб. Аэробты жағ дайда микроскоппен барабан таяқ шасы тә різді спора тү рінде кө рінеді. Спора қ оршағ ан ортада жылдар бойы сақ талады. Анэробты жағ дайда, 37°С температурада ылғ алды, аэробты бактериялармен араласқ ан ортада споралар вегетативті цормағ а айналады. Вегетативті формадағ ы қ оздырғ ыштар грам оң боялады, қ оғ алады (талшық тары арқ ылы). О- жә не Н – антигендік топтармен сипатталады, Н- антигеніне байланысты 10 серологиялық варианттарғ а бө лінеді. Қ оздырғ ыш вегетативті формасында аса улы экзотоксин бө леді. Экзотоксин тұ рақ сыз, кілегей қ абаты арқ ылы сің іріле алмайды.Сіреспе эндотоксині 3 бө ліктен қ ұ ралғ ан: тетаноспазмин, тетаногемализин жә не ұ сақ молекулалық бө лік.

Споралар қ айнатқ анда 1 сағ аттан кейін ө леді, 5% фенол ерітіндісі, 1% формалин ерітіндісі, иод, сутегінің асқ ын тотығ ы 10 сағ атта ө леді. Вегетативті формасы ә деттегі физикалық, химиялық факторлармен 3-6 сағ атта жойылаы.

Инфекция кө зі. Шө п қ оректі жануарлар, кеміргіштер, қ ұ стар жә не адам. Қ оздырғ ыш жануарлардың жә не адамның асқ азан-ішек жолдарында сапрофиттік тіршілік етеді. Олардың нә жісімен қ оршағ ан ортағ а тү скеннен кейін спора тү рінде ұ зақ уақ ыт топырақ та сақ талады. Қ олайлы климаттық жағ дай туғ анда споралар вегетативті формағ а айналып, кө бейіп, қ айта спора тү зеді. осы қ ұ былысқ а қ арай сіреспені сапроантрозоонозды инфекцияларғ а жатқ ызуғ а болады. Ауру адам қ ауіпсіз. Қ оздырғ ыштың берілу механизмі – жанасу. Қ оздырғ ыш жарақ атталғ ан тері қ абаты арқ ылы ө теді. Тыныс жолының клегей қ абаты арқ ылы да ө туі мү мкін. Жанасу механизмінің жү зеге асу жолдары ә р тү рлі: тұ рмыста, медицинада, ө ндірісте. Бейбіт кезде барлық аурулардың 85% астамы тұ рмыста залалданады. 5-6% негізінен медициналық мекемеден тыс жерде жасалынғ ан тү сікпен босану кезінде болады. Қ оздырғ ыштың берілу факторлары топырақ, кө ң, нә жіс, шаң ластанғ ан ә р тү рлі тұ рмыс эаттары, хирургиялық, акушерлік қ ұ ралдар. Инкубациялық кезең нің ұ зақ тығ ы ә р тү рлі 1-2 кү ннен 1 айғ а дейін созылуы мү мкін. Кө п жағ дайда 6-14 кү н.

Эпидемиялық процестің сипаты. Сіреспе кең таралғ ан ауру. ә сіресе субтропикалық, тропикалық аймақ тар жаппай иммундауғ а дейін эпидемиялық ошақ тар болады. Ауру негізінен жылдың жыллы, ыссы мезгілдерінде байқ алады. Бү кіл ауруғ а шалдық қ андардың 90% дейіні ауыл тұ рғ ындары. Балалар ересектерге қ арағ анда 2, 5 есеге дейін жиі ауырады. Ө лімге шалдығ у 40-45% дейін жетеді. Сіреспенің патогенезі мен клиникалық кө рінісі. Қ оздырғ ыштың организмге ену қ ақ пасы жарақ аттанғ ан тері қ абаты. Енген қ оздырғ ыш вегетативтің формасына айналып, кө бейе отырып экзотоксин синтездейді. Потологиялық процесс осы экзотоксиннің ә серінен дамиды. Процестің ө ліммен аяқ талуы 35-40% дейін жетеді.

Сіреспе клиникасына сыртқ ы тітіркендірулердің ә серінен ә уелі шайнау еттерінің сіресуінен тризм, қ айғ ылы бет пішіннің немесе сардоникалық кү лкі (ауызбен кү лу) пайда болуымен басталады. Одан кейін арқ а бұ лшық етінің сіресуіненомыртқ а жотасының доғ а тә різді иілуі (опистонус) пайда болып ауру классикалық «бағ ана тә різді жағ дайғ а» тү седі. Аурудың атын ең алғ аш осы кө рініске қ арай Гиппократ «Tetanus» деп ұ сынғ ан. Жаң а туғ ан нә рестелер сіреспе болғ анда сору етінің сіресуінен еме алмайды. Бетінде қ иналу белгісі пайда болады. Қ аң қ а бұ лшық еттерінің сіресуінен «тарбақ -қ а» тә різді болып жатады. жаң а туғ ан нә рестелерде ө лім 90% дейін жетеді.

Емдеу принциптері. Аурудың ақ ыры емдеу шараларына байланысты, сондық тан емдеу шаралары кешіктірілмеу керек. Ем экзотоксинді нейтралдаушы сіреспе сарысуымен, иммуноглобулинмен жү ргізіледі. Сонымен қ атар жарақ атты хирургиялық ө ң деу, сіресуге қ арсы дә рілер, симптоматикалық ем жасалынады. Лабораториялық диагностикасы клиникоэпидемиологиялық маң ызды ша-ра болып табылмайды. Кү нделікті қ олданыс ү шін жолғ а қ ойылғ ан тә сілдері жоқ. Қ оздырғ ышты бө лу ү шін анаэробты жағ дай жасалып, қ ынап, қ ұ рсақ, жарақ ат материалдары себіледі. Қ аннан экзотоксин бө лінбейді. Ө сіндідегі экзотоксин сіреспе иммуноглобинімен жанама гамагглютинация реакциясын қ ою арқ ылы анық талады.

Профилактикасы. Арнамалы емес алдын алу шаралары тұ рмыстағ ы жарақ аттың ластануын болдырмау, дер кезінде медициналық кө мекке жү гіну. Сіреспеде антимикробты иммунитет қ алыптаспайды. Сіреспеге қ арсы жедел иммундау Қ Р ДСМ 15.10.97 ж. №526 бұ йрығ ына сә йкес жү ргізіледі. Жедел иммундау АС-анатоксинмен сіреспеге қ арсы адам иммуноглобулинімен (ПСЧИ) жә не тазартылғ ан сіреспеге қ арсы жылқ ы сарысуымен жасалынады. Препаратты таң дау, оның дозасы жарақ аттанушының иммундық статусына байланысты жү ргізіледі (схема бойынша).

«Газды гангрена»

Газды гангрена (грек.-gangraina, жегі жара син.-анаэробты жарақ ат инфекциясы)- сапронозды

анаэробты, қ оздырғ ыштары жанасу механизмі арқ ылы берілетін, ауру жалпы интоксикациямен

жергілікті ісікпен газ тү зілумен, некрозданумен сипатталатын жұ қ палы ауру. Аурудың маң ызы

ауру ағ ымына, ө лім дең гейінің жоғ арылығ ына, қ оздырғ ыштарының табиғ атта кең

таралғ андығ ына байланысты.

Этиологиясы. Қ оздырғ ыштар Clostridium тустығ ына жататын спора тү зуші бактериялар.

Газды гангрена кө п жағ дайда жарақ аттың C. pertringens, C. novgi, C. septicum, одан гө рі сирегірек C. Histolyticum, C. lifermentans, C. ramosum, C. sporogens, C. fallax, C. sordelli тү рлерімен ластануына байланысты дамиды. Ең кең таралғ ан С. pertingens (лат.pertingono, бұ зу, жару) А, В, Е, І токсиндерін тү зу қ абілетіне қ арай алты сероварианттарғ а (А, В, С, D, E, F) бө лінеді. Адамда аура туғ ызатын негізінен А типі. Ауру газды гангрена (жарақ аттанғ андарда) немесе тағ амдық токсиконфекция тү рінде дамиды. Газды гангренаның дамуы токсиндермен байланысты. Споралар қ айнатқ анда бірнеше минутта жойылады. Вегетативті формалары ә детте қ олданылатын дезенфектанттармен жойылады.

Инфекция кө зі. Клостридиялардың резервуары шө п қ оректі жануарлар, адам. Споралар

топрақ та жә не онымен ластанғ ан кез-келген объектілерде сақ талады. Инкубациялық кезең

бірнеше сағ аттан 5 кү нге дейін созылады. Қ оздырғ ыштардың берілуі: сіреспе қ оздырғ ышы

тә різді жарақ атты газды гангрена қ оздырғ ышы да ә р тү рлі факторлардың (жарақ ат, кү йік, ү сік)

ә серінен зақ ымдалып езілген, жыртылғ ан тері арқ ылы енеді.жарқ ат орны ластанумен қ атар терең

тесіліп, онда қ алта тә різді ө зек болуы керек. Қ оздырғ ыштар жарақ атқ а топырақ пен шаң мен

тү седі. Асептика ережелері сақ талмағ ан жағ дайда медициналық мекемелерде де залалдану болу

мү мкін. Қ оздырғ ыш жарақ атқ а абиотикалық ортадан спора тү рінде тү седі. Аурудың патогенезі

мен клиникалық кө рінісі. Жарақ атқ а тү скен клостридиялар газ тү зе отырып жарақ атталғ ан тінде

Жергілікті инфекциялық процес ә уелі ісіну, сосын тіндердің ферменттермен токсиндердің

ә серінен некроздануымен жү реді. Организмнің аса кү шті бактерия токсиндерімен некрозданғ ан

тінмен улануы қ атар жү реді.

Емдеу принциптері: жарақ атты сапалы алғ ашқ ы хирургиялық ө ң деу, поливалентті газды

гангренағ а қ арсы сарысу енгізу, анаэробты флорағ а ә сер етуші антибактериалды препараттар, жергілікті анаэробты инфекцияғ а қ арсы ем жү ргізу. Лабораториялық диагностикасы. Аурудың лабораториялық диагностикасы шешуші роль атқ армайды. Себебі жарақ аттан алынғ ан материалдан клостридияларды ң бө лінуі, инфекцияның анаэробты екенінің, олардың табиғ атта кең таралуына байланысты дә лелі бола алмайды. Бактериологиялық зеріттеу ү шін жарақ ат тіні, ісік сұ йық тығ ы, топырақ, дә ке т.б. алынады. Микробиология-лық зеріттеу клостридияларды бө лумен идентификациялауғ а бағ ытталғ ан.

Профилактикасы. Ең алғ ашқ ы, нә тижелі профилактикалық шара жарақ атты

хирургиялық ө ң деу. Газды гангрена дамуы мү мкіндігіне кү дік туғ ан жағ дайда поливалентті

антитоксикалық сарысу енгізу. Сонымен қ атар арнамалы бактериофаг, антибиотиктер, а

нтитоксикалық иммунитет ү шін анатоксин қ олданылуы мү мкін.анатоксин сіреспе анатоксині сияқ ты нә тиже бермейді, сондық тан жие қ олданылмайды.

«Ботулизм»

Ботулизм (барлық Европа халық тарының тілінде ботулизм) - тағ амдық токсиконфекция тобына

жататын, нә жісауыз механизмімен берілетін, ботулоток-синнің синапстардан қ озудың ө туін

тежеуіне байланысты кө лденең жолақ ты жә не бірың ғ ай салалы бұ лшық еттердің парез,

параличімен сипатталатын ауру. Аурудың маң ызы ақ ырының науқ астың ө мірі ү шін аса

қ олайсыздығ ына (ө ліммен аяқ талу 20%-дан 70%-ң а дейін жетеді) қ оздырғ ыштың табиғ атта кең таралуына, спора тү зуіне орай, абиотикалық ортада ұ зақ сақ талуына, тұ рмыстық жағ дайындағ ы тағ амды консервілеудің, ыстаудың, тұ здаудың кең қ олданылуына орай эпидемиологиялық бақ ылаудың қ иындық тарына байланысты.

Этиологиясы. Аурудың қ оздырғ ышы клостридиялар тұ қ ымдасына жататын СІ. Botulinum (лат.

botulus –шұ жық, botulism- шұ жық уымен улану). Қ оздырғ ышты 1896 жылы Голландияда Э. Ван Эрменгем ашқ ан. CI. botulinum ірі (4, 4-8, 6 х 0, 3 мкм), ұ штары доғ ал келген, ә лсіз қ озғ алатын, грам оң боялатын, тек анаэробты жағ дайда ғ ана ө сетін таяқ шалар. Спора тү зеді. Тү р 7 серологиялық варианттарғ а бө лінеді: A, B, C1, C2, D, E, F, G. Барлық сероварлар анаэробты жағ дайда, негізінен абиотикалқ ортада, 35-40°С температурада экзотоксин тү зеді. Экзотоксин – нейротоксин мен гемагглю-тининнен тұ ратын улы, кешенді қ осылыс. Токсин қ айнатқ ан кезде (100°С) 20 минутта ыдырап, нейтралданады. Ботулотоксин ең кү шті биологиялық у, оның кристалданғ ан тү рінің 1 граммы милиондағ ан адамды ө лтіруге жеткілікті(биологиялық қ ару тү рінде). Токсин тек асқ азан - ішек жолдары арқ ылы тү скенде ғ ана улы ә сер етеді.

Қ оздырғ ыштың кө зі жә не табиғ аттағ ы резервуары сиыр, шошқ а, жылқ ы, тауық, қ оян,

егеуқ ұ йрық сияқ ты ү й жә не жабайы жануарлар, балық, су қ ұ стары. Ауру адам эпидемиологиялық қ ауіпсіз. Жануарлардың тасмалдаушылығ ы кейде ө мір бойына созылуы мү мкін. Инкубациялық кезең орташа 4-6 сағ ат. Бұ л кезең 2 сағ аттан 10 кү нге дейін созылуы мү мкін. Кезең нің ұ зақ тығ ы залалдау дозасына байланысты. Алғ ашқ ы 24-36 сағ аттың ішінде қ андағ ы консентрациясы ең жоғ арғ ы дең гейіне жетеді.

Берілу механизмі - нә жіс-ауыз. Берілу жолы - алиментарлы (тағ ам жолы). Берілу факторлар

ботулизм қ оздырғ ышымен контаминацияланғ ан кө кө ніс, саң -ырауқ ұ лақ, ет, балық консервілері, шұ жық.топырақ та немесе жануарлар нә жісі-мен ластанғ ан кез-келген тағ ам тү рінде CI. botulinum споралары болуы мү мкін. Бірақ тек анаэробты жағ дайда сақ талып, сақ талу температурасы 35°С дең гейінде болса ғ ана экзотоксин тү зіліп, ауру дамиды. Тағ амдық уланудан ө зге ботулизм қ оздырғ ышы тү скен анаэробиоз жағ дайы жасалғ ан жарақ атта да ботулизм дамуы мү мкін.

Эпидемиялық процестің кө рінісі. Ботулизм спородиялы немесе топталып ауруғ а шалдығ у

тү ріне кө рінеді. Ү й тағ амдық консервілеу дә стү рге айналғ ан елдерде кездеседң. Ботулотоксинге адамдардың сезімталдығ ы жоғ ары. Қ азақ халқ ы ет тағ амдар-ын тұ здап, кептіріп, ыстап сақ тайды, сондық тан анаэробиоз жағ дайы кө п туында-майды. Қ азақ стандағ ы қ ала тұ рғ ындары арасында кө кө ніс, саң ырауқ ұ лақ консер-вілерін ү йден дайындау (ә сіресе орыс, корей т.б. ұ лт ө кілдері арасында) тарал-ғ ан.Осығ ан байланысты ауруғ а шалдығ у споройдиялық тү рде тіркеліп отырады.

Аурудың потогенезі мен негізгі клиникалық белгілері. Ботулизм токсикоинфекция тә різді

ө теді. Ботулотоксин асқ азан –ішек жолдарынан қ анғ а тез сің іріледі. Инфекциялық процеске тә н процестер болмайды. Ботулотоксин орталық жү йке жү йесіне ә сер етіп нейроциттердегі синапстарда импульс тасмалдаушы ацетилохиннің бө лінуін тоқ татады. Сө йтіп, кө лденең жолақ ты жә не бірың ғ ай салалы бұ лшық еттерде қ озу мен жиырылу тоқ тайды, яғ ни парез, паралич дамиды. Ауру мионеврологиялық симптомдармен кө рініс береді, ә р тү рлі ағ ым варианттарымен басталады (гастроэнтериттік, «кө з» варианты, жедел тыныс жетіспеушілік), қ ай вариант болса да қ алыпты температурада, ақ ыл-естің бұ зылуынсыз ө теді. Аурудың ауыр ағ ымында сырқ ат 3-4 сағ атта тыныс, жү рек параличінен ө леді. Ө ліммен аяқ талу 85% дейін жетеді. Дер кезінде кө п валентті антитоксиндік сарысу енгізу ө лімді 15-20% дейін тө мендетеді.

Емдеу принциптері. Уланудың алғ ашқ ы уақ ытында асқ азанды шаю, іш ө ткізу, абсорбенттер

ішкізу. Ең басты ем ботулотоксинге қ арсы поливалентті сары суды Безредко тә сілімен бұ лшық етке немесе кө к тамырғ а енгізу. Поливалентті сары су ботулотоксин тү рі анық талғ анша ғ ана қ олданылады. Анық талғ аннан кейі сә йкес сары су енгізіледі. Негізгі емге қ осымша дезинтоксикациялық, антибактериалды, патогенетикалық, симптоматикалық емдер қ олданылады.

Лабораториялық диагностикасы. Лабораториялық зеріттеу ботулотоксинді, оның типін

анық тау жә не CI. botulinumді табу мақ сатында жү ргізіледі. Бактериологиялық зеріттеу ү шін кү дікті тағ ам, аурудан нә жіс, қ ұ сық, шайынды алынады. Ботулотоксин, оның типі биологиялық сынама жасау арқ ылы анық талады. Сынама ақ тышқ андарғ а жү ргізіледі. Олардың ә р қ айсысына сынама алдында антитоксикалық сарысудың ә р тү рлері енгізіледі. Содан кейін аурудың зә рін немесе қ анын тышқ андарғ а жібереді. Антитоксикалық сары су типі сә йкес келген тышқ ан тірі қ алады.

Профилактикасы. Ботулизмнің алдын алу шаралары тағ амды ө ң деу, тасмалдау, сақ тау

барысында санитарлық, гигиеналық талаптарды қ атаң сақ тауғ а байланысты. Ерекше технологиялық, сонитарлық назарда консервілеу, кә сіпорын-дарында тағ амды стерильдеу, бактериологиялық бақ лау, техникалық жабдық тардың дұ рыс жұ рыс жұ мыс істеуі т.б. ұ сталады. Дайын ө німдерді тұ тынушыларғ а жеткізу жү йесі- тасмалдау, сақ тау ережелерін қ атаң сақ тауы қ ажет. Балық ө німдерін ө ндіру, кә сіпорындары балық ты ө ң деу тә ртібін, тұ здауды сақ тау керек.

Риккетсиялар, боррелиялар.Аурудың патогенезіне байланысты микробиологиялық диагностикасының негіздері.Емдеу принциптері.Вирустар.Қ ұ рылымы мен жіктелуі.Вирустардың репродукциясы.Вирустарды дақ ылдандыру.Бактериофаг.

Эпидемиялық бө ртпе сү зегі (Typhus exanthematicus жә не Брилль-Цинссер аурулары) – Rickettsia prowazekii тудыратын жұ қ палы ауру, дене қ ызбасы, арнайы бө ртпелермен, ОЖЖ жә не қ ан тамырларының зақ ымдануымен ө тетін антропонозды жедел жұ қ палы ауру.

Таксономиясы. Бө ртпе сү зегінің қ оздырғ ышы осы инфекцияны ашу жолында қ айтыс болғ ан АҚ Ш ғ алымы Н. Риккетс жә не Чехия ғ алымы С. Провацек қ ұ рметіне аталғ ан.

Тұ қ ымдастығ ы: Rickettsiacеае.

Туыстастығ ы: Rickettsia.

Тү рі: Rickettsia prowazekii.

Морфологиясы, дақ ылдандыруы жә не антигендік қ асиеті. R. prowazekii - грам теріс таяқ шалар, Романовский - Гимзе ә дісі бойынша қ ызыл тү ске боялады. Олардың субмикроскопиялық қ ұ рылысы грам теріс бактериялардың қ ұ рылымына ұ қ сас. Жаусуша ішіндегі R. рrowazekii-ді электронды микроскопта қ арағ анда микрокапсуласын кө руге болады.

Негізгі екі антигені бар: беткейлі орналасқ ан термостабилді топтық - спецификалық липополисахарид жә не ерімейтін соматикалық тү рлік-спецификалық термолабилді ақ уызды - полисахаридті кешен. Провацек риккетсиясының генетикалық инженерия ә дісімен ү ш ақ уызды антигені анық талды. Бө ртпе сү зегінің қ оздырғ ышы - жасуша цитоплазмасында кө бейетін жасушаішілік паразит. Токсикалық жә не гемолитикалық қ асиетке ие. Оны тауық эмбрионының сары уыз қ апшығ ында, жасуша дақ ылында жә не сезімтал жануарларда (тышқ ан, тең із шошқ асы, ор қ оян) ө сіреді.

Провацек риккетсиясы қ оршағ ан ортағ а тұ рақ сыз. Жоғ ары температурағ а, антибиотиктерге, дезинфекция ертінділеріне ө те сезімтал, дегенмен тө менгі температурада, биттің қ ұ рғ ақ экскременттерінде ұ зақ сақ талады (6 тә уліктен 3 жылғ а дейін).

Эпидемиологиясы. Инфекция кө зі – ауру адам. Тасымалдаушысы науқ астың қ анын сорғ ан киім биттері. Риккетсия бит ішегінің эпителийінде кө бейеді жә не де ішек қ уысына бө лінеді, биттердің сілекей бездерінде жә не қ ан сорғ ыш мү шесінде риккетсиялар болмағ андық тан шақ қ ан кезде жұ қ пайды. Адамның зақ ымдануы бит шақ қ ан жерді қ асығ ан кезде олардың экскременттерін теріге жағ ып, риккетсиялардың кіруіне жағ дай жасалынады. Бө ртпе сү зегінің пайда болуы мен таралуы биттеумен (педикулез) байланысты. Бө ртпе сү зегі кө не заманнан белгілі, дегенмен жеке ауру ретінде XIX ғ асырдың аяғ ында тіркелді. Ауру барлық жерде кездеседі. Бө ртпе сү зегінің эпидемиясы соғ ыс, аштық, ә леуметтік дағ дарыстарғ а, яғ ни санитарлық -гигиеналық дең гейдің, адамдардың ө мір сү ру жағ дайларының тө мендеуіне байланысты. Бұ рынғ ы кезде ө лімге шалдығ уы 80% дейін болғ ан. Қ азіргі уақ ытта бірен-саран (спорадикалық жағ дайда), кө бінесе Брилль-Цинссер ауру тү рінде кездеседі. Бұ л ауру бұ рын бө ртпе сү зегімен ауырғ андарда қ оздырғ ыш тасымалдаушы болмасада дамитын эндогенді спорадикалық инфекция. Аурудан биттерге жұ ғ ып, бө ртпе сү зегінің эпидемиясы қ айта дамуы мү мкін. Бө ртпе сү зегінің қ оздырғ ышына адам организмі қ ыс-кө ктем уақ ытында сезімтал болып келеді. Ал Брилль-Цинссер ауруы жыл мезгіліне тә уелді емес жә не қ арт адамдар ауырады. Ауру дамуына хирургиялық ауыр операциялар, аштық, басқ а аурулар, стресс септік болуы мү мкін.

Патогенезі. Риккетсиялар қ анғ а тү сіп, қ ан тамырларының қ абырғ асында орналасқ ан эндотелий жасушасына енеді, сонда кө бейеді жә не эндотоксин бө леді. Токсин ә серінен эндотелий жасушалары бұ зылып, риккетсиялар қ айта қ анғ а тү седі. Ұ сақ қ ан тамырлардың, капиллярлардың зақ ымдануына байланысты мида, бү йректе, миокардта жә не басқ а да ағ заларда микроайналым бұ зылуы нә тижесінде менингоэнцефалит, миокардит, гломерулонефрит дамиды. Науқ ас жазылғ ан соң риккетсиялар адам ағ засында ұ зақ уақ ыт сақ талуы ық тимал, бұ л бө ртпе сү зегінің рецидивтік тү ріне ә келуі мү мкін.

Клиникалық кө ріністері. Инкубациялық кезең і - орташа 12 - 14 тә улік. Ауру ағ ымын 3 кезең ге бө леді: бірінші 4 - 5 кү н бө ртпе пайда болғ анша; аурудың масимальды айқ ындалуы 5 - ші кү ннен 10 - 12-ші кү нге дейін; реконвалесценция кезең і (2 - 3 апта). Аурудың белгілері бойынша ауыр, орташа жә не жең іл тү рге бө лінеді. Аурудың негізгі белгілері: дене температурасы 38 - 39⁰С, сандырақ тау, естудің нашарлауы, бастың қ атты ауыруы, миалгия, қ ан тамырларының зақ ымдану ә серінен розеолозды-петехиальды бө ртпемен сипатталады. Ауру дене қ ызуының кө терілуімен, бастың қ атты ауыруы, ұ йқ ысыздық, сандырақ таумен басталады; 4 - 5 кү ннен кейін тері капилляларының кең еюі жә не оның зақ ымдану нә тижесінде ерекше бө ртпелер пайда болады. Ауыр жағ дайда жү рек жә не ми зақ ымдануының асқ ынулары дамуы мү мкін.

Организмде ауруғ а қ арсы пайда болғ ан иммунитет ә серінен Брилль-Цинссер ауруы жең іл ө теді. Бө ртпе розеолозды жә не аз мө лшерде, олардың дамуы мен сипаты бө ртпе сү зегіне ұ қ сас.

Микробиологиялық диагноз қ ою. Науқ ас ағ засынан риккетсияны бө ліп алу қ иындық тар тудырады. Негізгі диагноз қ ою ә дісі – серологиялық. Науқ астардан алынғ ан ә ртү рлі материалдардан (қ ан сарысуы) риккетсиялық антиген немесе антиденелерді анық тау ү шін ПГАР, АР, КБР, ИФР, ИФТ қ олданылады. Бө ртпе сү зегінің жә не Брилль-Цинссер ауруын ажырату «иммунологиялық ес» феноменіне негізделген. Бө ртпе сү зегінде алғ ашқ ыда IgM, содан кейін IgG тү зіледі. Ал, Брилл ауруында IgG тез тү зіледі.

ПГАР. Гетерогенді аглютининдерден босату ү шін зерттелінетін сарысуды 30 мин 56⁰ С-та қ ыздырып изотоникалық ерітіндімен 1: 10-нан 1: 5120-ғ а дейін сұ йылтады. Қ ой эритроциттерін сезімтал ету ү шін (диагностикум дайындау) R. рrowazekii ерітілетін фракциясынан тұ ратын қ ұ рғ ақ антигенді жиі қ олданады. Сарысудың максимальды титрін анық тайтын антигеннің жұ мыс мө лшерін алдын ала анық тайды. Пробиркада немесе ойшық тарда 0, 4 мл антиген ерітіндісін 0, 1 мл ү ш мә рте натрий хлоридінің изотоникалық ерітіндісімен шайылғ ан сезімталды эритроциттермен араластырады. Бақ ылау алдын ала иммунды жә не қ алыпты сарысумен сезімталдырылғ ан эритроциттер; сезімталмағ ан эритроциттер зерттелінетін сарысумен жә не сарысусыз, сондай-ақ сарысу тек қ ана қ ұ йылғ ан пробиркаларда атқ арылады. Реакция талдауы 37⁰ С-та 2 сағ ат инкубациялағ аннан кейін бақ ылауда эритроцит тұ нбағ а тү скенде жү ргізіледі. Сосын талдауды 24 сағ ат бө лме температурасында инкубациялағ аннан кейін, эритроциттер «қ олшатыр» мен «тү йме» тә різдес тұ нба тү зуіне қ арай қ орытынды жасалады... Диагностикалық титр 1: 250 болып есептеледі жә не қ айта қ ойғ анда титрі ө седі.

Агглютинациялық реакция R. рrowazekii-мен (Вейгля реакциясы) микросопиялық ә діспен шыныда немесе макроә діспен пробиркада қ ояды (Мосинг, Шульман бойынша жә не т.б.). Микроскопиялық агглютинацияда зертелінетін сары судың сұ йылтуларын (1: 20, 1: 40, 1: 80 жә не т.б.) ілмекпен шеттеріне вазелин жағ ылғ ан жабын шыныларғ а енгізеді. Оғ ан жің ішке созылғ ан пастер тү тікшесімен натрий хлоридінің изотоникалық ерітіндісінде араластырылғ ан жұ мыртқ а сарыуызында, кеміргіштердің ө кпесінде дақ ылданғ ан R. рrowazekii -дің корпускулярлы антигенін немесе қ ұ рғ ақ антигенін қ осады. Жабын шынының ортасына антигенді бақ ылауғ а тамызады. Оны ойығ ы бар заттық шынығ а жабады. РАР нә тижесін 37⁰ С-та 1 - 2 сағ ат немесе бө лме температурасында 24 сағ ат инкубациялағ аннан кейін диафрагмасы тарылғ ан микроскопта қ арап тіркейді.

КБР. Реакцияда корпускулярлы немесе ерітілген антиген қ олдалынады. КБР жалпы кесте бойынша қ ояды: кө лемі – 1, 25 мл, суық та (4⁰ С-та 18 сағ ат) немесе термостатта (37⁰С-та 1 сағ ат) байланысады. Комплементті мұ қ ият титрлейді. Гемолитикалық жү йені 37⁰ С-та 30 минут инкубациялағ аннан кейін қ осады. Бө ртпе сү зегін эндемиялық сү зектен ажырату ү шін R. рrowazeki- лік екі антигенмен жә не Музер антигенімен (R. typhi) қ ояды. Бө ртпе сү зегінде диагностиаклық титрі аурудың 6-8 кү ні 1: 80 жә не жоғ ары, 2-4 аптада кейін 1: 1280-1: 5150 болып есептеледі. Бө ртпе сү зегімен бұ рын ауырғ андарда рекация нә тижесі оң болады.

Емдеуі. Риккетсиоздарды емдеу ү шін ең қ олайлысы - тетрациклин, левомицетин, рифампицин т.б. антибиотиктер қ олдану.

Алдын алуы. Биттеудің алдын алу жә не жою шараларын жү ргізу қ ажет. Арнайы сақ тандырудың яғ ни тірі ә лсіз вирулентті вакцина (ЖКСВ-Е) егудің тек қ ана қ осымша маң ызы бар. Отан соғ ысы жылдары ө лтірілген вакцина кең қ олданылды. Қ ұ рғ ақ аралас бө ртпесү зек вакцинасы шығ арылады: ерітілген Провачек риккетсиясының антигені (вирулентті Брейнль штамм) жә не лиофильді кептірілген стерильді сиыр сү тіндегі Провачек риккетсиясы (авирулентті штамм - Мадрид Е). Тері астына 0, 25 мл вакцина енгізгенде 2 жылдан аз емес уақ ытқ а созылатын иммунитет дамиды, 2 жылдан кейін ревакцинация жү ргізіледі.