Жаһандану дегеніміз не?

Мың дағ ан жылдар бойы ө ркениеттік даму шең беріндегі адамдардың арманы, бір жағ ынан, басқ а ұ лт пен ұ лыстармен кездесу, мә дениет ү лгілерімен алмасу, бірге бейбіт ө мір сү ру т.с.с. болса, екінші, шамасы, ешқ ашанда орындалмайтын – Ғ арыштағ ы басқ а саналы тіршілікпен, яғ ни рухпен жү здесу қ иялы болатын. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, кө не заманның атақ ты императоры, ғ ұ лама Аристотельдің тә рбиесінде болғ ан Ескендір, Орта ғ асырдағ ы тең десі жоқ ұ лы Шың ғ ыс-хан, Иван-Грозный т.с.с. саяси қ айраткерлердің іс-ә рекеттерінің астарында " жаһ андану идеясы" жатса керек. Мү мкін, олар оны саналы тү рде пайымдамаса да, ішкі " кө кей кө зімен" сезген болар.

Тек бү гінгі таң да, ХХ ғ. аяғ ы мен ХХ1 ғ. басында бұ л идея бү кіл адамзаттың жан-дү ниесінде тұ рақ ты орын алғ ан сияқ ты. Кейбіреуге ол ұ науы, я болмаса, ұ намауы да мү мкін, бірақ, бірде-бір мемлекет одан оқ шау ө мір сү ре алмайды. Олай болса, жаһ андану идеясы философиялық тұ рғ ыдан қ ажетті тү рде қ аралып, сарапталуы керек.

Жаһ андану дегеніміз – бір-бірімен тығ ыз экономикалық, ғ ылыми-техникалық, саяси, мә дени байланыстағ ы біртұ тас адамзат қ ауымдастығ ының қ алыптасуы. Ол біздің кө з алдымызда ө те тез қ арқ ынмен жү ріп жатқ ан ү рдіс. Мысалы, бү гінгі Қ азақ стан қ оғ амы басқ а елдермен экономикалық сауда-саттық қ арым-қ атынасқ а тү сіп дамып келеді. Алысқ а бармай-ақ, ө зің із бен ө з ү йің ізге қ араң ызшы. Ү стің ізде Еуропа елдерінің бірінде тігілген костюм, аяғ ың ызда – Турциядан ә келген туфли, астың ызда Германия, немесе, Америкадан шық қ ан жең іл мә шине, ү йің ізде Ресейдің тоң азытқ ышы, Оң тү стік Кореядан шық қ ан шаң сорғ ыш, Жапониядан шығ арылғ ан магнитофон, арабтардың тоқ ығ ан кілемі, ас дайындайтын бө лмең ізде Ү нді елінен ә келген шай, Мароккодан келген апельсин, Ираннан ә келінген финиктер, АҚ Ш-тан келген тауық тың аяқ тары, Қ ытайдан ә келінген ыдыс-аяқ т.с.с. Мұ ндай мысалдарды шексіз келтіре беруге болады. Сонымен қ атар, біз басқ а елдерге мұ най бен газды, жү н мен мақ таны, қ ара жә не тү рлі-тү сті металдар мен тас кө мірді т.с.с. жіберіп жатқ ан жайымыз бар.

Бұ л сауда-саттық тың қ ұ рылымына қ арағ анда, ә рине, кө кірегі ояу азаматқ а неше-тү рлі ауыр ойлар келеді. Мү мкін, біз шынында да " жаң а бодандық " ауруына шалдық қ ан болармыз? -Алайда, ондай тұ жырымғ а келу ә рі ертерек сияқ ты. Ө йткені, біздің дербестік алып дамып жатқ анымызғ а басы-аяғ ы он жылдан сә л артық қ ана уақ ыт болды ғ ой. Бү гінгі ө кімет неше-тү рлі инновациялық бағ дарламалар қ абылдап, " ұ лттық қ аржы қ орын" жасап, ө ндірісті дамытуғ а бел байлап, сол жұ мыстарғ а нақ тылы кірісіп жатқ ан жайы бар. Оғ ан халқ ымыз да дайын.

Енді саяси салағ а келер болсақ, Қ азақ елі бү кіл Дү ниежү зілік қ ауымдастық пен терезесі тең қ арам-қ атынас орнатуда. Біздің ел дербес мемлекет ретінде мойындалды. Саяси салағ а " кө п партиялық ", " адам қ ұ қ тары", " қ ұ қ тық мемлекет" т.с.с. ұ ғ ымдар кіріп, ө згеріске ұ шырап жатыр. Біз тек қ ана БҰ Ұ ғ ана ғ ана кіріп қ оймай, басқ а да халық аралық ұ йымдардың толық қ анды мү шесіне айналып жатырмыз.

Бү гінгі таң да Қ азақ елі ө з тө л мә дениетімен біршама халық тарды таныстырып, солардың қ ошеметіне ие болды. Сонымен қ атар, " бұ қ ара мә дениеті" деген ү ғ ым сө здігімізге кіріп қ ана қ оймай, соның " Отандық ү лгілері" жасалуда.

Жоғ арыда келтірілген Қ азақ елі ө мірінен алынғ ан деректердің бә рі де Жер бетінде жү ріп жатқ ан жаһ андану ү рдістерімен байланысты екенін бір қ арағ анда-ақ байқ ауғ а болады.

Қ оғ амды материалистік тұ рғ ыдан қ арау методологиясының тұ рғ ысынан алып қ арағ анда, жаһ андану ү рдісінің негізінде ғ ылыми-техникалық революция жетістіктерін пайдалану арқ ылы ө ндіргіш кү штердің кү рт дамуы, (тек ХХ ғ. ө ндіргү ш кү штердің дамуы ө ткен 5000 жылдан асып тү сті!) млрд. тонна тауарлардың бір елден екінші елге ө туі, байланыс жү йелердің жетілуі т.с.с. қ ұ былыстар жатыр. Екінші жағ ынан, табиғ и ресурстардың Жер бетінде ә р-тү рлі шоғ ырлануы, сондық тан, елдердің бір-бірімен осы байлық ты бө лісу, алмасу мә селелері де жаһ андану ү рдісіне ө з ық палын тигізбей қ оймайды.

Жер бетіндегі мемлекеттердің бір-бірімен жақ ындасуына, олардың арасында пайда болатын қ айшылық тарды шешуге екінші Дү ниежү зілік соғ ыстан кейін қ ұ рылғ ан Біріккен Ұ лттар Ұ йымы (БҰ Ұ), оның ә р-тү рлі салаларды бақ ылауғ а арналғ ан мекемелері (ЮНЕСКО, ЮНКТАД т.с.с.) ү лкен ық пал жасауда. Бү гінгі таң да жү здеген аймақ тық ұ йымдар жұ мыс істеуде (Еуропа Одағ ы, ТМД, АСЕАН, ОАЕ т.с.с.).

Жер бетіндегі ұ лттар мен ұ лыстардың бір-бірімен жақ ындасуына бұ қ аралық ақ парат тарату мекемелері (БАҚ) ө з ү лесін қ осуда. Бү гінгі таң да бірде-бір алыс-жақ ындағ ы ел, тіпті сонау Тынық мұ хитында орналасқ ан аралдардағ ы халық тарғ а дейін адамзаттың назарынан тыс қ алмайды. Жұ мыстан кейін ү йге келіп, телевизор, я болмаса радио, интернет арқ ылы сол кү ні тек ө з елің де ғ ана емес, бү кіл жер бетінде қ андай маң ызды оқ иғ а болғ аны жө нінде ақ парат алып, соны ө зімізше сараптаймыз, ө йткені, біз оларғ а немқ ұ райлы қ арай алмаймыз. Адамзат жетістіктеріне сү йсіне қ араймыз да, қ ателіктеріне – бірге ө кінеміз. Бү гінгі адамзат - " Ғ арыш кең істігінде Жер деген " кемемен" ұ шып бара жатқ ан біртұ тас астронавтар командасы", - дер едік.

Келесі назар аударатын нә рсе – жаһ андану ү рдісі бү кіл адамзатты " бір қ алыпқ а" салғ андай ә сер етіп жатыр. Ө йткені, барлығ ы да компьютерлік есептеуден ө тіп, белгілі бір стандарттарғ а сай болуы керек. Олай болмайынша, сіздің ө ндірген тауарды сырт елдерге шығ аруғ а болмайды. Сондық тан, миллиондағ ан адамдардың киген киімінде, жү ретін машиналарында, ү йіндегі жиһ аздарда, тіпті дем алатын орындарында, музыка мен ө нерде, ә сіресе, бұ қ аралық мә дениетте – біркелкілікке деген ұ мтылысты байқ аймыз.

Сонымен қ атар, бү гінгі адамзат ә р-тү рлі мата жыртыстарынан жасалғ ан кә дімгі қ азақ тың кө рпесіне де ұ қ сас. Ө йткені, ә р елдің, халық тың мың дағ ан жылдар бойы жинағ ан мә дениет ү лгілері, тілі, ділі, ә дет-ғ ұ рпы бар. Ол оғ ан аса қ ымбат. Біз оның тіпті бағ асы жоқ, - дер едік, ө йткені ө з тө л мә дениетінен айырылғ ан халық - тарих сахнасынан жоғ алып кетеді. Ал ондай жағ дайдың болуы – адамзаттың ө шпес кү нә сі болар еді. Ә р халық басқ а елдерге ең алдымен ө з мә дениеті, ө мір салтымен қ ызық ты. Бү гінгі таң дағ ы адамзатты шыны мен бетоннан жасағ ан биік ғ имараттармен таң ғ алдыра алмайсың, ол оғ ан таң сық емес. Ал Біржан-сал, Тә ттімбет, Сегіз-серінің т.с.с. ұ лы перзенттердің ө лең дері, ғ ұ лама Абайдың қ ара сө здері, кө не заманнан сақ талғ ан эпос, дастандар оларды шынында да таң ғ алдырып, осындай бабаларымызды тудырғ ан халық қ а деген ізгі ық ыласын оятатынына біздің кү мә німіз жоқ.

Жаһ андану ү рдісі ә р-тү рлі елдермен жақ ындасу, бү кіл адамзаттың ортақ тағ дырын сезіну, ұ лттық мә дениет жетістіктері, жаң а технологиялармен алмасуғ а ә келеді.

Сонымен қ атар, жаһ андану ү рдісі біршама бү кіладамзаттық теріс салдары бар проблемаларды тудырды. Енді оларды қ ысқ аша сиппатайық.