Дүниежүзілік қауымдастық шеңберіндегі тәуелсіз Қазақстан

(қ орытынды есебінде)

Адамзат тарихы кө рсеткендей, қ айсыбір империя ертелі-кеш ыдырайды. ХХғ. 80ж.ж. бастап Жер бетіндегі соң ғ ының бірі болып Совет Одағ ы да ү лкен дағ дарысқ а тү сіп, соның нә тижесінде 90ж.ж. басында тә уелсіз жаң а мемлекеттер пайда болды. Тарихта бірінші рет бабаларымыздан қ алғ ан алып территорияда қ азақ халқ ының басы бірігіп, ә р-тү рлі жағ дайлармен келген басқ а ұ лт ө кілдерімен қ осыла ө з мемлекеттігінің негізін қ алай бастады.

Жас мемлекеттің алдында негізінен ү ш ү лкен іс жатыр еді. Біріншіден, біртұ тасынан (тотальды) мемлекеттік меншікке ө ткен ұ лт байлығ ын жекешелендіру (приватизация) арқ ылы нарық тық экономиканы орнату, екіншіден, саяси қ ондырманы бү гінгі таң дағ ы талаптарғ а сай етіп ө згерту (кө ппартиялық, қ ұ қ тық мемлекет т.с.с.), ү шіншіден, халық тың тілі мен ділін, рухани ө мірін қ алпына келтіріп қ айта жаң ғ ырту болатын.

Осы талаптарғ а сай біздің елде болғ ан кө п ө згерістерді философиялық тұ рғ ыдан сараптағ анбыз (қ араң ыз: 16-22, 32-35 б.б.).

Бұ л тарауда, сондық тан, бір-ақ нә рсеге кө ң іл бө лгіміз келеді. Ол – адамзаттың рухани дағ дарысқ а тү суі (қ араң ыз: осы кітап, 41-50 б.б.). Қ азақ елінің жас мемлекеттігі осы дағ дарыс шең берінде қ алыптасып жатыр. Расында да, Жаң а дә уір адамзатқ а екі ғ ажап идея ұ сынғ ан болатын. Оның біреуі – социалистік идея болатын болса, екіншісі – сциентизм, ғ ылым мен техниканың негізінде қ оғ ам ө міріндегі барлық жетіспеушілікті жең іп, бақ ытты ө мір орнату болатын-ды. Бү гінгі таң да осы екі идеяның да тас-талқ аны шық ты. Біз ол жө нінде жоғ арғ ы тарауларда ө з ойларымызды айтқ анбыз. Дә л қ азір бү кіл адамзатты елең еткізетін еш жаң а идея болмай тұ р.

Ә рине, мұ ндай ақ уал ө тіп жатқ ан ө згерістерге ө з ық палын тигізбей қ оймайды. Сондық тан да, реформа барысында Батыс елдерінде дү ниеге келіп жетілген " оң шыл" либерализм саясаты қ олданыла басталды. Бұ л саясаттың қ ысқ аша мә нін " ә рбіреуге ө зінікі" деген қ ағ идағ а тең еуге болады. Ә р адам ө зінше іс-ә рекет жасап, ең алдымен ө з қ амын ойлауы керек. Осы себепті мың дағ ан жылдар бойы қ ауымдастық тың рухында тә рбиеленген халық тың санасында " қ ұ ндылық тар қ ақ тығ ысы" пайда болып, ү лкен қ айшылық тарды тудырды.

Ә леуметтік-экономикалық салада асығ ысты тү рде жү ргізілген жекешелендіру саясаты(біз оғ ан мә жбір болдық), тез арада қ оғ амның " жаң а қ айта топтануына" (рестратификация) ә келіп, ә леуметтік қ ұ рылымды тү бегейлі ө згертті. Байлық пен кедейлік арасында қ алыптасқ ан айырмашылық Батыста қ алыптасқ ан ө лшемдерді басып ө тіп ешқ андай сын кө термейтін жағ дайғ а ә келді. Негізгі кемшілік – жаң адан пайда болғ ан дә улетті адамдардың, дә лірек айтсақ, - буржуазияның - халық алдындағ ы жауапкершілігінің тө мендігі, моральдық қ асиеттерінің тайыздығ ы. Ө тпелі қ оғ амдағ ы жаң а қ алыптасып жатқ ан іскер топтар ө кілдерінің кө бінің бойында қ арапайымдылық, басқ алардың қ амын ойлау, ә ділеттілік деген қ асиеттер жоқ тың қ асында. Жең іл келген байлық тың буына мас болғ ан кейбіреулер тіпті дө рекі нә рселерді жасап, ө зін қ оғ амдық пікірге батыл қ арсы қ оюда. Бір ғ ана мысал келтірейік. Алматыдағ ы байлардың " алтын балалары" ө здері мінген шет ел мә шинелеріне қ осымша жабдық тар қ ойып (нә тижесінде мә шинелерінің бағ асы 150 мың долларғ а дейін кө теріледі!!!) 800м. қ ашық тық қ а жарыс жасайды екен. Ол ү шін жолды жабқ ызып, автобустарды тоқ татып, қ арапайым халық қ а қ иындық тар жасайды. Тележурналистің " Бұ л неге керек? ", - деген сұ рағ ына -" Қ анғ а қ осымша адреналин керек", - деп біреуі жауап береді. Егер де олардың ар-ұ яты болса, сол шығ арғ ан ақ шағ а қ аншама кедейлердің балаларына киім-кешек, кітап-дә птер сыйлауғ а болар еді?! Қ аншама қ арапайым адамдар олардың сол ісіне алғ ысын айтып, батасын берер еді?! Бірақ, ө кінішке орай, оларғ а ол керек емес.

Мұ ндай теріс ақ уал қ алыптасуының негізінде реформаларды тез арада ө ткізу қ ажеттігі жатқ ан болатын. Екіншіден, ә рине, батыс ө мір салтына, ә сіресе, " тә тті ө мір" идеологиясына ойланбай еліктеу жатса керек. Нә тижесінде, " жаң а орыстар", " жаң а қ азақ тар" деген қ оспа сө з пайда болып, халық жү здеген анекдоттарда оларғ а ө з бағ асын берді. Олар халық тың сый-қ ошеметіне ие болу, ө з ә леуметтік статусын (орнын) мойындату ү шін жаң а жұ мыс орындарын ашуы, қ орланғ ан кө п ә леуметтік мә селелерді шешуге ат салысуы қ ажет. Ө йткені, либералдық саясат ұ стағ ан мемлекет, біздің жағ дайда, тез арада оларды шеше алмайды.

Қ азақ елінің ерекшелігін ескере отырып (территория кө лемдігі, ауа-райының қ аталдығ ы, халқ ының аздығ ы т.с.с.) мемлекеттің аса ү лкен рө лін ескеру қ ажет. Олай дейтін себебіміз реформа барысында мемлекетке деген " романтикалық ", " жең іл" кө зқ арастың қ алыптасуы, нарық қ а аса кө п ү міт артумен байланысты болды. Реформаторлардың ойынша, нарық қ алыптасса, А.Смиттің " кө зге кө рінбейтін нарық қ олы" барлық экономикалық қ атынастарды ө зі-ақ ретке келтіреді. Ал мемлекет жекенің мү лкін сақ тайтын " тү нгі кү зетші" болып, салық ты жинап, қ оғ амның керектігіне жаратуы керек. Екінші бір кең тарағ ан " либералдық пікір" - тек қ ана жеке меншіктің аса тиімділігі, ал мемлекеттік меншік болса, оның ауырлығ ы, ө згеріп жатқ ан ақ уалғ а тез икемделе алмауы т.с.с. Шынына келгенде, ә ң гіме меншік формасында емес, оны тиімді басқ аруда екенін (менеджмент) бү кіл ә лем біледі. Олай болса, мемлекеттік меншікті нығ айтып, оны басқ аратын " топ менеджерлерді" дайындауғ а аса кө п назар аударылуы қ ажет сияқ ты. Энергетика, жолдар мен басқ а коммуникациялар, су тораптары т.с.с. ө мірлік маң ызы бар шаруашылық кешендер мемлекеттің қ олында болуы керек. Бү гінгі таң да, ө з ұ лттық капитал қ орланғ ан кезде, ел байлығ ын " оң ғ а-солғ а" сатуды тоқ татып, керісінше, бұ рын басқ аларғ а ө тіп кеткен шикізат кеніштерін мемлекетке қ айта оралту қ ажет. Сонда ғ ана мемлекет ә леуметтік мә селелерді кең інен шеше алатын дә режеге кө теріледі.

Дербестік жолында саяси салада біршама оң ө згерістер қ алыптасты. Біз оны " зиялы демократиялық қ ұ ндылық тарды жақ тайтын авторитаризм", - деп бағ алар едік. Елімізде " сө з еріктігі", " кө п партиялық ", " кә сіби парламент", жү здеген " бейө кіметтік ұ йымдар" пайда болды. Президенттің тағ айындауымен жұ мыс жасайтын атқ ару жү йесінің арқ асында елде тә ртіп болып ең қ иын уақ ыттардан аман-есен шық тық. Десек те, қ айсыбір авторитаризмнің осал жері – коррупция, жемқ орлық тың етек алып кетуі, шен иелерінің озбырлығ ы. Бұ л Қ азақ станғ а да қ атысты нә рсе. Оның кө лемін қ ысқ арту ү шін демократиялық ү рдіс ә рі қ арай дамуы қ ажет. Сонымен қ атар, жоғ арыдағ ы кө рсетілген ел ерекшеліктері Президенттік басқ ару жү йесінің сақ талуын қ ажет ететіні де сө зсіз.

Қ оғ амның рухани ө мір шең беріндегі мә селелерге келсек, онда бірінші орынғ а білім беру мә селелерін қ ойғ ан болар едік. Бұ л салада да асыра сілтеушілік болмады емес. Ол, негізінен, жеке меншікке негізделген оқ у орындарын жасаумен байланысты болды.

Екіншіден, Батыс ү лгілеріне ө з жағ дайымызды ескермей еліктеу, білім саласына технократтық саясат жү ргізу, гуманитарлық білім беруге кө ң іл аудармау, " біржақ ты, тек ө з мамандығ ын ғ ана білетін" кадрларды дайындау дер едік.

Қ айсыбір рухани саланың ө зегі – тіл. Дербестік алғ ан елде қ азақ тілі кең тыныс алып даму ү стінде. Кө п халық тар ө кілдері жиналғ ан елдегі жетістік – бү кіл Қ азақ стан халқ ының қ азақ тілін оқ ып-білуге бағ ытталғ ан бет-бұ рысы. Ә рине, кейбір интеллигенция ө кілдері оның тез уақ ытта кү ш алып кеткенін жаратар еді. Бірақ, бұ л мә селеге сабырлық керек деп есептейміз. Негізгі шаруа - ө з халқ ымыздың бә рін ө з тілінде сө йлеуге, оны қ ұ рметтеуге шақ ыру, сол жолда барлық мү мкіндіктерді пайдалану дер едік. Сонда ғ ана басқ а ұ лттың ө кілдері қ азақ тілін тезірек игеруге мү дделі болады.

Ө нер саласында да кө п ө згерістер байқ алады. Талантты азаматтарымыздың ашылып гү лдеуіне біршама жағ дайлар жасалды. Бү гінгі таң да қ азақ елінің ө нерін кө п елдерде біліп қ ошеметтейді.

Сонымен қ атар, батыс " бұ қ ара мә дениетіне" жалаң еліктеу де жоқ емес. Ә рине, ө нер де ө з заманына сай ө згеру керек. Десек те, оның ұ лттық негізі, арқ ауы ә р қ ашанда сақ талуы қ ажет деп ойлаймыз. Сонда ғ ана ө нер саласы шынайы дамиды.

Енді ең қ иын мә селе – халық тың діліне(менталитет) келер болсақ, ол бү гінгі ө мірге сай болуы ү шін қ аншалық ты ө згеруі керек?, - деген заң ды сұ рақ туады. Себебі, реформаторлық саясатта, ә сіресе, алғ ашқ ы уақ ытта, жеке мү дде қ ауымдық пен ұ жымдық қ а, еріктік тең дікке қ арсы қ ойылды. Оқ ырманның ө зі де байқ ағ ан болар – бү гінгі таң да " ұ жым" деген ұ ғ ымды ө те сирек кездестіруге болады. Ал " ә леуметтік ә ділеттілік" деген ұ ғ ымғ а қ оғ амдық санада тіпті де орын қ алмағ ан сияқ ты. Кейбіреулер тіпті " қ азақ тың менталитетін ө згерту керек", - деген " терең ой" айтады. Сонда, менталитеті ө згерген қ азақ кім болады?, - деген заң ды сұ рақ туады. Халық ты ө з ділінен айыру дегеніміз – оның мың дағ ан жылдар бойы жиналғ ан мә дениетінен бас тартумен бірдей. Ондай жағ дайда ө з тө л мә дениетің ді мұ ражайғ а барып қ ана табасың. Яғ ни, астың а " мерседес" мінген жаң а мә ң гү ртке айналасың. Ондай " бай ө мір", ә рине, бізге керек емес.

Қ ауымдық, ә леуметтік мү дденің жекеден жоғ ары болуы - қ айсыбір салауатты қ оғ амның рухани ө мірі мен адамгершілік қ ұ ндылық тары негізінде жатыр. Ол адамның ә леуметтік табиғ атын кө рсетіп, тұ лғ а рухының іргетасын қ ұ рап, қ оғ амның шынайы бірлігін қ амтамасыз ететін қ ұ ндылық. Арам пиғ ылдық, пайдақ орлық, Ә л-Фарабидің сө зімен айтсақ, " динарды қ уудың " негізінде ізгі қ оғ ам орнату мү мкін емес. Ондай қ оғ ам орнағ ан жағ дайда адамдар мә ң гі бітпейтін ұ рыс-керіс, тартыс, бір-бірінен жаттану т.с.с. ақ уалда болар еді.

Қ азақ халқ ының керемет қ асиеттерінің бірі – бұ л дү ниеде алудан гө рі болуды жақ тауы. Яғ ни, ө з бойың дағ ы қ асиеттерді гү лдетіп сыртқ а шығ ару, ө зің нің ерекше болмысың мен кө ріну, " сегіз қ ырлы, бір сырлы" болу. Бү гінгі Қ азақ стан қ оғ амында адамның ерікті ең бек етіп, белсенділік кө рсетуіне, бұ л дү ниеде болуғ а деген ұ мтылысына жағ дай жасалғ ан. Бә рі де ө з қ олымызда. Тек қ ажымай-талмай ізденісте болып, ең бек етіп, самарқ аулық тан арылуымыз қ ажет.

Қ азақ стан дү ниежү зілік қ ауымның ішінде ө з орнын тапты. Ә рі қ арай ел дамуының жалпы формуласын ақ ын О.Сулейменов былайша кө рсетті: " жаһ андық тұ рғ ыдан ойлан да ө з жерің де іс-ә рекет жаса". Бұ л пікірге қ осылуғ а болатын сияқ ты.