Діни құндылықтар

Американ философы Э.Фроммның айтуына қ арағ анда, дін адамның саналы пенде ретіндегі терең табиғ атынан – оның ө мір сү ру бағ ытын іздеуі мен бір нә рсеге табыну мұ қ таждығ ынан - шығ ады. Бұ л, ә рине, дін мә селесіне деген кең кө зқ арас. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, адам дү ниедегі негізгі діндерді мойындамағ анның ө зінде, ол бір нә рсеге сенімін арттырып, соғ ан табынуы мү мкін. Тіпті, кейбір жағ дайда ол оны саналы тү рде сезінбеуі де ғ ажап емес. Мысалы, бү гінгі таң да реформа барысында біршама адамдар байлық қ а, “алтын қ ошақ ан” – ақ шағ а табынады. Олардың ойынша, ақ ша арқ ылы сатылмайтын нә рсе жоқ, соның ішінде, қ айсыбір лауазым иесін, тіпті адамдардың сү йіспеншілік пен басқ а да нә зік сезімдерін ө зің е қ арай тартуғ а болады. “Бә рі де сатылады”, - деген принципке олар сенеді.

Жаң а ғ ана тарих қ ойнауына кеткен Кең ес Одағ ында миллиондағ ан адамдар марксизм теориясына, болашақ та жер бетінде коммунистік қ оғ амның орнауына сенген жоқ па? Ал неміс философы К.Ясперске келер болсақ, ол адамзаттың рухани дамуын парасаттық қ а негізделген философиялық сенім дең гейге кө термей бү гінгі таң дағ ы қ орланғ ан ө зекті мә селелердің шешілуі мү мкін емес дейді.

Ә рине, адам сенімсіз ө мір сү ре алмайды. Адам ө з ә ке-шешесіне, сү йген жарына, жақ сы досына, ө з халқ ына, я болмаса, адамзат қ ауымына сенуі мү мкін. Еш нә рсеге сенімін арттыра алмайтын адам- бақ ытсыз, ол ө з ө мір мә нін тез арада жоғ алтады, оның ә леуметтік ауытқ уғ а ұ шырайтыны сө зсіз.

Мұ ндай кең тү рдегі ойларымыздың ауқ ымын қ ысқ артсақ, онда осы заманғ а дейін салтты дү ниежү зілік діндердің ө мір сү ріп жатқ анын байқ аймыз.

Ұ лы Қ ытай халқ ы уақ ытында даосизм жә не конфуциандық философия бағ ыттарын тудырып, оларды ө мір бағ дарламасына айналдырды, яғ ни, олар осы халық тың дініне айналды. Олай болса, Дү ниені жаратқ ан Қ ұ дай идеясы оларда жоқ. Сондық тан, ә дебиетте оларды “Қ ұ дай ашылмағ ан” діндер қ атарына жатқ ызады. Мысалы, Дү ниені билейтін “тянь” – аспан ұ ғ ымы – бейтұ лғ алық дү ниенің алғ ашқ ы бастамасы. Мұ нда Дү ниені жарату ұ ғ ымы жоқ болғ ан соң, оның басы да, аяғ ы да жоқ, ол мә ң гі белгілі бір шең берде айнала береді. Олай болса, адам болмыстың тә ртібін зерттеп қ ана қ оймай, ең алдымен ө з-ө зін танып-біліп, ө згертуі қ ажет. Негізгі уағ ыздайтын қ ағ идаларына “табиғ аттың даналығ ы, онымен ү ндесті ө мір сү ру қ ажеттігі”- у-вей, “ө з халқ ының тарихи жинағ ан тә жірибесіне, даналығ ына сену, яғ ни, ә дет-ғ ұ рып, салтты қ атаң сақ тау” –ли, “адамғ а сену, оны сү ю” – жень т.с.с. жатады.

Бү гінгі таң дағ ы беделді діндерге ұ лы Ү нді халқ ы тудырғ ан буддизм ілімін жатқ ызуғ а болады. Ол б.з.д. У ғ. Гаутама Сидхартха деген ұ лы адамның ізденісі арқ ылы дү ниеге келіп, бү кіл Оң тү стік Шығ ыс Азияғ а кең інен таралды. Бұ л діннің негізгі идеясы – адам рухының асқ ақ тығ ы, олай болса, адам материалдық дү ниеге байланбау керек (апариграха), ө йткені, ол одан жоғ ары. Келесі бұ гінгі адамзатқ а тікелей қ ажетті қ ағ ида – ешқ андай тіршілікке зә бірлік жасамау (ахимса). Будданың адам алдына қ ойғ ан талаптарының ішінде ерекше маң ыздысы – ақ ыл-ой, ниет тазалығ ы. Екіжү зділік, алдап кету, арандату – адамның биік рухани мә ртебесіне нұ қ сан келтіреді. Ешқ ашанда жек кө рушілік оғ ан қ арсы қ ойылғ ан жек кө рушілікпен толастанбағ ан. Керісінше, ол ұ лғ айғ ан. Тек қ ана жек кө рушіліктің жоқ тығ ы оны сарқ ыйды, - деген Будданың тамаша ойы бұ гінгі адамзатқ а ауадай қ ажет сияқ ты. Ақ ыл-ой мен қ атар, адамның аузынан шық қ ан сө здер де жұ мсақ, адамның жү регінен шығ у керек. Жаман сө з – рухани ақ уалды ластайды, адами қ арым-қ атынастарды бү лдіреді.

Адамзат руханиятында ө з ерекше орны бар, жер бетінде ө те кең тарағ ан – христиандық дін. Оны “Қ ұ дай ашылғ ан” діндердің қ атарына жатқ ызуғ а болады. Ө йткені, христиан діні қ ұ жаттарында Қ ұ дайдың адамзатқ а жіберген моральдық Ө сиеттері, Оның бұ л Дү ниені қ алай жаратқ аны жө нінде мағ лұ маттар бар. Христиандық діннің ерекше сипаттарының бірі - ү штік ұ ғ ымы. Яғ ни, Қ ұ дайдың біруақ ытта берілген ү ш келбеті бар: ол Қ ұ дай-Ә ке, Қ ұ дай-Ұ л жә не Киелі Рух. Келесі - Қ ұ дай адамды ө зіне ұ қ сатып, оғ ан ақ ыл-ой, парасат, сұ йіспеншілік сезімін беріп жаратты. Сондық тан, бұ л фә нидегі оның алатын орны ерекше. Ол Дү ниедегі тіршіліктердің бә рінен де жоғ ары, сондық тан, оларды билеуі, ә рі қ арай жетілдіруі керек. Адам кү нә ғ а белшесінен батса да, оны қ ұ тқ ару ү шін Қ ұ дай-Ә ке жер бетіне ө з Ұ лын – Иса пайғ амбарды жібереді. Ол бір жағ ынан - Қ ұ дай болса, екінші жағ ынан – адам. Иса ө з мойнына адамзаттың барлық кү нә ларын алып, ақ ылғ а симайтын зардаптардан ө тіп, адамзатты Қ ұ дай алдында қ ұ тқ арады. Сонымен, Қ ұ дайдың адамғ а деген сү йіспеншілігі оны қ ұ тқ арды. Олай болса, адам да сү йіспеншілікке толы болуы керек. Христиан дінінің негізгі қ ағ идаларының бірі – адамды сү ю. “Жақ ының ды сү й, алыстағ ыны да сү й, тіпті ө з дұ шпаның ды да сү й”, - деген ғ ажап ө сиет Иса пайғ амбардың аузынан шық қ ан. Киелі Августин “Сү й, содан кейін не жасасаң да мейлі”, - дейді. Ө йткені, сү йген адам жамандық пен зұ лымдық қ а ешқ ашан да бармайды.

Тарихи христиан діні неше-тү рлі жаң ару сатыларынан ө тті. Оның шең берінде неше-тү рлі жаң а ағ ымдар пайда болды (католиктік, православиялық т.с.с.). Ә сіресе, Еуропа топырағ ында капиталистік қ оғ ам пайда болғ ан кезде, протестанттық ағ ым пайда болып, жаң а қ оғ амның этикасын (моральдық қ ағ идаларын) тудырды. Оның негізгі қ ағ идаларының бірі – адам қ ажымай-талмай ең бек етуге, ө мірді ү не бойы жетілдіріп жаң артып отыруғ а жаратылғ ан.

Христиан діні Еуро-Атлантикалық цивилизацияның дамуына зор ә серін тигізді. Бұ л дү ниені адам мә ртебесіне сай етіп қ айта қ ұ ру жолында ү лкен жетістіктерге жетті. Сонымен қ атар, Дү ниені қ айта ө згерту жолында Батыс цивилизациясы ХХ ғ. кө п сә тсіздікке ұ шырап

ақ ырында біршама ойшылдар (постмодернизм ағ ымы) адамның табиғ атты ө з еркіне кө ндіру қ ағ идасының мү мкін емес екенін ашық айтуда. Соң ғ ы 300 жыл шамасындағ ы ғ ылым мен техниканың зор қ арқ ынмен дамуы, халық ты жалпы ағ арту, білім дең гейін ө сіру, қ орланғ ан материалдық байлық қ а табыну, ө мірде сезімдік-лә ззат алуғ а ұ мтылу т.с.с. еуропалық тардың пілдей бө лігінің христиан дінінің шең берінен ауытқ ып “индустриалдық ”(ө ндірістік) “кибернетикалық ”(есептеу), “сайентологиялық ” (ғ ылым) т.с.с. дін бағ ыттарының пайда болуына ә келді, - деп Э.Фромм есептейді.

Дү ниежү зілік дә режедегі соң ғ ы – Ислам діні. Оның да, христиандық дін секілді, шық қ ан рухани қ айнар кө зі – Таяу Шығ ыста. Бұ л дін У11 ғ. Араб кө шпенділері арасында дү ниеге келеді. Атақ ты неміс ғ алымы М.Вебер, исламды Дү ниені бағ ындыратын жауынгер діні дейді. Сол себепті Сары-Арқ аның кө шпенділері де бұ л дінді ұ натып қ абылдағ ан болар деп ойлаймыз.

Ислам дінінің негізгі қ ағ идаларына тоқ талсақ, оның Қ ұ дайы – Алла – осы Дү ние мен адамды жаратқ ан рухани қ ұ пия кү ш. Христиан дінідегідей мұ нда ү штік мә селесі жоқ. Ол - жалғ ыз жә не ө з Қ ұ діреті арқ ылы жаратқ ан Дү ниенің ә р жағ ында мә ң гілікті ө мір сү реді. Ол Мұ хамед пайғ амбар арқ ылы ө з ө сиеттерін адамдарғ а жеткізді, сол себепті исламның негізгі қ ұ жаты - Қ ұ ран дү ниеге келді.

Ислам діні адамды табиғ атқ а қ арсы қ оймайды. Алла-тағ ала жаратқ ан Дү ние – керемет, ғ ажап, сондық тан, адам алдында оны қ айта қ ұ ру, ө згерту мақ саты жоқ, ол табиғ ат шең берінде ө з орнын тауып ө мір сү руі керек. Адам, ә рине, саналы жә не ырық ты пенде болып жаратылғ ан, ол жақ сылық пен жамандық ты айырып таң дай алады. Дегенмен де, Алла-тағ ала адамғ а ө мірдің барлық саласында қ алай ө мір сү ру керек екенін Қ ұ ранда кө рсетеді (Шариат). Иран халқ ының ойшылы Аятолла Хомейнидің айтуына қ арағ анда, “адам ө мірінің бірде-бір тіпті кішкентай бө лігі Ислам ілімінің назарынан тыс қ алғ ан жоқ ”. Сондық тан да, Ислам діні кө п жағ дайларда ә леуметтік-саяси мә селелерге араласып, мемлекетпен ө те тығ ыз байланыста болады. Кейбір кезде, діни қ айраткерлер ү кімет басына келіп теократиялық тә ртіп орнатады (Иран, Сауд Аравиясы т.с.с.).

Ислам дінінің терең де жатқ ан рухани негізі қ ауымдық пен тең дікке (эгалитаризм), қ оғ амдық мү ддені жоғ ары ұ стауғ а кетеді. Сондық тан, қ айырымдылық, ә лсіздерге қ ол ұ шын беру осы діннің негізгі қ ағ идаларының бірі болып саналады.

Экономика саласындағ ы Батыстық пайда, кірісті мейлінше кө бірек табу, қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ындағ ы пайда табу ә дістерін, ө сімқ орлық сияқ ты нә рселерді Ислам діні қ абылдамайды. Экономика адамдардың ө мір сү руіне жағ дай жасайтын қ ұ рал ғ ана, ол ешқ ашанда ө з-ө зіне жеткілікті мақ сат-мұ рат емес. Бұ л жағ ынан алып қ арағ анда, Ислам неше-тү рлі социалистік идеяларғ а жақ ын екенін байқ аймыз. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, бұ рынғ ы Кең ес Одағ ының біршама Ислам елдерімен ө те тығ ыз байланыста болғ анын тү сінуге болатын сияқ ты.

Тағ ы да Исламды Христиандық дінмен салыстырсақ, Алла-тағ аланың кахарлы Қ ұ дай екенін байқ аймыз. Ол жеке адамның Ө зіне ұ қ састығ ын мойындамай, оның тә кә ппарлығ ын судай басады. Ислам елдерінде гомосексуализм, лесбиандық, нашақ орлық, порнография, аборт т.с.с. Батыстағ ы кең тарағ ан нә рселерге тиым салынғ ан. Сондық тан да, Батыс ө мір жолының ақ парат қ ұ ралдары арқ ылы Дү ниежү зінде кең тарауы Ислам елдерінде наразылық тудырып, қ азіргі діни іргетастық (фундаментализм), экстремистік қ озғ алыстар себептерінің бірі болып отыр.

Бү гінгі адамзатты бірде-бір дін толығ ынан қ анағ аттандырмайды. Сондық тан, Жер бетінде мың дағ ан жаң а діни секталар ө з кө зқ арасы, рухани қ ұ ндылық тарын уағ ыздауда. Олардың кейбіреулері адам ү зілді-кесілді шайтан жолына тү сті, сондық тан, ақ ыр заман кө п кешікпей келеді десе, екіншілері - еш нә рсеге зә бірлік жасамауғ а, ет жемеуге (вегетариандық), Табиғ атты аялауғ а, тө зімділікке, бейбіт ө мірге шақ ырады. Мұ ндай қ озғ алыстар біздің елімізде де бар.

Бү гінгі біртұ тастық қ а бет алғ ан адамзатқ а болашақ та, ә рине, жаң а дін керек болуы ғ ажап емес. Ол бү гінгі діндердің жақ сы жақ тарын қ амтып, адамзатты келісімге, зорлық -зомбылық қ а тойтарыс беруге, адамды аялап, сү йуге, жер бетіндегі тіршілікті сақ тауғ а бағ ытталуы тиіс. Ө кінішке орай, рухани саладағ ы ө згерістер тарихи ө те баяу қ арқ ынмен жү реді. Солай десек те, тек рухани жаң арудың негізінде ғ ана адамзаттың қ орланғ ан қ айшылық тары шешілуі мү мкін. Ү нді халқ ының ұ лы ақ ыны Р.Тагор айтқ андай, “заттарды аз уақ ыттың шең берінде білуге болады, бірақ, олардың Рухын аң ғ ару кө п ғ асырларғ а созылғ ан тә рбие мен адамның ө зіндік тежеуін талап етеді”. Расында да, бұ л ө мірде болу, тек қ ана ө мір сү ру – адамғ а жеткіліксіз. Ә р адам ө з болмысының бү кіл тіршілікпен, жер бетіндегі ә рбір затпен бірге жаратылғ анын, “бә рі де бірдің ішінде, бір - бә рінде” екенін сезінбей жаң а рухани ақ уал келмейтінін білуіміз қ ажет.

Негізінен алғ анда, барлық діндер бү кіладамзаттық моральдық қ ағ идаларды алғ а тартып, соның арқ асында халық тың рухани бірлігін қ амтамасыз етеді. Қ айсыбір діннің беделі оның уағ ыздағ ан моральдық қ ұ ндылық тарымен байланысты, ө йткені, олардың қ айнар кө зін Қ ұ дайдың қ ұ діретті ө сиеттеріне ә келіп тірейді. Енді бұ л арада моральдық қ ұ ндылық тарды талдауғ а уақ ыт келген сияқ ты.