Адам өмірінің мән-мағнасы

Адам дү ние жө нінде неше-тү рлі ұ ғ ымдар мен бейнелерді тудырып, солар арқ ылы кең істік пен уақ ыттың шектеуінен ой арқ ылы шығ ып кету дә режесіне кө теріледі. Ол заттар мен қ ұ былыстардың ішкі сырын аша алатын пенде. Ол неше-тү рлі рухани қ ұ ндылық тарды басшылық қ а алып ө мір сү реді, сонымен қ атар, оларды жойып, тіпті ө зін жойып жіберетін кездер де болады. Ең соң ында, адам ө з-ө зін бақ ылап, бағ а беріп, ө зімен ө мір мен ө лім жө нінде сұ хбаттаса алатын пенде. Егер жануарлар ө з табиғ атына сай ө мір сү рсе, адам алдында “мен неге дү ниеге келдім? ”, “не ү шін ө мір сү руім керек? ”, “қ алай ө мір сү руім керек? ”, - деген т.с.с. сұ рақ тар пайда болады. Оның себебі жоғ арыда кө рсетілген адамның ішкі рухани ө мірінде жатыр. Міне, бұ л қ ойылғ ан сұ рақ тар адам ө мірінің мә н-мағ насын анық тауғ а итереді.

Адам ө мірінің мә н-мағ насы ғ асырлар бойы талданып келе жатқ ан мә селе. Ө мір ө згерген сайын болашақ та да бұ л мә селе талай рет кө терілетіні сө зсіз. Яғ ни, бұ л адамзаттың ө зіне қ ойғ ан “мә ң гілік” сұ рақ тарының біреуіне жатады. Орыстың ұ лы ойшылы Л.Н.Толстой “адамның ішінде екі “мен” бар сияқ ты жә не олар бір-бірімен сыйыспай кү ресіп жатқ ан сияқ ты”, - дейді. Бір “мен”: “мен ғ ана нағ ыз ө мір сү ріп жатырмын, қ алғ андардың бә рі ө мір сү ріп жатқ ан сияқ ты ғ ана, сондық тан, бү кіл дү ниенің мә н-мағ насы мағ ан деген жақ сылық тың болуында”- дейді. Екінші “мен”: “Бү кіл Дү ние сағ ан емес, ө з мақ саттарына, сондық тан, сағ ан бұ л ө мірде жақ сы ма ә лде жаман ба, ол оны білгісі де келмейді”, - дейді. Бұ л ө мір сү руге қ орқ ыныш сезімін ә келеді”, - деп қ орытады ұ лы ойшыл. Ә рине, адамның ішкі ө мірі неше-тү рлі қ айшылық тардан тұ рады. Біршама жағ дайда біз тек ақ ыл-оймен ғ ана емес, инстинктер, интуиция арқ ылы бір нә рселерді (жақ сы, я жаман болсын) жасауымыз ғ ажап емес…

Адам ө з ө мірінде, басқ а тіршіліктер сияқ ты, ә р-тү рлі қ ажеттіктерін ө тейді. Жаң ғ ыз ғ ана дә улетке жету адамды қ анағ аттандырып, оның ө мірінің мә н-мағ насын қ ұ рай алмайды. Оның сыртында талай рухқ а негізделген адамның қ ажеттіктері тұ р. Уақ ытында американ ғ алымы А.Маслоу адам қ ажеттіктерінің тө меннен жоғ ары кө терілетін тізбесін жасағ ан болатын. Ең тө менгі - іргетасты физиологиялық (тамақ тану, тыныс алу, қ озғ алу, киім, баспана т.с.с.) жыныстық (дү ниеге ұ рпақ ә келу) қ ажеттіктер. Екінші – экзистенциалдық қ ажеттіктер (қ ауыпсіздік, ертең гі кү нге деген сенімдік, ө мір сү ру жағ дайларының жә не қ арым-қ атынасқ а тү сетін қ оршағ ан адамдардың тұ рақ тығ ы т.с.с.). Ү шінші - ә леуметтік қ ажеттіктер (басқ а адамдармен бірігіп, қ арым-қ атынасқ а тү сіп, солардың сый-сияпатына ие болу). Тө ртінші - престиждік, яғ ни, беделді басқ алардың назарына ілігу, ең бек сатыларымен жоғ арылау, жоғ ары тұ лғ алық бағ ағ а ие болу т.с.с. Бесінші – рухани қ ажеттіктер - шығ армашылық арқ ылы ө з мү мкіндігің ді ө мірге ең гізу, іске асыру.

А.Маслоудың ойынша, тө менгі қ ажеттіктер ө телмейінше жоғ арғ ылар ә лі де болса адамғ а қ ызық ты емес. Ө телген қ ажеттіктер ө з кү шін жойып, адамды жоғ арғ ы қ ажеттіктерді игеруге итермелейді. Егер де тө менгі қ ажеттіктерді ө теу - қ оғ амның даму дең гейіне байланысты - қ иын мә селеге айналса, ол адам ө мірінің негізгі мә н-мағ насына айналуы мү мкін. Бү гінгі таң да қ аншама адам “нан табу” мә селесінің шең берінен шығ а алмай жү р?! Оны тарихи қ алыптасқ ан қ оғ ам ө мірінің кемшілігі ретінде қ арау жө н болар.

Сонымен, ө мірдің ең биік мә н-мағ насы – шығ армашылық сатығ а кө теріліп, ө з қ абілеттерің ді іске асыру, соның арқ асында ө з тұ лғ аң ның ерекше орнын анық тап, қ анағ аттану болмақ. Ондай адамғ а тә н нә рселер:

ө мірдің ә рбір кү нін тең десі жоқ сый ретінде қ уанышты сезіммен қ абылдау;

басқ аларды ө зің ді сияқ ты бағ алап қ абылдау;

басқ аларғ а тә уелді болмау, ә р мә селе бойынша ө з пікірің ді кө рсете білу, ө згелердің пікірін де қ абылдап сыйлау;

ө з таң дағ ан ісің ді сү ю, шығ армашылық дең гейінде игеру;

ү не бойы ө з қ абілеттерің ді ә рі қ арай дамытуғ а тырысу;

мақ сат-мұ ратқ а жететін қ ұ ралдарды таң дау, жақ сылық пен жамандық ты, сұ лулық пен тү рсіздікті айыра білу;

қ ай жерде болмасын ө зің ді қ арапайым кү ндегідей ұ стай білу; т.с.с.

Адам ө мірінің мә н-мағ насы жө нінде арнайы ең бек жазып қ ұ нды пікірлер айтқ ан ХХ ғ. ө мір сү рген австрияның ұ лы ойшылы В.Франкл болды. Ол бү гінгі адамның ө мір ақ уалына тоқ тала келе оның қ иындығ ы жө нінде сыр шертеді. Бү гінгі адам жануарлар сияқ ты инстинкттің, кешегі қ оғ амдағ ы сияқ ты ә дет-ғ ұ рыптың талабына сай ө мір сү ре алмайды. Сондық тан, ол басқ алар сияқ ты болғ ысы келеді (конформизм), я болмаса, басқ алардың айтқ анын істейді (тоталитаризм). Ол оның рухани дағ дарыста екенін, ө мірдің мә н-мағ насын ә лі таба алмағ анын кө рсетеді. Нә тижесінде, адам “экзистенциалдық вакуумғ а” (ө мір сү рудегі мә нсіздікке) келіп тіреледі. Ондай адам ә леуметтік аномияғ а (ауытқ уғ а) ұ шырауы мү мкін. Олар: нашақ орлық, ішімдікке салыну, қ ылмыстық қ а бару, қ ұ дай іздеу жолына тү су, ө з-ө зін ө лтіру (суицид) т.с.с. Батыс қ оғ амында кең тарағ ан жалғ ан кө зқ арас ретінде В.Франкл ө мір мә нін байлық тан іздеуді келтіреді. Мысалы, ә ке-шешесі ө з баласына барлық жағ дай жасап, не қ алағ анын алып береді де, оның алдындағ ы ө з борышын орындағ андай сезінеді. Ал ол баланың ішкі жан-дү ниесі қ андай, ол кім болғ ысы келеді, нені қ иялдайды т.с.с. – оғ ан кө ң іл бө луге олардың қ олдары да тимейді. Ақ ырында, киімі кө к, тамағ ы тоқ бала кө зді ашып-жұ мғ анша ересектік сатығ а келеді. Балалық қ иялдарының бә рі артта, ерекше тұ лғ алық дә режеге кө терілген жоқ, ө мірден ө з орнын таба алмай қ алды. Не істеу керек? – бұ л сұ рақ қ а ол жауап бере алмайды. Бұ л қ иын ақ уал кездейсоқ біреудің нашаны ұ сынуымен аяқ талады. Ол оны қ абылдап - ө з армандарын орындағ ан сияқ ты тә тті сезімге шомылады…

Ішімдікке келер болсақ, ол да аз уақ ыт болса да “ащы шындық тан қ ашуғ а” тең нә рсе. Мұ ндай сараптауды жалғ астыра беруге болар еді. Оқ ырман оны жақ сы тү сінді ғ ой деп ойлаймыз.

Ә ң гіменің қ иындығ ы - ө мірдің мә н-мағ насын тудыру, жасауғ а болмайды, оны тұ лғ а ө зі іздеп тауып алуы керек. Бұ л Дү ниеде ө мірге келген ә р адамның ө з орны бар, сондық тан, ә р адам ө мірінің мә н- мағ насы ө згеше. В.Франклдің айтуынша, бұ л ө мірде ә р адамғ а ө зіне керек іс тауып, қ айсыбір ақ уалдың шең берінде ө мірлік мә н-мағ наны ашуғ а болады. Біреу ө мірінің мә н мағ насын балаларын жеткізуден, екінші – табиғ и дарынын ашудан, ү шінші – сү йген адамы ү шін ө мір сү руден т.с.с. кө руі мү мкін.

В.Франклдің ойынша, жалпылай келе, ө мірлік мә н-мағ наны ү лкен ү ш топқ а бө луге болады. Оның ең биігі – шығ армашылық қ ұ ндылық тарына жету, яғ ни, тарихта бұ рынғ ы-соң ғ ы болмағ ан жаң аны тудыру. Ол ү шін, ә рине, табиғ и дарыннан тыс, сол саланы толығ ынан игеріп, шың ына жету керек. Ол негізінен элитарлық топтарғ а тә н нә рсе.

Бірақ, кең тү рде алғ анда, шығ армашылық - адамның тектік қ асиеті. Сондық тан, ә р адам - ө зінше шығ армашылық сатысына кө теріледі. Мысалы, талай жылдар гү л ө сіріп, осы істі сү йетін адам кү ндердің бір кү нінде гү лдің бір жаң а тү рін тудырмай қ оймайды. Киім тоқ ыйтын кө п балалы ә йел журналдағ ы кө п ө рнектерді игереді де, кү ндердің бір кү нінде ө з ө рнегін ойлап шығ аруы мү мкін. Бә лкім, ол ө рнек модалар журналында басылмас, бірақ, ол шығ армашылық дең гейге кө терілді емес пе?! Егер қ айсыбір нә рсені бұ рынғ ыдай емес, жаң а жолмен, ә діспен жасасаң ыз – ол да шығ армашылық тың нышаны болмай ма?

Кө п жағ дайда ө з ө мірің нің мә н-мағ насын жоғ алтып алмас ү шін белгілі бір алдың а қ ойғ ан мақ сатқ а жете алмасаң, соғ ан деген кө зқ арасың ды ө згертсең болғ аны. Оны В.Франкл “қ ұ ндылық тарғ а деген кө зқ арас” деген ұ ғ ыммен береді. Ондай ақ уал қ арапайым адамдардың арасында қ иын-қ ыстау заман кезінде жиі кездеседі. Мысалы, қ ұ ндыздан тігілген қ ымбат киімді армандап, сол себепті дұ рыс ұ йық тай алмай, жү йкесі тозып жү рген сұ лу бикеш ө з кө зқ арасын ө згертіп, Джина Лолобриджида секілді осы қ ұ ндылық қ а деген ө з кө зқ арасын ө згертсе (аң ның терісінен киім кию – соларды ө з қ олың мен ө лтіргенмен тең), я болмаса, ү нді халқ ының тудырғ ан “еш тіршілікті зә бірлемеу” философиясын қ абылдап, басқ а материалдан тігілген киім алса – мә селе сол сә тте-ақ шешілер еді.

Адамның ө мірінде тіпті ойғ а келмейтін қ иын жағ дайлар туып (соғ ыс, жер сілкінуі, тү рмеге тү су, қ атерлі ісіктің пайда болуы т.с.с.) қ олынан еш нә рсе келмей, тағ дырдың тә лтегіне тү скен кезде ол ө мірінің мә н-мағ насын жоғ алтып тү ң ілуі мү мкін. Ондай жағ дай болмағ анның ө зінде ә р адам ө з ө мірінің аяғ ында “қ айғ ылы ү штіктен” (зардап, кү нә, ө лім) ө теді. Осындай жағ дайдың ө зінде адам ө з ө мірінің мә н-мағ насын жоғ алтып алмауы керек, - дейді В.Франкл. Ол “ой-толғ ау қ ұ ндылық тарына” кө шу керек, сонда зардап шегудің ө зінен жан-дү ниені тазартатын, кө п нә рселерге жаң а бағ а берілетін мә н-мағ наны табуы мү мкін.

Осы арағ а келгенде біз ү лкен экзистенциалдық мә селеге - ө лім мен ө лместікке келіп тірелдік.