Философия тарихындағы рух ұғымы

Қ оғ амның рухани саласы – ең кү рделі, сонымен қ атар, бір қ арағ анда байқ алмайтын қ ұ былыс. Біз желдің бар екенін білеміз. Бірақ, ол кө зге кө рінбейді. Сол сияқ ты жалпы рухты ешкім ешқ ашанда кө рген жоқ. Бірақ, оның бар екеніне ешкім кү мә ндә нбайды. Егер “рух” деген ұ ғ ымның шық қ ан тегін қ арасақ, онда грек тілінде ол “пневма”- яғ ни, ауа, тыныс, ү рлеу, - деген сө здерге жақ ын, латын тіліндегі “спиритус” – кө рінбейтін, жең іл, тыныс деген сө здерге жақ ын мағ на береді, ал орыстың “дух” деген сө зінің тө ркіні “дуновение”, “дыхание”, - деген сө здерге жақ ын.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның ұ лы зерттеушісі Э.Тэйлор “Флоридадағ ы семинолар (тайпаның аты, Г.О.) ө лейін деп жатқ ан босанғ ан ә йелдің аузына жаң а туғ ан нә рестені жақ ындатады. Ол сә биге ә йелдің денесінен шығ ып бара жатқ ан жанын ө з бойына сің іріп болашақ ө мірінде кү ш-қ уат пен парасаттылық ты кө рсету ү шін керек”, - деген дерек айтады. Тропикалық Африкада ө мір сү ретін халық тардың зерттеушілері олардың “кө семдер рухы”, “бабалар рухы”, “зұ лым рухтар”, “кү нбе-кү нгі ө мірде кө мектесетін рухтар” т.с.с., - деп сала-салағ а оларды бө летіні жө нінде айтады. Егер де Шығ ыс мифологиясын алсақ, кө не Ү ндіде “Сансара” ұ ғ ымы пайда болды. Ол дү ниежү зілік аспанда орналасқ ан зардап шегудегі рухтар мұ хиты.

Дү ниеге философиялық кө зқ арас келген кезде, Платон “Эйдостар (идеялар) ә лемі” жө ніндегі ілімін ұ сынады. Бұ л ә лем материалды емес, мә ң гілік, жетілген, ө згермейді. Ал бізді қ оршағ ан материалдық дү ние – аспандағ ы идеялардың кө лең кесі ғ ана, ол ө тпелі, кемеліне толығ ынан келмейді, дү ниеге келіп, біршама уақ ыт ө ткенде – кетеді. Осығ ан сә йкес, адамның материалдық денесі ү не бойы ө згерісте болып, ақ ырында ө леді, бірақ оның жан-дү ниесі идеялар ә лемінен шық қ аннан кейін, сол адамның денесінің ұ ғ ымы, мә н-мағ насы ретінде ө лместікке ие болады.

Еуропа топырағ ына христиан діні тарауымен-ақ, бұ л мә селе жаң а шешеімдерге ие болады. “Христиан дінінің атасы” аталғ ан Филон Александрийский Платонның “дене –жан” ұ ғ ымдарына ү шінші – Қ ұ дайдан шығ атын “рухты” қ осады. Енді адамның ү ш ө лшемі болып шық ты. Дене ретінде адам ө мірге уақ ытша келіп кетсе, рух ретінде Қ ұ дайғ а қ осылуғ а қ ұ мартады, ал екі ортада абыржығ ан жан бар. Егер ол рухпен бірге болса, ө лместік дә режесіне кө теріледі, ал денеге жабысса, сонымен бірге қ ұ риды. Олай болса, адам ө з-ө зіне терең ү ң іліп, рухтың талаптарына сә йкес ө мір сү руі керек.

Ұ лы А. Августин адамның рух екенін мойындап, онда ө мірде зұ лымдық неге бар, оның себебі неде?, - деген сұ рақ қ ояды. Егер Қ ұ дай еш мінсіз, қ ұ діретті болғ ан болса, оның жаратқ ан Дү ниесі де еш мінсіз, керемет, ғ ажап. Олай болса, кінә - адамның ө зінде. Ол аспан қ ұ ндылық тарының орнына жердегі ө тпеліні таң дады. Сондық тан, ө мірге зұ лымдық келді.

Егер кө не заманның ойшылы Сократ зұ лымдық - адамның надандығ ында, білетін адам зұ лымдық жасамайды, - деген пікірде болса, Августин “ақ ыл – біледі, ырық - таң дайды”, соң ғ ы шешім адам ырқ ында, “мен оның жаман екенін білемін, бірақ, мен соғ ан қ арай ынталанамын, ақ ырында оны жасаймын, кү нә ғ а батамын”, - деген пікір ұ стайды. Олай болса, зұ лымдық тың тү п-тамыры – адамның ө зімшілдігі, тә кә ппарлығ ы мен ө р-кө кіректігінде. Тек қ ана Қ ұ дайды, оның жаратқ ан Дү ниесін барлық жан-тә нің мен сү йген кезде ғ ана жан-дү ниең ді қ ұ тқ арып, мә ң гілікке ие боласың, - дейді ұ лы ойшыл.

Орта ғ асырларда ө мір сү рген біздің бабамыз Ж.Баласұ ғ ын да рухты биік ұ стау керектігін, бұ л фә нидің ө тпелігін басып айтады. Қ ұ дайғ а жан-тә нің мен сену, ізгілік, ар-ұ жданның талабынан шық пау, ә ділеттілік – адам рухын мә ң гілікке ә келеді, - дейді ұ лы ойшыл.

Қ айта Ө рлеу заманынан бастап рух жө ніндегі діни кө зқ арастан ауытқ у басталады. Оғ ан ерекше ү лес қ осқ ан Л.Валла болды. Ол кісі адамның рухы ғ ана емес, денесі де ә сем. Қ ұ дайдың жаратқ ан бә рі де бір-біріне ү ндесіп жатқ ан ғ ажап Дү ниесінде бірде-бір нә рсе ө зінің қ ұ ндылығ ын жоймайды, соның ішінде адамның денесі де, - деген ой тастайды. Қ ұ дайды сү ю - рухтың ең биік таң дауы болғ анымен, сезімдік дене лә ззатынан да адам қ ашпауы керек. Міне, бұ л бү гінгі таң дағ ы Еуропа елдеріндегі материалдық тә ндік-сезімдік ө мір бағ ытының жасалғ ан бастамасы еді.

Жаң а Дә уірде бұ л кө зқ арас ә рі қ арай дамып, рухты ең алдымен ақ ыл-парасат ретінде қ арастыруғ а жол ашылады. Оғ ан ө з ү лестерін қ осқ ан Р.Декарт, Б.Спиноза, неміс классикалық философиясы, француз ағ артушыларының ө кілдерін жатқ ызуғ а болады.

Л.Фейербахтың рух жө ніндегі материалистік кө зқ арастарын жалғ астыра келе, К.Маркс пен Ф.Энгельс рухтың қ айнар кө зін материяның ө зіндік ішкі дамуғ а деген қ абілетімен байланыстырады. Бірақ, олар дү ниеге келген рухтың сол ө зін туғ ызғ ан материяғ а керісінше ық пал тигізу мү мкіндігін теріске шығ армайды. Ө йткені, болашақ та дү ниеге келетін коммунизмнің ө зі – ақ ыл-ой, парасаттық, рухтың ең биік шың ы болмақ.

Марксизмнен кейін Еуропа философиясында бейсаналық бағ ыт пайда болып, А.Шопенгауер адамзат ақ ыл-ойының мардымсыздығ ын кө рсеткісі келеді. Оның ойынша, Дү ниенің негізінде ө з-ө зін танымайтын, алдында мақ сат-мұ раты жоқ, не істерін білмейтін, бірақ, ө мір сү руге деген бітпейтін ің кә рі бар Дү ниежү зілік Ырық ты жатқ ызады. Олай болса, ол адамның жү регінен ө тіп оны бақ ытсыздық, зардабқ а итереді. Осы идеяларды ә рі қ арай дамытқ ан Ф.Ницше Дү ниенің негізінде “билікке деген ырық ” жатыр деген пікір айтады.

Осы уақ ытта адамды рухқ а тең еп, оның ө мірінің терең қ айшылық тарын зерттеген Дат философы С.Кьеркогер болды. “Адам – рух… Ол шексіздік пен шектелгендіктің, мә ң гілік пен уақ ытшаның, қ ажеттілік пен еріктіктің бірлігі”. Осығ ан байланысты ә рбір адамның ішкі ө мірінде алаң даушылық, белгісіз бір нә рседен ү рейлену, қ айшылық пайда болады. Ойшыл алғ аш рет экзистенциалдық ұ ғ ымдарды ұ сынып оларды егжей-тегжей талдайды. Олар: ү рей, қ айғ ы, махаббат, тү ң ілу, қ орқ у, сену, қ алтырау т.с.с. Сонымен адамның рухани ө мірі қ айшылық қ а толы, ол ә рқ ашанда махаббат пен жек кө ру, қ атыгездік пен мейірімділік, шындық пен алдау, кү нә мен ө кіну, ө зімшілдік пен қ айырымдылық, білімдік пен надандық, шаттық пен қ айғ ы араларындағ ы таң дау. Осы рухани бағ ытты таң даудың негізінде адам нағ ыз тұ лғ ағ а айналып, ө зінің ерекшелігіне, ө лместік дә режесіне жетеді, - дейді ұ лы ойшыл. Ә рине, мұ ндай кө зқ араспен толығ ынан келісуге болады.

Енді жаң а ғ ана тарих қ ойнауына кеткен ХХ ғ. кө з жіберсек, ол адамзат руханият мү мкіндігінің нағ ыз сынағ ы болды десек артық болмас. Бір жағ ынан, ғ ылым мен техниканың орасан зор қ арқ ынмен дамуы (кибернетика, гендік инженерия, ядролық физика т.с.с.) табиғ аттың стихиялық кү штерін толығ ынан бағ ындырып, адамзаттың гұ лдене ө мір сү руіне деген ү мітті оятты. Екінші жағ ынан, ө кінішке орай, кө п жетістіктер зұ лымдық жолында пайдаланып (Дү ниежү зілік бұ рынғ ы-соң ғ ы тарихта болмағ ан соғ ыстар) миллиондағ ан адамдардың қ ырылуына ә келді.

Экономика саласында “табиғ атты кө ндіру, қ айта ө згерту” саясаты экологиялық дағ дарыстарғ а, ө зінің арғ ы анасы – Табиғ аттан жаттанғ ан, тастан салынғ ан қ алалардан-джунглиден жылдар бойы шығ а алмайтын, соның нә тижесінде, рухани азғ ынданып, тек сезімдік-лә ззат алуғ а ұ мтылғ ан, ө зімшілдікке бой бұ рғ ан, кү ш жұ мсауғ а даяр, моральдық тізгіні жоқ адамдардың пайда болуына ә келді. Бір жағ ынан шексіз байлық қ а ұ мтылып техниканың қ ұ лына айналғ ан, ө лшемнен тыс тұ тынуды ө мір мақ сатына айналдырғ ан, екінші жағ ынан кү нбе-кү нгі ішер тамағ ы жоқ 1 млрд. жуық адамның бү гінгі жер бетінде ө мір сү ріп жатқ анын кө реміз. Шың биіктеген сайын қ ұ здың да терең дей тү скенін байқ аймыз.

ХХ ғ. саясаттың да рухани-моральдық негіздері ү лкен сынақ тан ө тті. Ғ асырдың басында бақ ытты ө мір орнатуғ а бағ ытталғ ан бірнеше революциялар аз уақ ыт ө ткеннен кейін-ақ қ анды балақ тоталитарлық мемлекеттерді тудырды. Адамның шығ армашылық қ абілетін дамытып гү лденген қ оғ амды орнатудың орнына адамдарды қ ыруғ а арналғ ан газ камераларды, геноцидке тү скен кіші-гірім халық тарды, атомдық бомба сынақ тарын, бітпейтін локальды (жергілікті) соғ ыстарды т.с.с. сұ мдық тарды адамзат ө з кө зімен кө рді.

Ә рине, жоғ арыда кө рсетілген жә не де басқ а теріс деректер рухани ақ уалғ а ық пал етпей қ оймады. Олар философиялық антропология, экзистенциализм, фрейдизм, діни философия т.с.с. неше-тү рлі философиялық ағ ымдарда бейнеленді. Енді олардың кейбір идеяларына тоқ талайық.

Фрейдизмде Еуропалық философияда ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан ақ ыл-ойғ а, парасатқ а негізделген қ ағ идалардан ү зілді-кесілді ауытқ у басталады. Ақ ыл-ой емес, керісінше, адам ө мірінде шешуші нә рсе – оның бейсаналық кү ң гірт инстинктері, - деген пікірге келіп, олардың ішінде жыныстық (Либидо) қ ұ штарлық қ а ерекше мә н берілді. Соң ғ ы адамның ө зіндік санасына (Эго) зор ә серін тигізеді, сонымен қ атар, қ оғ амдық тә рбие барысында адамның санасына ең гізілген ә леуметтік нормалар мен рухани қ ұ ндылық тарғ а (Супер эго) қ айшы келеді. Бұ л қ айшылық жыныстық кү ш-қ уаттың адамның шығ армашылық ең бегіне сублимациялануы (ө туі) арқ ылы шешіледі.

Қ орыта келе, фрейдизм ағ ымы Еуропа руханиятына, оның ә рі қ арай қ ұ лдырауына зор ық пал жасады. Егер 18 ғ. ө мір сү рген маркиз де Сад ө з романдарында жыныстық мә селелердің кү ң гірт жақ тарын алғ аш кө рсетіп, бірақ оны қ оғ амдық сана қ абылдамай, ол ө з ө мірін Бастилия тү рмесінде аяқ таса, ХХғ.- фрейдизм қ абылданып, ақ ырында 60-ші ж.ж. ол “сексуалдық (жыныстық) революциямен” аяқ талды. Адамдардың жыныстық қ атынастары жө нінде эротикалық (сұ лу денеге қ ұ марту) жә не порнографиялық (жыныс қ атынастарын ашық кө рсету) фильмдер жасалып кең інен таралды. Ромео мен Джульеттаның махаббат ұ лгілері жай қ алды. Жыныстық лә ззат алуғ а жең іл жол ашылып, оның неше-тү рлі технологиялары кең інен таратыла басталды. Тек сезімдік лә ззат алуғ а бағ ытталғ ан жыныстық кездейсоқ тық қ атынастар - терең махаббат жоқ жерде - тез арада сарқ ылып жаң а лә заттарғ а итермелейді. Адам сезімі жұ қ алана келе кү ндердің бірінде сарқ ылып, оны трагедияғ а ә келеді. Бү гінгі таң да Батыс қ оғ амында кө п ә йелдер бала туа алмайтын ақ уалғ а келіп, лесбиандық (ә йелдің ә йелді сү йуі), гомосексуалдық (еркектің еркекті сү йуі) қ атынастарғ а заң бойынша жол ашылып, “порножұ лдыздар” ө здерін Еуропарламентке депутаттық қ а ұ сынуда. Біздің ойымызша, бұ л рухани дағ дарыстың кейбір айқ ын айғ ақ тары болса керек.

Ө кінішке орай, бұ л мә селелерге арналғ ан Батыс масс-медиа туындылары бү гінгі теледидар мен газеттердің бетінен тү спей, біздің жастарды да уландыруда. Бұ л біздің елді “вестернизациялаудың ” (батыстандыру) бірден-бір жолы болса керек. Ә рине, махаббаттың негізінде сү йген адамдардың бір-біріне деген жыныстық қ ұ мартуы жатыр, - оны терістеуге болмайды. Бірақ, ол қ ұ марту нақ тылы адамның мә дени-рухани дең гейіне қ арай неше-тү рлі жарқ ын сезімдермен, романтикалық қ иялдармен ө рнектелмей ме? Жас дос, сіз мұ ны естен шығ армағ аның ыз жө н.

Антропологиялық философия бағ ытына келер болсақ, олар адамның санасын, жалпы руханиятын оның басынан биологиялық толық қ анды еместігінен пайда болғ ан, соны толық тыратын механизм ретінде қ арайды. М.Шелер адамның рухы бә рін тү сінгенмен - ә лсіз, ол орасан-зор “ө мір кү шіне” бағ ынады, - деген пікір айтады.

К.Лоренц барлық саналы тү рде ә леуметтік ретке келтіру механизмдерін адамның агрессивтік инстинктерінен кө реді. Ол жануарларғ а да тә н инстинкт. Адамның жер бетінде тез кө бейуі, жағ алай ортаның қ ұ лдырауы, ғ ылыми-техникалық революцияның тез қ арқ ынмен жү руі, бақ таластық (жалпы ол қ азіргі адамзаттың жеті кү нә сін кө рсетеді) т.с.с. факторлар, оның агрессивтік инстинктін кү шейтуде, - деген қ орытуғ а келеді.

Енді Батыстағ ы “Франкфурт мектебінің ” ө кілдеріне (М.Хоркхаймер, Т.Адорно) келер болсақ, олар негізгі кемшілікті Батыс адамының табиғ атқ а ү стемдік жү ргізу ә рекетінен кө реді. Ол бірө лшемді адамның дү ниеге келуіне ә келеді. Ал нағ ыз керек нә рсе – адамның ө з ішкі табиғ атын ө з еркіне кө ндіру – неше тү рлі кү ң гірт инстинктерін, - нә псілік, қ ұ марту, қ ирату т.с.с. - ауыздық тау болмақ. Сонымен, Батыс ой пікірі сонау Сократқ а (ө зің ді тани біл), Анарысқ а (нә псің мен тілің ді тия біл) қ айтып оралғ андай болды. Олар қ азіргі адамзатты толеранттық қ а (тө зімдікке), ө зара тү сінушілікке, руханиятты жоғ ары ұ стауғ а шақ ырады.

“Радикалдық гуманизм” бағ ытының кө рнекті ө кілі Э.Фромм Батыс цивилизациясының негізгі кемшілігін жаттану, заттандыру, ө мірдің мә н-мағ насын бұ л дү ниеде болу емес, алуды іздегеннен кө реді. Адамның нағ ыз болмысы оның рухани қ ұ ндылық тарғ а ұ мтылуында, бір-бірімен сырласып, шығ армашылық сатығ а ө туінде, жарқ ын қ иялдарғ а жол ашуда.

ХХ ғ. экзистенциализм бағ ыты адамның ө мір сү ру ерекшеліктеріне аса кө п назар аударды. Олардың ойынша, адам бұ л ө мірге келгенмен, ө мірдің мә н-мағ насын жү ре келе неше-тү рлі зардап, қ орқ ыныш, қ айғ ы, тіпті тү ң ілуден ө тіп барып табады. Адамның еріктігі – оның басқ а тіршіліктен негізгі айырмашылығ ы. Ол ө з ө мірін ө зі жобалап іске асырады. Сонымен қ атар, адам еріктігіне шек қ оятын оның ө з руханияты ғ ана. Ж-П.Сартр еріктік - басқ алардың алдындағ ы моральдық жауапкершіліктің ауыр жү гі, - деген болатын.

Ө кінішке орай, кө п адамдар жауапкершіліктің ауыр жү гінен бас тартып, олай болса, ө з тұ лғ алығ ының ө зегінен айырылып, ө з болмысын жоғ алтып, жаттанғ ан дү ниеге кіреді. Мұ ндай адамғ а М.Хайдеггер “man” деген ат қ ойып, ол қ оғ амды Н.Бердяев “объективацияланғ ан (заттанғ ан) дү ние” ал А.Камю “абсурдтық (ақ ылғ а симайтын”) дү ние”, - деді. Мұ нда адамдардың қ арым-қ атынасы екіжү зділікке, алдау-арбауғ а, жә дігейлікке толы. Сондық тан, адамдар ө зінің жалғ ыздығ ын, бір-біріне деген салқ ындығ ын сезінеді. Егер атеистік экзистенциализм мұ ндай дү ние шең берінен шығ у ү шін “адамдар бірігіп абсурдтық дү ниеге қ арсы кө терілу керек”, - десе, діни бағ ыт “Қ ұ дай – рух”, олай болса, рухани жаң ару керек, - дейді. Ал, “диалог философиясының ” ө кілдері (М.Бубер, Э.Левинас), тек іштей сырласу арқ ылы, “Сен жә не Мен” қ арым-қ атынастарын орнату мү мкіндігі ашылып, адамның ө мірдегі нағ ыз шынайы болмысы басталады, ал адам “Ол” болса, қ ұ ралғ а айналады, - деген тамаша пікір айтады.

ХХ ғ. Батыс діни философиясы либерализм мен тоталитаризмді сынғ а алады. Адам еркіндігі, егер де ол Қ ұ дайғ а негізделмесе, ойына не келсе соны істеуге, озбырлық қ а ә келіп, ақ ырында адамды заттық байлық ты жинаудың қ ұ ралына айналдырады. Тоталитаризм барлығ ын мемлекеттің қ олына ө ткізіп адамның қ адыр-қ асиетін таптайды. Олай болса, бү гінгі ағ арғ ан адамзат діннің шең беріне қ айта оралып, барлық кү ш-жігерді рухани ө рлеуге жұ мсау керек.

Персонализм (тұ лғ а) бағ ыты адамды ү зілді-кесілді денеге, зат, нә рсеге ешқ ашанда тең еуге болмайтынын баса айтады. Ө йткені, оның қ ұ пия ө згермейтін рухани бекзаттық сә улеттік ө зегі бар. Адам тұ лғ а ретінде басқ а адамдармен неше-тү рлі қ арым-қ атынастарғ а тү сіп, соғ ан бейімделгенмен, ө зінің рухани ө зегі арқ ылы Қ ұ даймен байланысты болып, ө мірдің теріс жақ тарына тойтарыс бере алады. Ж.Маритеннің кө ркемдеп айтқ анындай, “тұ лғ а ретінде жұ лдыздардың ық палында болсақ, персона ретінде оларғ а иеміз”.

Діни философиядағ ы аса ірі тұ лғ а – Пьер Теяр де Шарден. Оның ең бектеріндегі негізгі идея - Ақ иқ ат пен Сенімді, Дін мен Ғ ылымды қ азіргі ө мірге сай етіп ұ штастыру керектігі. Ол христиан дінінің негізгі қ ағ идаларын жаң арту жолында мынандай мә селені кө тереді: Бұ л Қ ұ дайдың жаратқ ан Дү ниесін адам дайын тү рде қ абылдады ма, я болмаса, ол ә лі жаратылу ү стінде ме? Егер де ол дайын тү рде болса, адамғ а ешнә рсе істеу керек емес, ол тек осы ғ ажап дү ниеге тамсана қ арап отыруы керек. Бірақ, бұ л Дү ние кең істік пен уақ ыттың шең берінде берілген, яғ ни, ол ү не бойы ө згерісте, ол ә лі жаратылу барысында. Олай болса, адам саналы пә нде ретінде осы жаратылу ү рдісіне белсенді тү рде қ атысып, оны кө ркейтіп ө згертуі керек. Адамзаттың саналы тү рде жағ алай ортаны ө згертуі жер бетінде ноосфераның (ақ ыл-ой арқ ылы ө згертілген жер беті) орнауымен байланысты. Ал мұ ның ө зі адамзаттың ғ арыштағ ы ө мір сү руінің терең мә н-мағ насы болмақ.

Ойшыл ө зінің онтологиялық кө зқ арастарында Дү ниенің тек қ ана материалдық қ ұ рамын (тангенциалдық кү ш-қ уат) мойындап қ ана қ оймай, оның дербес рухани (радиалдық кү ш-қ уат) жағ ын да қ ұ птайды. Ол христиандық тұ лғ алық Қ ұ дай емес, ол бү кіл дү ниені алғ а тартатын, кү рделендіретін таза рухани кү ш. Соның арқ асында Дү ниеге тіршілік келіп, адамның ө зі пайда болды.

Ресейдің ұ лы ғ алымы Н.Моисеев рухани дағ дарыстағ ы адамзат жер бетіндегі тіршілікті аялап ө зімен бірге ә рі қ арай ү ндесті тү рде дамытса (коэволюция) ғ ана бү гінгі цивилизация ө мірде қ алады. Егер ол бү гінгі таң дағ ыдай тек қ ана табиғ аттан ала берсе, жер бетіндегі тіршілікті арандатса, онда ол қ ұ рдымғ а кетуі мү мкін деген ой тастайды.

Ү нді елінің ұ лы қ айраткері М.Ганди адамзаттың рухани тазаруында жер бетіндегі ә рбір тұ лғ аның қ атысы бар екенін, ол ү шін зұ лымдық қ а қ арсы тұ рып оны сү йіспеншілік пен ізгіліктің арқ асында тоқ тату керек екенін айтады. “Бү кіл адамзат – бө лінбейтін бірліктегі отбасы, сондық тан, қ айсыбір оның мү шесінің жасағ ан қ ылмысына ә рбір азамат жауапты”, - деген терең ой айтады.

Орыс халқ ының ұ лы ойшысы Л.Толстой қ оғ ам ө міріндегі зұ лымдық мә селесі адамның рухы емес, тә німен тығ ыз байланысты екенін кө рсетеді. Тә ннің бір нә рселерге ынтық тығ ы, қ ұ штарлығ ы оны рухани қ ұ ндылық тарды аяқ қ а басуғ а, ауытқ уғ а ә келеді. Соның салдарынан зұ лымдық пайда болады. Зұ лымдық қ а кү ш кө рсетіп қ арсыласпау, Л.Толстойдың ойынша, оның ө з-ө зін сарқ уына, тоқ тауына, қ ұ руына ә келеді. Сонда ғ ана руханияттың жең ісін, адамның адамгершілігін кө руге болады.

ХХғ. рухани ақ уалына тек қ ана ө з идеяларымен ғ ана емес, бү кіл ө мір салтымен зор ә сер тигізген келесі гуманист А.Швейцер болды. Оның ойынша, дү ниежү зілік тарихтың ең терең қ абаты ғ ылым мен техникң аның жеткен нә тижелерінен емес, этикалық тарихтан тұ рады. Моральдық қ ұ ндылық тарды ойшыл адамзаттың ең асқ ан жетістіктері ретінде тү сініп, оны ә рі қ арай дамыту жолында “ө мірді пір тұ ту” этикасын адамзатқ а ұ сынады. Адамды ғ арыштағ ы тіршіліктің ең жетілген тең десі жоқ ә сем гү лі ретінде қ арап, ол Р.Декарттың “Мен ойлаймын, олай болса ө мір сү ремін”, - деген қ ағ идасының орнына “мен - ө мірмін, олай болса басқ а ө мірдің арасында ө мір сү ргім келеді”, - деген ғ ажап идеяны ұ сынады.

А.Швейцер Еуропа цивилизациясының рухани дағ дарысқ а ұ шырауының негізгі себебін рационализмнің ү стемдігінен кө реді. Жағ алай ортаны тек ақ ыл-оймен тү сіну, рухани қ ұ ндылық тармен есептеспеу, дү ниенің тек сыртқ ы жағ ын ө згертуге мү мкіндік береді. Қ азіргі орасан-зор бетон мен шыныдан жасалғ ан техникалық цивилизация, сондық тан, шынайы мә дениетке қ арсы, ол тек мә дениеттің тұ рпайы тү рлерін ғ ана тудыра алады. Сондық тан, адамзаттың негізгі мақ саты – мә дениетті этикалық қ ұ ндылық тармен ұ штастырып оғ ан нә р беру. Сонда ғ ана адамзаттың шынайы алғ а жылжуы болмақ.

Сонымен, философия тарихында рух мә селесі ғ асырдан ғ асырғ а ө те егжей-тегжей талданғ анын жоғ арыда кө рдік. Енді айтылғ ан ой-пікірлерге сү йене отырып, ө з кө зқ арасымызды ұ сынуғ а уақ ыт келді.