Адам ұғымы

Адам - ғ арыштың тудырғ ан ғ ажап пендесі. Ө йткені, оның денесі болса да, ол ең алдымен – рух. Осы тұ рғ ыдан алып қ арағ анда адамның басқ а тіршілік ә лемінен айырмашылығ ы – шексіздікке кетеді. Сондық тан, ғ асырлар бойы қ айсыбір дін “адамды Қ ұ дай жаратты” деген қ ағ иданы осы уақ ытқ а дейін ұ стап отыр.

Философияның кө п мә селелері ішіндегі ең ө зектілерінің бірі – адам мә селесі. Бү гінгі таң да тек гуманитарлық ғ алымдар ғ ана емес, сонымен қ атар, жаратылыс танушылар да “антроптық принципті” қ олдап отыр. Осыдан 13 млрд. жыл бұ рын “Ұ лы Жарылыстың ” негізінде пайда болғ ан Дү ние - Ғ арыш Ә лемі - қ ажетті тү рде сан-алуан кездейсоқ тар тоғ ысының барысында тіршілікті, содан кейін саналы пендені – адамды тудырады екен.

Философия тарихында мың дағ ан жылдар шең берінде адамғ а деген сан-алуан анық тамалар жасалды. Солардың ішіндегі ең кең тарағ аны - “Homo Sapіens” – саналы адам, яғ ни, ол - рухани пенде. Адам ө з алдына неше-тү рлі мақ сат-мұ раттар қ ойып, соларды іске асыруғ а ұ мтылады. Оларды іске асыру жолында ол басқ а адамдармен сан-алуан саналы қ арым-қ атынасқ а тү седі. Адамның неше-тү рлі алаң дау мен кү ту, қ айғ ы мен қ асірет, шаттық пен шығ армашылық қ а толы ішкі рухани ө мірі бар.

Американ саяси қ айраткері, сол елдің “Конституциясын” жасауғ а ат салысқ ан Д.Франклин адамғ а “Homo Faber” - қ ұ ралданғ ан адам, -деген анық тама берді. Шынында да, тек қ ана адам ең бек қ ұ ралдарын жасап оларды ү немі пайдаланады. Мысалы, маймыл жерде жатқ ан бұ тақ ты, я болмаса тасты алып пайдалануы мү мкін. Бірақ, содан кейін ол оны лақ тырып тастайды да, оғ ан екінші рет қ айтып оралмайды. Бірде-бір маймыл жасанды ө з ойына сә йкес келетін қ ұ рал жасап кө рген жоқ. Оны істей алатын тек қ ана адам.

Уақ ытында ұ лы Аристотель адамды “Zoon Polіtіkon”- қ оғ ами жануар - деген болатын. Ол да адамның тектік қ асиеттерінің бірі. Ө йткені, ол басқ а адамдармен бірігіп қ ана ө зінің сан-алуан қ ажеттіктерін ө тей алады, яғ ни, қ оғ амның шең берінде ғ ана ө мір сү ре алады. Алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амдағ ы жазалаудың ең қ атаң тү рі – адамды остракизмдеу, яғ ни рудың шең берінен шығ арып тастау болатын-ды. Жаң ғ ыз қ алғ ан адам ә рі қ арай ө мір сү ре алмай жыртқ ыштарғ а жем болады.

И.Кант адамның ішкі ар-ұ жданына таң ғ алып, оғ ан “Homo Morales” деген анық тама берген болатын. Уақ ытында ұ лы Абай оны “нұ рлы жү рек”, - десе, Шә кә рім “ү ш анық тың ” біреуіне жатқ ызды. Егер де адамның ар-ұ жданы болмаса, ол жануарлардан қ улық -сұ мдығ ы жү здеген есе асатын нағ ыз жан тү ршігерлік сайтанғ а айналар еді. Бү кіл кө ркем ә дебиеттің дә ріптейтін аса қ ұ нды адамның қ аситеті – оның ар-ұ жданы. Қ иын-қ ыстау жағ дайда нағ ыз адам ө з ар-ұ жданын, абыройын сақ тап қ алу жолында ө зінің тә нін қ ұ рбан етуге дейін барады. Австрия ғ алымы В.Франкл Қ ұ дайды Ғ арыштан, тіпті оның ә р жағ ынан іздеу керек емес, ол – адамның ішіндегі оның ар-ұ жданы деген ғ ажап ой айтады.

“Homo Aestetіcus” – сұ лулық қ а ұ мтылғ ан адам - деген анық тама да адамның ғ ажап жағ ын бізге кө рсетеді. Адам дү ниедегі кез келген нә рсенің ә сем жағ ын байқ ап одан лә ззә т алатын пенде. Ыстық жаз кү ндердің бірінде кү ннің орасан-зор қ ан-қ ызыл тү сте батуы ешкімді де немқ ұ райды қ алдырмайды. Керісінше, ол бізге шабыт беріп шығ армашылық қ а, табиғ аттың кереметтігін мойындауғ а, оғ ан бас иуге итермелейді. “Ә семдік Дү ниені сақ тап қ алады”, - деген Ф.Достоевскидің нақ ыл сө зі жоғ арыдағ ы ойлардан шық са керек. Біз болсақ, тек қ ана ар-ұ жданғ а, моральдық қ ұ ндылық тарғ а сенер едік, ө йткені, ө кінішке орай, бү гінгі ө мірде салқ ын лебізді, ар-ұ жданның талабына сә йкес келмейтін сұ лулық жиі кездеседі.

Голландия ойшылы И.Хейзинга адамғ а “Homo Ludens” – ойнайтын адам – деген ат қ ойып, сол жө нінде кө лемді ең бек жазды. Адам ө з ө мірінің шең берінде жү здеген ә леуметтік рө лдерді ойнайды. Мысалы, ол - ә ке, жұ мыста есепші, біреудің жолдасы, я болмаса, туысы, саяси партияның мү шесі, ауладағ ы футбол командасының капитаны т.с.с. Ә рбір рө лдің мазмұ ны мен ә леуметтік нормалары ө згеше. Тіпті ө лер алдында адам сол рө лді ойнап, ол да болса оны қ оршағ ан жақ ындарына ө неге болып қ алады. Сонымен, рө лдер тек театр сахнасында ғ ана ойналып жатқ ан жоқ, ол бү кіл жер бетінде адамдар бар жерде жү ріп жатыр. Ал жануарларғ а келер болсақ, олардың кү шіктері бір-бірімен ойнап ө з табиғ и инстинктерін оятады, уақ ыт ө тіп есейген сә тте олар тоқ талады.

“Homo Erectus” – тік жү ретін адам – деген анық таманың да терең мазмұ ны бар екенін байқ аймыз. Адамғ а ұ қ сас маймылдардың тарихи адамғ а айналу барысында, оның алдың ғ ы екі қ олы жерге тү скеннен кейін босап, ең бек ету арқ асында нағ ыз ғ ажапқ а – ешқ андай тең десі жоқ - адамның қ олына айналады. Адам ө з қ олдарымен 2000-нан артық ә р-тү рлі нә рселерді жасайды екен!!! (микроскоп арқ ылы кө здің жарасын тігуден бастап, алып экскаваторды басқ аруғ а дейін). Бірде-бір жануардың осындай икемі бар дене мү шесі жоқ. Егер де жер бетіндегі адамдардың бә рі де жойылып, тек бір ғ ана адамның қ ол сү йегі қ алса, соғ ан қ арап, Ғ арыштан ұ шып келген саналы пенделер осы жер бетінде ақ ыл-ойдың, рухтың болғ анын байқ ар еді!!! Ө йткені, адамның қ олы – рухтың дү ниеге келу барысындағ ы сонымен бірге қ алыптасқ ан туындысы.

Француз ойшылы Э.Кассирер адамғ а “Homo Sіmbolіcus”- нышан, белгі жасайтын адам – деген анық тама берген болатын. Кең тү рде алғ анда символғ а қ айсыбір халық тың тілі, бабалардан қ алғ ан аң ыз-дастандар, дін, ө нер қ ағ идаларын, неше-тү рлі ө мірдегі кездесетін белгілерді (мысалы, машинамен келе жатып, алдымыздан ортасында қ ызыл кірпіш кө рсетілген дө ң гелек белгіні кө ргенде, біз тоқ тап ә рі қ арай жү рмейміз) т.с.с. жатқ ызамыз. Қ айсыбір нақ ыл сө здер, кө ркем ә дебиеттегі салыстырма, бейне, мысалдардың т.с.с. ә р жағ ында неше-тү рлі мә н-мазмұ нның жатқ анын байқ ауғ а болады. Мысалы, Прометей бейнесі бізге нағ ыз адамды сү йу (гуманизм), ал Сизиф болса нә тижесіз зардапқ а ә келетін ең бек, Қ озы-Кө рпеш пен Баян-Сұ лу – мө лдір махаббатың символдары ретінде кө рінеді.

Ф.Ницше адамғ а “уә де беретін жануар”, Ж.Ж.Руссо “бұ зылғ ан жануар” деген анық тама берген болатын.

Адам сондай кү рделі, сан-қ илы пенде болғ аннан кейін оғ ан беруге болатын анық тамаларды жалғ астыруғ а болады. Мысалы, адам “кү ле алатын”, “жылай алатын”, “ө летінін білетін” т.с.с. пенде. Бірақ, У.Оккамның ұ старасы “мә н-мағ наны қ ажеттіктен тыс кө бейту керек емес”, - дейді. Олай болса, жоғ арыда кө рсетілген адамның қ асиеттеріне негізделе отырып, оғ ан біршама кө лемді анық тама беруге мү мкіндік келген сияқ ты. Адам – санасы арқ ылы Дү ниені танып-білетін, соның нә тижесінде ең бек қ ұ ралдарын жасап, ө зара бірігіп, қ оршағ ан жағ алай ортаны ө згертіп, сан-алуан қ ажеттіктерін ө тей алатын пенде, - дер едік. Ал, жоғ арыда кө рсетілген жә не басқ а да адамдардың сан-алуан қ асиеттерін осы анық тамадан бірте-бірте шығ аруғ а болады.