Бүтін және бөлшек

“Бү тін” жә не “бө лшек” ұ ғ ымдары ө зінің мазмұ ны жағ ынан “жү йе” жә не “элементке” ө те жақ ын. Дегенмен де олардың айырмашылығ ы да жоқ емес.

Бү тін деп ө зінің іштей байланысты қ ұ рамдас бө лшектерін бірлікке ә келіп, оларды анық тайтын зат, я болмаса, қ ұ былысты айтамыз.

Бө лшек деп бү тіннің қ ұ рамына кіріп оның сапалық қ асиеттерін ө з бойына қ абылдайтын зат, я болмаса, қ ұ былысты айтамыз. Бү тін мен бө лшектің жү йе мен элементтен айырмашылығ ы – бү тін заттың бірлігін, ерекшелігін кө рсетсе, жү йе – бірліктің кө птү лігі арқ ылы кө рінеді. Бө лшек бү тіннен тыс байланысқ а тү сіп ө мір сү ре алмайды, ал элемент бү р жү йенің қ ұ рамдас бө лігі ретінде, сонымен қ атар, басқ а байланыстарғ а да тү суі мү мкін.

Бө лшек ә рқ ашанда бү тіннің ерекшелігін кө рсетеді, сонымен қ атар, ө зіне тә н ерекшелігін де бойында сақ тайды. Ал бү тінге келер болсақ, ол ө зінің бө лшектерін біріктіріп, солар арқ ылы ө з ерекшеліктерін болмысқ а ә келеді.

Бү тін мен бө лшектің ө зара байланысын зерттеуде екі асыра сілтеушілік бар. Біріншісі бү тінді асыра бағ алайды – оны холизм (hole, - ағ ылшын сө зі, - бү тін) десе, екіншісі бө лшекті негізгі деп есептейді – оны меризм (mere, - ағ ылшын сө зі, - қ арапайым) деп атайды.

Мысалы, тірі организмді алсақ, меризм оны механикалық, физикалық, химиялық тың қ осындыларына тең деген пікір айтады. Холизм же жоғ арыдағ ы ү шеуімен қ атар, организмнің тө ртінші - бә рін біріктіріп, оны ө мір сү ру мен дамуғ а итермелейтін “х-факторды” мойындайды. Соң ғ ы – рухани (Аристотельдің сө зімен айтсақ - заттың энтелехиясы), ол – танылмайды.

Мә селенің шын шешіміне келер болсақ, тірі организм ө з заң дылық тарының (биологиялық) негізінде ө мір сү реді, сонымен қ атар, тө менгі қ озғ алыс формалары (механик., физик., химиялық) тә уелді тү рде оның ө мір сү руінде сақ талып, ө з қ ызметтерін атқ арады.

Холизмді асыра тү сіну негізінде саясатта неше-тү рлі тоталитарлық тұ жырымдамалар дү ниеге келеді. Ол идеялар ө мірде іске асқ ан жағ дайда жеке адамдардың мақ сат-мү дделері толығ ынан қ оғ амдық жалпы мү дделерге бағ ынышты болуы керек. Жеке адам ө мірінің қ ұ ндылығ ы, қ ажеттігі, оның ө з алдына қ ойғ ан мақ сат-мұ раты, оларды іске асыруғ а бағ ытталғ ан ә рекеттері т.с.с. бә рі - қ оғ амдық жалпы мү дденің шең берінен тыс шық пау керек. Оны уақ ытында большевиктер мынандай мақ ал-мә телмен берген: “ағ ашты шапқ анда – жоң қ алар ұ шады” (сондағ ы “жоң қ алар” – жеке адам ө мірі!). ХХ ғ. пайда болғ ан неше-тү рлі тоталитарлық режимдер миллиондағ ан жеке адамдарды ө зінің қ ияли “қ оғ амдық мү дделеріне” қ арсы келді деп қ ұ ртып жіберген жоқ па?!

Енді бү гінгі таң да “либералдық демократия” саясатынан туындағ ан “ә леуметтік атомизм” тұ жырымдамасына келер болсақ, ол, керісінше, жеке адамның мү дделері мен мақ сат-мұ ратын қ оғ амдық мү ддеден гө рі биік қ ояды. “Жеке адамның іс-ә рекетіне толығ ынан жол ашылсын! ”, “Адам қ ұ қ тары мен еріктігі басымқ ы болсын! ”, - деген ұ рандардан “керісінше тоталитаризмді” байқ ауғ а болатын сияқ ты. Нә тижесінде, “мық тылар” мен қ арабеттілер қ оғ амдық мү ддені басып-жаншып ә леуметтік қ айшылық тарды ү шкірлетті.

Ә рине, бө лшек, бө лік деген сө здердің ө зі “бө ліну, ө з еркін іске асыру”, - деген мағ на береді. Бірақ, екінші жағ ынан, ол тек бө лік қ ана, сондық тан, тұ тастың, бү тіннің шең берінде ө мір сү руі қ ажет. Олай болса, тұ лғ а қ оғ амнан тыс ө мір сү ре алмайды, сонымен қ атар, қ оғ ам жеке адамның мү ддесі мен мақ сат-мұ ратымен санаспай, оны толығ ынан ө з еркіне кө ндіруге ә рекет жасамауы қ ажет. Адам қ ауымшыл, қ оғ ам адамгершіл болғ анда ғ ана екі жақ тың мү дделері іске асып ү йлесімді дамуғ а жол ашылады.