Тәуелсіздік пен тәуелділік

Жалқ ы мен жалпы категорияларымен тығ ыз байланысты, болмыста терең тамырланғ ан ұ ғ ымдар – тә уелсіздік пен тә уелділік ұ ғ ымдары.

Бұ рынғ ы философия оқ улық тарында бұ л ұ ғ ымдар жоқ болатын-ды. Бірақ, бү гінгі таң да қ азақ елі тә уелсіз мемлекет орнатып жатқ ан кезде, олардың мә н-мағ насы кү рт ө суде, ө йткені, тә уелсіздік – кейбір ә дебиетте кездесетіндей, бұ рынғ ы одақ тас кең ес республикаларындағ ы ұ лттық элитаның билікке деген ұ мтылысынан пайда болғ ан қ ұ былыс емес, оның тү п-тамыры терең де – болмыстың ө зінде жатыр. Тә уелсіздіктің баянды болуы, оның ауадай қ азақ халқ ына қ ажеттігінің негізінде осындай философиялық пайымдау жатыр.

Енді осы айтылғ ан тұ жырым жалаң болып кө рінбес ү шін, оны дә лелдеп кө релік. Жоғ арыда айтып ө ткеніміздей, Дү ниеде – Жер болсын, Аспан болсын – біз екі бір-біріне толық ұ қ сас зат, я болмаса, қ ұ былысты таба алмаймыз. Микроә лемдегі элементарлық бө лшектерден бастап Мегаә лемдегі жұ лдыздарғ а дейін ә рбір зат, я болмаса, қ ұ былыс тек ө зіне тә н болмысымен сипатталады. Даралық жә не қ айталанбастық, басқ ағ а ұ қ самастық, жалпы алғ анда, материалдық жә не рухани болмыстың ө мір сү ру тә сілі болып табылады. Оны ө з уақ ытында Эпикур болжамдағ ан болатын. Оның ойынша, атомдар кең істікте қ ұ лдырап бара жатқ ан кезде алғ ашқ ы бағ ытынан “ө з еркімен” ауытқ иды. Қ азіргі ядролық физиканың деректеріне сү йенсек, бү гінгі таң дағ ы ашылғ ан 300 – ге жуық элементарлық бө лшектердің ә рқ айсысының ө з табиғ аты, сыры бар. Ең ақ ырында, бү гінгі таң дағ ы ашылғ ан ең ұ сақ бө лшектер – адрондардың қ ұ рылымын қ ұ райтын кварктардың ө здері " бір-бірінен салыстырмалы тү рде тә уелсіз жә не біршама еріктіктің дең гейінде ө мір сү реді" (қ араң ыз: Материалистическая диалектика., М., Мысль, 1983, стр.61). Ә сіресе, кө рнекі тү рде тә уелсіздіктің сипатын тірі жә не ө лі табиғ аттағ ы, қ оғ ам ө міріндегі статистикалық ү рдістерден байқ ауғ а болады. Мысалы, газ табиғ аты жө ніндегі қ азіргі теориялар ә рбір молекуланың бір-бірінен тә уелсіздігін кө рсетеді. Тек қ ана сырттай шектеу қ ойылғ ан кезде ғ ана (белгілі бір қ ұ йманың ішінде) олар бір-бірімен болуы мү мкін байланыстарғ а тү седі. Сол себепті, статистикалық заң дылық тардың негізінде ә рбір бө лшектің бағ ытын білу мү мкін емес, ол оның дербестігін, тә уелсіздігін кө рсетеді, тек олардың жиынтығ ының заң дылық тарын ғ ана анық тауғ а болады. (қ араң ыз: П.В.Алексеев., А.В.Панин. Философия., М., Проспект, 1998, стр.424). Термодинамиканың екінші бастамасы Дү ниеде дезинтеграция (ыдырау), энтропия (кү ш-қ уаттың тө мендеуі), хаос (бытырау) ү рдістері жү ріп жатқ анын мойындайды. Ал мұ ның ө зі де заттар мен қ ұ былыстардың болмыстағ ы " ө з еріктігіне” деген “ұ мтылысын” кө рсетпей ме? Ө йткені, олардың ә рбіреуінің болмыстағ ы ө з негізі бар! Классикалық механиканың негізгі қ ағ идаларының бірі - ә рбір зат ө зінің массасы (салмағ ы) арқ ылы ерекшеленеді, ал оның ө зі бастапқ ыдан бір-бірінен тә уелсіз берілген.

Тірі табиғ атта да біз осындай жә йттерді байқ аймыз. Мысалы ағ аштың бұ тақ тарында ө сіп тұ рғ ан 50 мың жапырақ тардың бір-біріне толығ ынан ұ қ сас екеуін тауып алу мү мкін емес. Ә р жапырақ Дү ниеге ө з болмысымен келіп, соң ында – кетеді. Бір ананың бойында ө сіп Дү ниеге келген егіз – екі тү рлі болып келеді, олар қ анша бір-бірімен ұ қ сас болғ анымен, тә уелсіз, қ айталанбайтын, ұ қ сас емес жақ тарымен танылады.

Ал егерде адам болмысына келер болсақ, " Дү ниеде болу - ерекшеленуге" тең еледі, яғ ни, ә р тұ лғ а ө з бойындағ ы табиғ и дарындарын ө рістетіп дамыту арқ ылы ө мір сү реді. " Адам қ ұ қ тары" аталатын бү гінгі таң дағ ы кең таралғ ан қ ағ ида ө зінің терең ге кететін тү п-тамырында тә уелсіздік ұ ғ ымына, тұ лғ аның басымдылығ ына негізделген. Бү гінгі қ оғ амдардағ ы шарпығ ан ә леуметтік аномияның (ауытқ удың) терең себептерінде адамдардың ө з болмыстық негіздерінің дамуына қ анағ аттанбаушылық жатыр. Сондай-ақ, ә р халық ө з тә уелсіздігіне жетуге, соның негізінде мә дени қ ұ ндылық тарын, дү ниесезімі мен дү ниеқ абылдауын сақ тауғ а тырысады.

Қ оғ амның рухани саласына келер болсақ, тек қ ана ө зіндік болмысымен кө рілетін тө л шығ арма ғ ана қ ұ ндылығ ымен танылады. Сол себепті Қ ұ рманғ азы мен Абайдың, Қ астеев пен Тә ттімбеттің т.с.с. шығ армалары халық тың санасында мә ң гілік сақ талады. Ал ө зіндік негізі жоқ " біркү ндік" туындылар бү гін дү ниеге келіп, ертең -ақ ұ мытылып қ алады. Тіпті математиканың ең абстрактылық саласы - метаматематиканың ө зін алсақ, оның ө зі де ауыспалы тә уелсіздікке негізделген.

Жоғ арыда айтылғ анды қ орыта келе, тә уелсіздік категориясының болмыстық статусын (орнын) мойындауғ а тура келеді.

Сонымен қ атар, Дү ниедегі ө мір сү ріп жатқ ан бірде-бір зат, қ ұ былыс ө зіндік болмысына қ аншалық ты " ұ мтылса да" толығ ынан ө зімен-ө зі бола алмайды, сондық тан ол ө з тә уелсіздігінің белгілі бір бө лігінен айырылуғ а мә жбү р болады. Мұ ны соғ ыстан кейінгі Албанияның ә леуметтік тә жірибесі айқ ын кө рсетті. Батыспен де, Шығ ыс социалистік елдерімен де байланыстарын ү зген сол елдің басшылары ө з Отанын толық апатқ а дейін ә келіп тіреді емес пе? Бү гінгі ә лемде адамзатқ а қ ажет 2, 5 млн. жуық ә ртү рлі заттар ө ндірілсе, бірде-бір мемлекет, қ анша алып болса да, басқ а елдермен қ арым-қ атынасқ а, кооперацияғ а тү спей дербес ө мір сү ре алмайды. Олай болса, тә уелділік тә уелсіздікке контрарлы, яғ ни қ арсы бағ ытталғ ан категория болып шық ты. Егер тә уелсіздік жалқ ының қ айталанбайтын ө зіндік жақ тарымен тығ ыз байланысты болса, тә уелділік жалпылық тың негізінде ө мір сү реді. Аталғ ан екі категорияның " басын біріктіретін" дә некер – заттар мен қ ұ былыстардың ө зара тә уелділігі, ө йткені, зат пен қ ұ былыстың ө зіне тә н қ айталанбас жақ тарымен есептеспейтін біржақ ты тә уелділік – ертелі-кеш бұ зылады, басқ а жағ дайда – тә уелді заттың қ ұ руына ә келеді. Мысалы, бұ рынғ ы Кең ес Одағ ының кү рт жарылуының негізгі себептерінің бірі ретінде оның халық тардың тілі мен діні, ә дет-ғ ұ рпына тигізген зә бірлігі болды емес пе? Барлық халық тарды " орыстандыруғ а" бағ ытталғ ан саясат ішкі наразылық ты тудырып, ұ лт-азаттық сезімді, халық тың ар-намысын оятты. Егер де Ресей саясатшылары уақ ытында шешен халқ ына федерацияның шең берінде дербес даму мү мкіншілігін бергенде -бү гінгі қ антө гіс болмағ ан еді.

Халық тар арасындағ ы ө зара тә уелділік – олардың мү дделерін келіссө здер арқ ылы бір-бірімен ұ штастыруғ а тең. Жер бетіндегі локальды (жергілікті) соғ ыстардың осы уақ ытқ а шейін тоқ талмауы, негізінен алғ анда, ірі мемлекеттердің кішілерді ө з еркіне кө ндіру саясатынан шығ ады. Тек бү гінгі таң да ғ ана Ресей мемлекеті бірте-бірте империялық сана шең берінен шығ ып, бұ рынғ ы одақ тас мемлекеттермен ө зара тә уелділіктің негізінде ғ ана жақ сы тиімді қ атынастарды орнатуғ а болатынын сезгендей. Халық аралық саясаттағ ы бұ л оң ө згерістерге ө зінің барша тә жірибесі мен білімі, тапқ ырлығ ын қ осқ ан елдің Президенті Н.Назарбаевтың ү лесін асыра бағ алау ө те қ иын.

Тә уелсіздік - қ ай халық тың болмасын, аса бағ алайтын қ ұ ндылығ ы, ө йткені, тек осы жағ дайда ғ ана алғ а кеткен халық тарды тиімді тү рде қ уып жетуге, халық тың шығ армашылық мү мкіндіктерін сыртқ а шығ арып гү лдетуге, негізінен алғ анда, тә уелсіздіктің терең тү п-тамыры - ө з болмысының қ айнар кө зіне - жаң а дең гейде қ айта оралуына жағ дай туады. Қ оғ ам ө міріндегі кө п нә рселерді реформа барысында ө згертуге, басқ а елдердің озық тә жірибесін қ абылдауғ а, ә рине, болады. Бірақ, халық болмысының қ айнар кө зінде жатқ ан, тә уелсіздіктің ө зіндік негізін қ ұ райтын нә рселерді ө згертуге болмайды. Ондай жағ дайда біз " жаң а мә ң гү рттікке" тап болып ө з-ө зімізден (идентификация) айырылып қ алуымыз мү мкін. Айтылғ ан ойды терең дете қ оғ ам ө міріндегі кейбір ө зекті мә селелерге тоқ тала кетейік.

Тә уелсіздіктің соң ғ ы 10 жылында елімізді бү кіл ә лемге таныту мен мойындату жолында кө п жұ мыстар жасалды. Бұ рынғ ы Кең ес қ оғ амының ядрорлық қ аруларынан бас тартудың арқ асында, ең ірі мемлекеттерден, соның ішінде АҚ Ш, Ресей, Қ ытай елдері де бар, тә уелсіз ө мір сү руіміздің кепілін алдық. Бұ л біздің жас дипломатиямыздың ең ірі жетістіктеріне жатады. Соның арқ асында Қ азақ елі бү кілә лемдік қ ауымдастық қ а бейбіт ө мір аң сайтын қ оғ ам болып танылып, мә ртебесі кө терілді. Біздің несібемізге тиген мол табиғ и байлық тың арқ асында кө п дамығ ан елдердің мү дделерін елімізде қ алыптастырдық, миллиардтағ ан доллар инвестицияларды тартып, халық шаруашылығ ын жаң а жолғ а қ ойдық. Бұ л да тә уелсіздіктің негізгі факторларын қ ұ райды. Ел астанасын жаң а жерге кө шіру - жаң а мемлекетті қ ұ рудың символы, тә уелсіздік жолындағ ы қ ажымас саяси ырық тың кө рінісі болды. Отандық мә дениет дамуының жаң а сапалы сатысы ашылып, ұ лттық руханияттың қ айнар кө здері ой елегінен ө ткізіле басталды.

Сонымен қ атар, кемшіліктер де жоқ емес. Ол ең алдымен елдің экономикалық қ ауыпсіздігінде жатқ ан сияқ ты. Энергетикалық ресурстарды кө птеп сыртқ а шығ арсақ та, осы уақ ытқ а шейін Ресей, Ө збекстан сияқ ты елдердің газы мен мұ найына тә уелдіміз. Ұ лттық іскерлер тобы тек сауда-саттық пен айналысып ө з ө ндірісімізді дамытуғ а аса ынта кө рсетпей отыр. Біржақ ты мұ найғ а басымдық жасау, елді трансұ лттық компанияларғ а тә уелді етуі мү мкін. Екінші жағ ынан, біз табиғ и байлық тардың шексіз емес екенін ұ мыт қ алдырғ ан сияқ тымыз, олар болашақ ұ рпақ тарғ а да керек емес пе?!

Реформалар барысында ө ткен қ оғ амды тотальды (бірегей, мү лде) терістеу орын алды. Ал оның ө зі тә уелсіздік ұ ғ ымына тү бегейлі қ айшы, ө йткені, философиялық тұ рғ ыдан келгенде, ол ө з болмысымыздың терең қ айнар кө здерінен бас тартумен бірдей. Ондай жағ дайда болашақ та тә уелсіз дамудың ө зі де мү мкін болмай қ алар еді.

Алғ ашқ ы кезде жеке меншікке негізделген экономикада " Адам Смиттің " кө рінбейтін қ олы" бә рін де стихиялық тү рде ө з қ алпына келтіреді", - деген романтикалық қ иялдың болғ аны да рас. " Ең алдымен экономиканы дұ рыстап алайық, қ алғ анның бә рі содан кейін ө з ретіне келеді", - деген сорақ ы пікірлер де болды. Бү гінгі таң да олардың бә рі қ айта ой елегінен ө ткізіліп, жіберілген қ ателіктер тү зетілуде.

Келесі бір естен шығ армайтын жә йт – реформалардың бү кілә лемдік рухани дағ дарыстың астарында ө туінде. Сондық тан, басқ а елдердің қ ұ ндылық тарын таң дамалы тү рде қ абылдап қ ана ө з-ө зімізді сақ тай аламыз, яғ ни, тә уелсіздігімізді уыстан шығ армаймыз. Тү бегейлі ө згерістер барысында қ азақ халқ ының мың дағ ан жылдардағ ы тарихында тудырғ ан рухани қ ұ ндылық тарын сақ тап қ алуымыз керек. Олар: табиғ атты аялау, жетім мен ә лсіздерге қ ол ұ шын беру, ә ділеттілік, ар-намысты жоғ ары ұ стау, дү ниеде алудан гө рі болуғ а тырысу, ү лкендерді силау, ә ке-шеше алдындағ ы борышты ө теу, тә убеге келу т.с.с. Сонда ғ ана біз тә уелсіз гү лденген ел боламыз.