Детерминизм. Себеп пен салдар

Дү ниедегі сан-қ илы заттар мен қ ұ былыстар бір-бірімен байланыста болып, бір-біріне ө з ә серін тигізіп, ө зара ө згеруде. Алайда, біз Дү ниеде ретке келтірілген ө згерістерді, я болмаса тә ртібі жоқ тұ ң ғ иық ты байқ аймыз ба? Бү гінгі таң дағ ы деректерге сү йенсек, Дү ниеде бір жағ ынан ө зіндік ұ йымдасу, кү рделену, тә ртіпке келу ү рдістері жү ріп жатса, екінші жағ ынан қ ұ лағ ызу, ыдырау, термодинамикалық тең дікке жету ө згерістері де бар.

Детерминизм (determіno, - латын сө зі, -анық таймын) – Дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың белгілі бір заң дылық тардың негізіндегі байланыстары мен ө зара тигізетін ық палдарының арқ асындағ ы ө згеріске тү суін зерттейтін ілім болып саналады.

Дү ниеде бірде-бір басқ а заттармен байланысқ а тү спеген зат, я болмаса, қ ұ былыс жоқ. Ал байланыс дегеніміздің ө зі ө зара іс-ә рекетке ә келетіні де сө зсіз. Олай болса, затты қ оршағ ан басқ а заттар мен қ ұ былыстар оғ ан ө з ә серін тигізіп, оның ө мір сү руінің объективтік факторларын қ ұ райды.

Қ айсыбір даму ү рдісі уақ ыттың шең берінде ө ткеннен кейін бір заттың орнына екінші зат келеді - ә рбір ө мірге келген нә рсенің ө з себептері бар – Дү ниеде себепсіз ешнә рсе жоқ, ең ақ ырғ ы кү ннің сә улесіне шалынғ ан кө зге ә зер кө рінетін шаң ның ө зінің себебі бар.

Ә дебиетте бейсебептіліктің негізінде пайда болатын детерминация болуы мү мкін, - деген пікір бар (қ араң ыз: П.В.Алексеев, А.В.Панин. Философия., Проспект, 1998, стр.403). Алайда, мұ ндай пікірдің бізді мистикалық (қ ұ пиялық), иррационалдық (ақ ылғ а сыймайтын) бағ ытқ а сілтейтін салдарын да ұ мытпағ анымыз жө н.

Заттардың ө зара ә рекеті белгілі бір заң дылық тардың негізінде рет-ретімен іске асады – бұ л да детерминацияның ерекшеліктерінің бірі.

Детерминизмге қ арсы тұ рғ ан бағ ыт – индетерминизм (іn, - қ осымша, лат., - теріс мағ на береді), яғ ни болмыстың ө з себептілігін мойындамайды. Екінші бағ ыт (Д.Юм, И.Кант) себептілік тек біздің Дү ние қ абылдауымыздың қ асиеті ғ ана, ал шын ө мірде ол жоқ деген пікір айтады.

Ү шінші бағ ыт (неокантиандық) табиғ атта себептілік болуы мү мкін, бірақ адам ырқ ы оғ ан кө нбейді, ө йткені, ол – саналы пә нде, оның еріктілігімен мен жауапкершілігі бар. Жалпы алғ анда, рухтың дамуын себептілік арқ ылы тү сіну мү мкін емес- деген ой айтады.

Детерминизм категориясын толық қ анды зерттеу – тек қ ана себептілікті талдаумен тең емес. Сонымен қ атар, “заң ”, “заң дылық ”, “мү мкіндік пен шындық ”, қ ажеттілік пен кездейсоқ тық ”, “еріктік пен тә уелділік” т.с.с. ұ ғ ымдарды пайдаланып қ ана оны жете тү сінуге болады. Енді соғ ан кірісейік.

“Себеп пен салдар” –детерминизм категорияларының негізгілеріне жатады. Себеп деп зат, я болмаса қ ұ былыстардың белгілі бір жағ дайлардағ ы ө зара ә рекет негізіндегі қ ажетті тү рде ө згеруі, я болмаса, екінші зат, қ ұ былысты тудыруын айтамыз. Салдар деп белгілі бір себептердің негізінде пайда болғ ан зат, я болмаса қ ұ былысты айтамыз. Мысалы, студент пен оқ ытушының қ арым-қ атынасының негізінде тек қ ана студент емес, сонымен қ атар, оқ ытушы да ө згереді. Микроә лемдегі электрон мен позитронның ө зара байланысы екеуінің де жоғ алып екі фотонғ а айналуына ә келеді.

Себеп салдарды зат, энергия, информациялық ық пал арқ ылы іске асырады. Екінші бір ескеретін нә рсе, себеп пен салдар уақ ыттың шең берінде болғ аннан кейін олар бірбағ ыттылық тың негізінде жү реді, яғ ни салдар себептің алдына ешқ ашанда шығ ып кете алмайды, соң ғ ы ә рқ ашанда – алда. Сонымен қ атар, бір қ ұ былыстың артынан екіншінің келуі – себеп пен салдардың нә тижесінде болмауы да мү мкін. Мысалы, кү н мен тү ннің алмасуы, судың кө терілуі мен кері кетуі, т.с.с. табиғ и қ ұ былыстар бір-бірін себептік байланыс арқ ылы тудырмайды – олардың бір-біріне ө туі жердің айналысы, айдың тартуымен байланысты қ ұ былыстар.

Қ оғ ам ө мірінде саналы адамдар іс-ә рекет етіп шым-шытырық байланыстарғ а тү скеннен кейін шынайы себеп астыртын тү рде іске асып сылтау сияқ ты кө рінуі мү мкін. Ол, ә сіресе, халық аралық дипломатияда кең інен кездесетін нә рсе. Мысалы, АҚ Ш “халық аралық терроризмге” қ арсы кү ресеміз деп талай рет Ирак мемлекетін бомбалады – ол, ә рине, сылтау. Шынайы себеп – сол аймақ тағ ы мұ най байлығ ында, соғ ан тартыста жатыр. Ал, халық аралық терроризмге келер болсақ, оның терең себептері – кедей елдердегі халық тардың дамығ ан елдердің дене лә ззатына бағ ытталғ ан “материалдық -сезімдік” қ ұ ндылық тарына қ арсылығ ы, соғ ан қ осылғ ан жұ мыссыздық, қ айыршылық т.с.с. факторлар.

Себеп пен салдар біртіндік жә не кө птіндік даму жү йелерінде ә р-тү рлі болуы мү мкін. Біртіндік жү йелер ө те сирек, тек қ ана “жабық жү йелерде” кездеседі. Оны былайша кө рсетуге болады: …АБСД… яғ ни, А себеп ретінде Б-ні, Б - С-ні т.с.с.тудырады. Сонымен, ә рбір қ ұ былыс бір жағ ынан белгілі бір себептің салдары болса, екінші жағ ынан, келесі салдардың себебіне айналады.

Ал, кү рделі де ашық жү йелерге келсек, онда олардың кө бі “кері байланыстың ” негізінде ө мір сү реді. Мысалы, қ айсыбір машинаның моторы жұ мыс істеген кезде, оның қ ызуына ә келеді, температура белгілі бір нү ктеге жеткен кезде, вентилятор іске қ осылып оның қ ызуын тө мендетіп тоқ тайды, мотор тағ ы да қ ызғ анда, айтылғ ан механизм тағ ы да іске қ осылады... Мұ ндай жү йелер кері байланыстың ү лкен рө лін кө рсетеді.

Философиялық ә дебиетте, ә сіресе, діни философияда “бірінші себеп” (causa prіma), “соң ғ ы себеп” (causa fіnalіs) деген категориялар кездеседі. Дү ние іш жә не сырт жағ ынан да шексіз болғ аннан кейін “бірінші”, я “соң ғ ы” себеп болуы мү мкін емес. Оны мойындау қ ажетті тү рде осы Дү ниені тудырғ ан “Қ ұ дай идеясына” ә келеді.

“Соң ғ ы себеппен” байланысты телеологиялық (teleos, - грек сө зі, - мақ сат-мұ рат, logos, - ілім) детерминация болып табылады. Оны қ олдайтын ойшылдар ерекше телеономдық себептер барын мойындайды. Ол “не ү шін туды? ”, “қ андай мақ сат ү шін жаратылды? ”, - деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Яғ ни алдын-ала берілген мақ сат (соң ғ ы себеп) сол заттың дамуына себеп болады деген сө з. Мысалы, ХХ ғ. ө мір сү рген ұ лы діни философ Теяр де Шарден Дү ниенің жаратылуы мен дамуында мақ сатқ а лайық тылық тың негізінде дамып жатқ ан рухани кү ш бар дейді. Физикалық энергия ыдырау ү стінде болса, рухани кү ш Дү ниені кү рделентіп, жетілдіріп алдын-ала берілген “Омега нү ктесіне” (Қ ұ дайғ а) жақ ындатуда.

Ә рине, ә рбір тіршілік формасы ө зінің іштей берілген “ө мір бағ дарламасының ” негізінде дамиды. Ал тіршіліктің шындық ты алдын-ала бейнелеу қ асиетінің қ алайша табиғ и тү рде пайда болғ анын біз жоғ арғ ы тарауда сө з қ ылғ анбыз (қ араң ыз: осы кітап, 33-34 б.б.). Ал, қ оғ ам ө міріне келер болсақ, онда ғ алымдар мен мамандар, саясаткерлер неше-тү рлі бағ дарламалар жасап, соларды іске асыруғ а тырысады. Мақ сат-мұ рат дегеніміз – ой елегінен ө ткізіліп болашақ қ а бағ ытталғ ан идеалдық нә тиже. Бірақ, ешқ андай бағ дарламалар толығ ынан орындалмайды – себебі, оны іске асыру барысында неше-тү рлі ескерілмеген жағ дайлар пайда болып, кө бінесе оның іске асуына ө зінің теріс ә серін тигізеді. Ал, ол жағ дайларды кү ні бұ рын ешкім де біле алмайды. Дегенмен де, алғ а қ ойғ ан ү лкен мақ сат зор кү ш-қ уатты оятып, адамды ү лкен белестерге кө теріп тастайды. Елдің Президентінің тікелей қ атысуымен жасалғ ан ү лкен бағ дарлама “Қ азақ стан – 2030” жаң а тә уелсіздігін алғ ан халық қ а зор рух беріп, оны ү лкен белестерге кө теруде. “Генерал болам! ”, - деп армандағ ан балауса сол жолда қ ажымай-талмай ең бек етсе - полковник дә режесіне кө терілуі мү мкін, тіпті, одан да асып - маршал атағ ына ие болуы ғ ажап емес. Сондық тан, жас дос, ө з алдың а ү лкен мақ саттар қ ойып, соны іске асыруғ а тырыссаң, ө мірің нің мә н-мағ насы сонда ғ ана ашылады.

Мү мкіндік пен шындық

Мү мкіндік пен шындық ұ ғ ымдары себептілікті толық тырып даму барысын терең тү сінуге мү мкіндік береді. Кең тү рде алғ анда шындық қ а бү кіл ө мір сү ріп жатқ ан ғ ажап Дү ние жатады. Тар мағ нада шындық деп кең істік пен уақ ыттың шең берінде ө зінің мә н-мағ насына толы нақ тылы ө мір сү ретін жеке объектіні айтамыз.

Ал мү мкіндікке келер болсақ, ол заттың бү гінгідегі болашағ ы, оның ө згеруі мен дамуының кө рініс табатын кейбір нышандары, алғ ышарттары.

Бұ л категорияларды алғ ашқ ы философияғ а ең гізген Аристотель болатын (dynamіs, - грек сө зі, - мү мкіндік, energeіa, - шындық; латынша: actus – шындық, potentіa- мү мкіндік). Оның ойынша, қ озғ алыс пен даму дегеніміз – мү мкіндіктің шындық қ а айналуы: ұ рық - болашақ адамның мү мкіндігі, жерде жатқ ан мә рмә р тас – Венера мү сінінің мү мкіндігі, тастың шындығ ы, кірпіш – саздың шындығ ы, ү йдің мү мкіндігі т.с.с. Аристотельдің ойынша, материя – таза мү мкіндік қ ана. Оны шындық қ а айналдыратын эйдос, форма ғ ана. Кейбір кезде ол энтелехия ұ ғ ымын пайдаланады.

Орта ғ асырлық философияда Аристотельдің кіргізген осы ұ ғ ымдары оның негізгі категорияларына айналады.

Жаң а дә уірдегі кө п ойшылдар шындық тағ ы себептілікті зерттеуге кө п кө ң іл бө ліп, мү мкіндікті теріске шығ арып, я болмаса оны кездейсоқ тық пен тең еді. Ал Кантқ а келер болсақ, ол оларды тек қ ана ойғ а берілген априорлық модальдық категориялар ретінде тү сінді.

Гегель мү мкіндік пен шындық ты абсолюттік идеяның ө з-ө зін танудағ ы белгілі бір сатысындағ ы туындылары деп тү сінді. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, мү мкіндік – шындық тың абстрактылық сә ті ғ ана, ал соң ғ ы – мә н-мағ на мен ө мір сү рудің, ішкі мен сыртқ ының бірлігі – нақ тылы болмыс.

Маркстік философияда бұ л категориялар Дү ниенің қ озғ алуы мен дамуының негізгі сә ттері ретінде қ аралады. Олар бейорганикалық, тіршілік, қ оғ ам, ойлауда ө з кө ріністерін табады: қ айсыбір мү мкіндік белгілі жағ дайда шындық қ а айналады да, сонымен қ атар, ө зімен бірге болашақ ө згерістердің, мү мкіндіктердің ұ рығ ын ә келеді т.с.с. Ол оның ішкі қ айшылығ ынан шығ ады.

Мү мкіндік пен шындық жө ніндегі бү гінгі тү сініктерге келер болсақ, шындық дегеніміз – заттың актуальдық болмысы, ал мү мкіндік – ішкі қ айшылық тан шығ атын заттың дамуының бағ ыттары, алғ ышарттары.

Нақ тылы шындық ө з даму барысында біршама мү мкіндіктерді бойында сақ тайды. Бірақ, оның кө лемі шексіз болмайды – ол белгілі бір заң дылық тармен шектелген. Мү мкін еместік – заттың объективтік заң дылық тарының шең берінен шығ атын мү мкіндік, ол ешқ ашанда ө мірге келмейді. Мысалы кә рінің балаусағ а айналуы, я болмаса кү ннің ү стінде тіршіліктің ө мір сү руі т.с.с.

Сонымен қ атар, абстрактылық жә не реалды (шынайы) мү мкіндіктерді айыру қ ажет. Абстрактылық мү мкіндік – заттың даму заң дылық тарына қ айшы келмегенмен нақ тылы ақ уалда дү ниеге келуіне жағ дайлардың жоқ тығ ын кө рсетеді. Реалды, шынайы мү мкіндік ө мірге келуге нақ тылы алғ ышарттары бар – ол шындық қ а уақ ыты келгенде айналады.

Мү мкіндіктің шындық қ а айналуы ү шін, негізінен екі алғ ышарт керек. Олардың біріншісі – белгілі бір заң дылық тардың болуы, екіншісі – нақ тылы керек жағ дайлардың жасалуы.

Жоғ арыда айтып кеткеніміздей, ә рбір шындық ө з ішінде біршама мү мкіндіктердің ұ рығ ын сақ тайды. Сондық тан, заттың дамуында белгілі бір бейнақ тылық сақ талады. Егер белгілі бір жағ дай толығ ынан болмаса, онда ол мү мкіндік басқ а мү мкіндіктермен бірге сол қ алпында қ ала береді. Жағ дай толығ ынан туғ ан кезде ол мү мкіндік жең іп шындық қ а айналады.

Ө лі жә не тірі табиғ атта мү мкіндіктер стихиялық тү рде неше-тү рлі шытырман байланыстардың ішінде белгілі бір нақ тылы жағ дай пайда болғ ан кезде шындық қ а айналады. Онда, ә сіресе, кездейсоқ тың рө лі ө те ү лкен – оны келесі тарауда талдайтын боламыз. Бұ л арада, тек мысал ретінде, қ айсыбір тіршіліктің шашатын ұ рығ ының саны мен солардың шындық қ а айналатын санын келтірсе де болғ аны. Миллиондағ ан балық тың уылдырығ ынан ондағ аны ғ ана ө сіп-ө ніп балық қ а айналады. Қ алғ андары лайық ты жағ дайғ а кез болмай қ ұ риды, яғ ни, мү мкіндік шындық қ а айналмай қ алады.

Қ оғ ам ө мірінде жағ дай басқ аша қ алыптасады, ө йткені оларды адам саналы тү рде ө з қ олымен жасайды. Адамдар қ алалар салып, жасанды кө лдерді тудырады, ө сімдіктер мен жануарлардың даму мү мкіндіктерінің ішінен қ олайлысын тауып алып оның шындық қ а айналуына жағ дай тудырып, кө мектеседі. Мысал ретінде бидайдың қ уаң шылық қ а қ арсы тұ ра алатын сорттарын дү ниеге ә келу, сү тті кө п беретін сиырлардың тұ қ ымын шығ ару т.с.с. айтуғ а болар еді.

Сонымен қ атар, жағ алай ортаны жасанды ө згертуде адамзат кө п келең сіз нә тижелерге де жетті, ө йткен себебі, бір ғ ылыми жаң алық ты ең гізіп, оның пайдасын табу жолында оның ө зімен бірге ә келетін теріс жақ тарын кө бінесе болжай білмейді. Соң ында оның пайдалы жағ ы теріс жағ ынан кем болып шығ ып, жаң а мә селелерді тудырады. Оның мысалы ретінде бү гінгі таң дағ ы экологиялық дағ дарысты келтірсе де жеткілікті.

Мү мкіндік пен шындық тың қ оғ ам ө міріндегі кө рінісіне келсек, онда адами фактордың орны ерекше. Ол адамдардың саналы іс-ә рекеті, қ ажымас қ айраты, саяси жә не қ ұ қ тық пісіп-жетілгені, кү ш-қ уаты, ұ йымдасу дең гейімен т.с.с. байланысты. Мысалы, бү кіл Дү ниежү зілік қ ауымның соғ ысқ а қ арсы іс-ә рекетінің негізінде ядролық соғ ыстың болу мү мкіндігі толық жойылмағ анмен, алыстады деп айтуғ а қ ұ қ ымыз бар. Оны Дү ниежү зілік дең гейде жою ү шін жаң а халық аралық экономикалық тә ртіп орнатып, алпауыт дамығ ан елдердің ә лсіз елдерді, олардың табиғ и байлық тарын қ анауды тоқ тату керек. Оның біздің елге де қ атысы бары сө зсіз. Мұ ндай мысалдарды кө бейте беруге болар еді, оны оқ ырман ө з рухани толғ ауымен толық тырады деген ойдамыз.

Қ оғ ам дамуындағ ы мү мкіндіктерді сараптап ең тиімді шешімдерді қ абылдауда саясаттың орны ерекше. Сондық тан, саясатты кейбір кезде “мү мкіндіктің ө нері” дейді. Саясатта қ оғ амның барлық ресурстары есепке алынып, “мақ сатқ а лайық ты” шешімдер қ абылданады. Алайда жалаң технократизм қ оғ ам ө мірінде теріс салдарлар тудырып, ә леуметтік қ айшылық тарды ө шіртуі мү мкін. Сондық тан, қ айсыбір саясат адамзаттың мың дағ ан жылдардағ ы қ айғ ы-қ асіреттен ө тіп жеткен “жалпы адамзат қ ұ ндылық тарын” ө зінің іргетасы ретінде есептеуі керек. Сонда ғ ана оғ ан тағ ылғ ан “саясат – лас іс”, - деген тұ жырым қ оғ амдық санадан алыстай бастайды.

Қ оғ ам ө міріне қ атысты прогрессивті (алғ а жылжу) жә не консервативті (бұ рынғ ы жағ дайды сақ тау, ө згермеуге тырысу) мү мкіндіктерді айтуғ а болады. Ал оларғ а “даму бағ ытына” арналғ ан тарауда ерекше тоқ талатын боламыз.

Енді мү мкіндіктің шындық қ а айналуының тә сілдері қ андай?, - деген сұ рақ тың кезегі келді. Оғ ан келесі тарауда жауап берейік.

Қ ажеттілік пен кездейсоқ тық

Мү мкіндіктің шындық қ а айналуы қ ажеттілік пен кездейсоқ тың ө зара диалектикалық байланысының нә тижесінде іске асады. Ө йткені, Дү ниеде бір жағ ынан қ ажеттілік, екінші жағ ынан кездейсоқ тық бар.

Қ ажеттілік деп зат, я болмаса қ ұ былыстың дамуындағ ы болмай қ алмайтын, ә рдайым іске асатын жақ тарын айтамыз. Кездейсоқ тық қ а келер болсақ, ол болуы, я болмауы да, ө мірге енуі, я енбеуі де мү мкін.

Сонау кө не заманда-ақ ойшылдар Дү ниедегі қ ажеттілікті мойындағ ан. Мысалы, Демокрит Дү ниедегі қ ажеттікті атомдардың қ озғ алысы, бір-бірімен соқ тығ ысуы, байланысынан кө реді. Оның ойынша, Дү ниеде себепсіз ешнә рсе жоқ, олай болса, кездейсоқ тық та жоқ. Тек біз себебін білмеген затты кездейсоқ тық деп есептейміз, - дейді ұ лы ойшыл. Сондық тан, ә р нә рсенің себебін білуге ұ мтылу қ ажет. Мен ө зім танылмағ ан бір нә рсенің себебін білуге бола парсылардың тағ ынан да бас тартар едім, - деген Демокрит жө ніндегі аң ыз осы уақ ытқ а шейін сақ талғ ан.

Мұ ндай кө зқ арасты Жаң а дә уірдегі ұ лы ойшылдар да қ олдағ ан болатын (Б.Спиноза, П.Гольбах т.б.). Қ ажеттілікті себептілікпен тең еген ойшылдар заң ды тү рде кездейсоқ тан бас тартып, Дү ниедегінің бә рі де қ ажетті деп тү сінді. Олай болса, Дү ниеде кездейсоқ тық болмаса, тек алдын-ала берілген қ ажеттік, тә ртіп болса, онда ешнә рсені ө згерте алмайсың, тағ дырдың (фатализм) тә лтегінің бә ріне кө нуден басқ а шара қ алмайды, - деген ой келеді.

Мұ ндай пікірге қ анағ ат етпеген ойшылдар, керісінше, Дү ниеде еш қ ажеттік жоқ, бә рі де кездейсоқ тық, олай болса, ешқ андай заң дылық, тә ртіп жоқ, - деген пікірге келген болатын. Мысалы, А.Шопенгауер Дү ниенің негізі материяда, я болмаса санада емес, ө зін бұ лдыр сезінетін, мақ сат-мұ раты жоқ, тек ө мірге деген талпынысы бар соқ ыр Дү ниежү зілік Ерікте, - дейді. Ал, мұ ндай жағ дайда да адам ешнә рсе жасай алмайды, бейсаналық Ерік оның ісін бір сә тте-ақ жоқ қ а шығ арады.

Идеалистік философия желісіне келер болсақ, олар қ ажеттілікті Дү ниежү зілік рухтың, я болмаса Қ ұ дайдың қ ұ діретті кү ші ретінде тү сінеді. Ал, Кант ө з философиясында қ ажеттілікті адамның Дү ниеге ең гізетін ойлау формасы ретінде қ арады.

Философия тарихында қ ажеттілік пен кездейсоқ тың ө зара байланысын терең зерттеген Гегель болды. Қ ажеттілік - заттың ө зіндік ішкі себептерінен, оның мә н-мағ насынан туындайтын болса, кездейсоқ тық сыртқ ы қ ұ былысынан, басқ а заттармен байланысынан пайда болады.

Алайда, мұ ндай кө зқ арас та бү гінгі ә дебиетте сынғ а алынады. Заттың сыртқ ы байланысынан шығ атын кездейсоқ тық, сол затты одан да кең жү йенің шең беріндегі элементі етіп қ арағ анда қ ажеттілікке айналады. Оны шексіз кең іте берсек, Дү ниеде тағ ы да кездейсоқ тық қ а орын қ алмайды (қ араң ыз: Материалистическая диалектика., т.1, М., Мысль, 1981, стр.205).

Сондық тан, бұ л тұ жырымды жақ тайтындар қ ажеттілікті мү мкіндік категориясымен байланыстырып қ арайды. Онда қ ажеттілік белгілі бір жағ дайдағ ы қ алыптасатын жалғ ыз мү мкіндіктің ертелі-кеш шындық қ а айналуымен тең болып шығ ады.

Жоғ арыда кө рсетілген пікірдің ә лсіз жағ ы – ешқ ашанда қ айсыбір затты алсақ та – ол жалғ ыз мү мкіндіктен тұ рмайды. Сонымен қ атар, белгілі бір жағ дайда бірнеше мү мкіндіктің шындық қ а айналуының сә ті болуы да ғ ажап емес. Егер біз асық ты лақ тырсақ, тө рт жағ ының біреуіне тұ рады (бір жолы “бү к” болса, екінші жолы “ішік”, я болмаса, тағ ы да “бү к”, я “тә йке” болуы мү мкін. Мұ ны кездейсоқ тық қ а жатқ ызуғ а болады. Бірақ, олардың бә ріне бірдей жалпылық - бір жағ ына қ алайда тұ ру – қ ажеттілік болып шығ ады.

Қ ажеттілік пен кездейсоқ тың ө зара байланысының терең мә ні – Дү ниедегі таза қ ажеттіліктің жоқ тығ ы. Сондық тан, қ ажеттілік ә рқ ашанда кездейсоқ тық арқ ылы кө рінеді. Кездейсоқ тың ө зі болмыста терең тамырланғ ан – ол заттың дербестікке, тә уелсіздікке деген “ұ мтылысынан” шығ ады.

Кейбір студенттер, таза қ ажеттіліктің мысалы ретінде мегаү рдістерді, соның ішінде кү н жү йесін келтіреді. Мысалы, жер мен айдың айналу координаталарын есептеп, 1000 жылдан кейін жердің неше градус ендігі мен бойлығ ының тү йісінде қ ай кү ні, сағ аты, минутында кү н тұ тылу басталатынын айқ ындауғ а болады. Ал, мұ ның ө зі таза табиғ аттың қ ажеттілігін кө рсетеді, - деп қ орытады.

Ә рине, мұ ндай мысалды теріске шығ ару – онша қ иын шаруа емес. Ғ арыштағ ы неше-тү рлі кездейсоқ тық тарғ а байланысты кү нбе-кү н жерді мың дағ ан метеориттер бомбалайды. Кө бі жердің бетіне жетпей жаным кеткенмен - біршамасы жерге жетеді. Мү мкін, алдағ ы мың жылдың шең берінде жердің бетіне “Тунгус метеориты” сияқ ты ү лкен болит те (кө лемі бірнеше шақ ырымды алатын ғ арыштағ ы ү лкен тастар) қ ұ лауы мү мкін. Сондық тан, мың жылдың шең берінде жер ауырлап, оның орбитасына аз-да болса ө згерістер енетіні – хақ. Ал, астрофизиктердің айтуына қ арағ анда, айдың ө зі жыл сайын бірнеше метрге жерден алыстайды екен. Олай болса, осы фактордың ө зі ғ ана болашақ “таза” қ ажеттілікті теріске шығ арады. Жоғ арыдағ ы айтылғ ан координатаның ө зі де ө згеріп, сағ аты мен уақ ыты да басқ аша болады. Бірақ, сол ө згерістерге қ арамастан, кү н тұ тынады, ө йткені, ол табиғ аттың қ ажеттілігі. Яғ ни, кү н жү йесінің ө зінде де таза қ ажеттілік жоқ, оғ ан да кездейсоқ тық факторлар ө згеріс ең гізіп отырады.

Келесі мысал ретінде жастардың уақ ыты кегенде ү йленуі, жанұ я қ ұ руы. Ол – табиғ и қ ажеттілік. Бірақ, ә р жас азамат ө зінің ө мір шең берінде кімді кездестіріп, сү йеді, таң дайды – ол кө п кездейсоқ тық тарғ а байланысты.

ХХ ғ. 70-ші жылдарында Дү ниеге келіп тез қ арқ ынмен дамып келе жатқ ан жаң а ғ ылым саласы – синергетика – тіпті кездейсоқ тық тың қ ажеттіке қ арағ анда іргетастығ ын мойындайды. 13 млрд. жыл бұ рын “Ұ лы жарылыс” басталғ анда сансыз кездейсоқ тық тың ішіндегі белгілі бір кездейсоқ тық Ғ арыштың осы тү рін туғ ызып, Дү ниеге тіршілік, ақ ыл-ой келді. Басқ а кездейсоқ тық іске асқ анда, Ғ арыштың басқ а тү рінің келуі мү мкін болатын. Бірақ, қ алай дегенде де, Ғ арыштың Дү ниеге келуі - қ ажеттік.

Кездейсоқ тық тың мә н-мағ насы статистикалық (кө п санды) ү рдістерде, ә сіресе, айқ ын кө рінеді. Мысалы, Қ останай қ аласында 250 мың халық тұ рады екен. Сонымен қ атар, 50 мың дай мә шинә бар. Осы екі ү рдістің тоғ ысқ ан жерінде жыл сайын 25-30 адам ө леді. Ол, ө кінішке орай, кө п санды ү рдістердің тоғ ысуынан шығ атын қ ажеттілік. Нақ тылы адамның мә шинә астында қ алып қ ойып ө луі – таза кездейсоқ тық. “Ол асық ты, біз оғ ан тағ ы да бір аяқ шай іш, - деп едік, отырмады. Егер де ол 5 минут кейін кеткенде, тірі болатын еді”, - дейді ө кініш пен қ айғ ыдағ ы оның туысқ андары мен жолдастары. Ол – рас. Бірақ, жыл сайын белгілі бір тұ рақ ты сандағ ы адамдардың мә шинә астында қ алып қ оюы – техникалық прогресстен шығ атын қ ажеттілік, олар – соның қ ұ рбаны.

Қ азіргі кездегі статистика ғ ылымы - қ арқ ынды дамығ ан, компьютерлік бағ дарламалардың негізінде жұ мыс істейтін ғ ылым саласына айналды. Соның арқ асында қ оғ ам ө міріндегі кейбір ү рдістер зерттеліп, оғ ан ық тималдық (вероятность) тұ рғ ыдан бағ а беріліп, жү ргізілетін саясатқ а ө згерістер еніп отырады. Мысалы, ә рбір жанұ яғ а шақ қ анда 1, 8 баладан келеді, я болмаса, халық тың саны бү гінгідей қ ұ лдырамау ү шін ә р жанұ яда 2, 6 бала болуы керек, ал оның аз-мұ з ө суі ү шін кемінде 3 баладан болуы керек. т.с.с. Бірақ, шынайы ө мірде бір жанұ яда бір де бала болмауы мү мкін, ал келесіде – 6 бала болуы да ғ ажап емес.

Нарық тық экономикада миллиондағ ан адамдардың ынталы жасампаздық іс-ә рекетінің нә тижесінде, олардың арасында шым-шытырық сан-алуан байланыстар пайда болып, кездейсоқ тық тың (фортуна) рө лі кү рт ө седі. Біреу кедейліктен байлық қ а, келесі, керісінше, байлық тан тақ ырғ а кездейсоқ тың нә тижесінде отырып қ алуы мү мкін. Алайда, ол ү шін іскерлік, ізденіс керек. Ү йде енжар отыра берсең із, ешқ андай кездейсоқ тық қ а ұ шырамайсыз. Сонымен қ атар, мемлекет статистикалық ақ параттар арқ ылы экономиканың қ ажетті сатыларын анық тап, оларғ а неше-тү рлі бағ дарламалар мен заң дар арқ ылы ө з ық палын тигізе алады.

Сарапталғ ан категориялардың таным ү рдісіндегі методологиялық мә ні ө те зор. Тарихи, ғ ылымдағ ы ашылғ ан кө п жаң алық тар кездейсоқ тық тың ә серінде ашылғ ан. Сондық тан, ғ ылым тек қ ана қ ажеттіктерді ашады, “ғ ылым – кездейсоқ тың жауы”, - деген нақ ыл сө здер, шынына келгенде, - дұ рыс емес.

Мысалы, Луи Пастер бактериялар ө сіп жатқ ан ыдысқ а байқ амай зең ді (плесень) тү сіріп алады. Келесі кү ні микроскоппен зерттегенде, бактериялар жоқ болып шығ ады. Сол кездейсоқ тық тың арқ асында ол зең нің антибактериялық қ асиетін ашып, соң ынан пенициллин дә рісін ойлап шығ арады. Бұ л ғ ылыми жаң алық тың адамзат денсаулығ ына тигізген оң нә тижесін асыра бағ алау ө те қ иын.

Екінші француз ғ алымы А.Беккерель лабораториядан кетерінде уран тұ зын фотоқ ағ азғ а орап кетеді, келесі кү ні оны химикаттардан ө ткізіп шығ арғ ан кезде оның бетінен неше-тү рлі сә улелердің ізін кө реді. Соның арқ асында уранның радиоактивтік қ асиеттері ашылып, микроә лемді зерттеуге кең жол ашылады.

Сондық тан, ә рбір зерттеуші объектің қ ажетті жақ тарын ашу жолында барлық кездейсоқ тық тарды тізіп, олардың кө рінісін терең зерттеу арқ ылы ғ ана қ ажеттікке жетуі мү мкін. Ә рине, ол ғ ылымдағ ы кө п жолдардың біреуі ғ ана.