Мазмұн және форма

Келесі талдайтын категориялар – мазмұ н жә не форма, ө йткені, біз болмысты талдауда ә рі қ арай терең дей тү семіз. Мазмұ нғ а зат, я болмаса қ ұ былыстың барлық қ ұ рамдас бө ліктерінің жиынтығ ы, олардың қ асиеттері мен байланыстары, қ айшылық тары жатады. Форма деп мазмұ нның ө мір сү ру тә сілін, оның ішкі ұ йымдасу тә ртібін айтамыз.

Мысалы, М.Ауезовтың “Абай жолы” роман-эпопеясын алсақ, оның мазмұ нына қ азақ халқ ының сайын даласындағ ы ХІХ ғ. сан-қ илы оқ иғ алар, Абайдың ө мір кезең дері, оның философиялық толғ аулары т.с.с. жатады. Романның формасына келер болсақ, оғ ан ә р-тү рлі тараулардың бір-бірімен байланысы, автордың стилі, кө ркем сө зінің ерекшеліктері т.с.с. жатады. Ол – романның ішкі формасы.

Сонымен қ атар, роман баспадан оқ ушыларғ а арналып, арзан қ ағ азғ а басылып, жұ мсақ мұ қ абамен тү птелуі мү мкін – ол оның сыртқ ы формасы.Ол басқ аша да болуы мү мкін - қ ымбат ақ қ ағ азғ а басылып, ішінде суретшінің жасағ ан қ ұ нды тү рлі-тү сті суреттемелері де болуы мү мкін.

Заттың сыртқ ы формасы кейбір жағ дайда ө те мә нді болып келеді. Мысалы, ұ шақ тың, сү ң гуір қ айық тың, автомобильдің т.с.с. сыртқ ы формасы мақ сатқ а лайық ты болмаса, ол ө з қ ызметін дұ рыс атқ ара алмас еді. Сондық тан, ғ алымдар қ ұ стың қ анатын, балық тың дене формасын зерттеп оны осы ө ндірістерде пайдаланады.

Тарихи форма категориясын философияғ а ең гізген ұ лы Аристотель болды. Оның ойынша, материя пассивті, енжар, ө зіндік дамуғ а мү мкіндігі жоқ, езілген саз сияқ ты. Оны Дү ниеге келтіретін, дамытатын форма ғ ана. Материя формасыз, форма – материясыз ө мір сү ре алмайды.

Жаң а дә уірде материяның ішкі ө зіндік кү ш-қ уатын мойындап оның белсенділігі мен форманың оғ ан тә уелділігін кө рсеткен Ф.Бэкон болғ ан-ды.

Тарихи, Гегель алғ ашқ ы рет мазмұ н категориясын философияғ а ең гізіп оны материя мен форма арасындағ ы дә некер ретінде қ арайды.

Маркстік философияда мазмұ н мен форма даму ү рдісін анық тауда пайдаланатын категориялар ретінде қ аралады.

Бү гінгі таң дағ ы нә тижелерге келер болсақ, мазмұ н мен форманы бір-бірінен айыруғ а болмайды, қ айсыбір мазмұ н - формаланғ ан, форма – мазмұ нды.; олар қ айшылық ты бірлікте, даму ү рдісінде бір-біріне ө туі мү мкін; бір-біріне сай келгенде ең тиімді даму ү рдісі жү реді.

Мазмұ н мен форманың ара-қ атынасын талдауда екі бір-біріне қ арсы пікір бар. Сонау Аристотельден келе жатқ ан кө зқ арас – форманың белсенділігі.

Екінші, негізінен алғ анда, маркстік философиядағ ы кө зқ арас – мазмұ нның бастаушылығ ы мен форманың тұ рақ тылығ ы. Заттың мазмұ ны басқ алармен ү не бойы байланыста болғ аннан кейін ө згеріске ұ шырап, белгілі бір кезең де ескі формағ а симай, оны ө згертеді – жаң а пайда болғ ан форма мазмұ нның ә рі қ арай дамуына жағ дай туғ ызады.

Біз, жалпы алғ анда, екінші пікір дұ рыс па деген ойдамыз. Сонымен қ атар, қ оғ ам ө мірінде саналы адамдар ө мір сү ргеннен кейін, олар жаң а формаларды тудырып, мазмұ нды соғ ан сай етіп ө згертеді. Ол ә сіресе айқ ын ө тпелі даму кезең дерінде кө рініп отыр. Экономика саласындағ ы жаң а меншік формаларын ө мірге ең гізу шаруашылық ү рдістердің кү рт дамуына жағ дай жасады. Муниципалдық, пенсиялық реформалар жаң а формаларды ең гізу арқ ылы жү руде – соның арқ асында бұ л салаларда да ү лкен ө згерістер байқ алады; қ оғ ам ө міріне жаң а формаларды ең гізу, негізінен алғ анда, жаң а заң дарды қ абылдау арқ ылы іске асып жатыр;

Мұ ндай мысалдарды кө бейте беруге болар еді – оның бә рі де қ оғ ам ө міріндегі форманың белсенділігін, оның мазмұ нғ а қ арағ анда алда жү ретінін кө рсетеді.

Сонымен қ атар, форманың мү мкіндіктерін асыра бағ алау – формализм деген теріс қ ұ былысты тудырады. Ол, ә сіресе, басқ ару жү йесіндегі шен иелерінің қ ызметімен байланысты. Ондай адамдарды халық “қ ағ аздық жан” (бумажная душа) деп атайды. Олар мә селені мазмұ нына қ арап шешудің орнына неше-тү рлі ұ сақ -тү йікке арқ а салып, тежейді.

Реформа барысындағ ы кө п ө згерістер ө мірге жаң а заң дар, формаларды ең гізумен байланысты екенін жоғ арыда кө рсеттік. Бірақ, сонымен қ атар, барлық ең гізілген жаң алық тар жақ сылық қ а ә келді деп айту да қ иын. Мысалы, бұ рынғ ы совхоздар мен колхоздарды жою, тіпті жақ сы пайдалы жұ мыс істеп тұ рғ ан кейбір шаруашылық тарды жасанды тү рде банкроттау, ә рине, ауыл шаруашылығ ын дамытуда жасалғ ан ү лкен қ ателіктердің бірі болды. Тиімді саясат арқ ылы сол ескі формаларғ а жаң а мазмұ н беріп дамытуғ а, ә рине, болар еді. Қ азіргі уақ ытта, кіші-гірім фермерлер ө ндірісті дамытуғ а кү ші жетпей қ айта бірігу ү рдісінде. Алып жерлерді игеріп жатқ ан қ аланың лендлордтары тек ө з қ амын ойлауда, бұ рынғ ы ауылдың қ ұ рылымы, ә сіресе, ә леуметтік сала жан аярлық қ алде. Олай болса, ә ң гіме тек жаң а формаларды ең гізуде ғ ана емес, сонымен қ атар, жаң а жағ дайда дамуғ а мү мкіндік жасай алатын ескі формаларды да ұ қ ыпты пайдалануда болса керек.