Азақ руханиятының ерекшелiктерi

Кө не гректердiң айтқ анындай, философия дү ниеге таң ғ алудан басталады. Ал оның ө зi ө мiрдегi кү нбе-кү н кездесетiн айқ ын да тү сiнiктi қ ұ былыстардан туындамайтыны баршағ а мә лiм. Таң ғ алатын қ ұ былыс сиқ ырлығ ы мен кө пқ ырлығ ы, ә семдiлiгi мен орасан-зор кү ш-қ уаты, я болмаса ерекше нә зiктiгiмен кө рiнiп, адамның жан-дү ниесiнде ерекше iз қ алдырады.

Ә рине, дү ниеде таң ғ алатын нә рселер кө п. Оғ ан бiз жастық шағ ымызда тоймаймыз. Есейе келе, олардың кө бi ү йреншiктi нә рселерге айналып кетедi де, кө п адамдар, ө кiнiшке орай, сол ғ ажап қ асиетiнен - дү ниеге таң ғ алудан - айырылып қ алып, ө з руханиятын жү детедi.

Философиялық дең гейге кө терiлсек, бұ л дү ниеде мә ң гiлiк адам таң ғ алатын екi-ақ қ ұ былыс бар. Оның бiрi - ә лем, барлық, ө мiр сү рiп жатқ ан Дү ние болар болса, екiншiсi - ө зiндiк сана-сезiмi, iшкi рухани ө мiрi бар адам болмақ. Бiрiншiсi - қ ұ шақ қ а да, ой елiгiнiң ауқ ымына да симайтын шексiз де мә ң гiлiк Ә лем, Дү ние, Ғ арыш болатын болса, екiншiсi - ғ арыштағ ы қ ұ былыстармен салыстырғ анда атом сияқ ты, бiрақ, ө зiнiң нә зiк жан-дұ ниесi бар адам. Бiреуi - макрокосм, екiншiсi - микрокосм. Адам - кiшi ә лем ретiнде ұ лкен ә лемге - Ғ арышқ а тең. Бұ кiл ғ арыштың барлық сиқ ыры мен талпынысы адамның табиғ атында жиналғ ан.

Мiне, философия, негiзiнен алғ анда, осы екi қ ұ былысты бiр-бiрiмен салыстырғ ан кезде, адамның ғ арыштағ ы орны мен рө лi жө нiнде ойланғ ан кезде пайда болады. Ал, ол - саналы пенде - адамғ а тә н нә рсе.

Сондық тан, кө ркемдеп айтсақ, осыдан мың дағ ан жылдар бұ рын ө мiр сұ рген белгiсiз тұ рiк бабамыз алдындағ ы жатқ ан дү ниеге таң ғ алып, сол жө нiнде алғ ашқ ы рет ойланып, ондағ ы адамның орны қ андай екен деген сұ рақ ты ө з алдына қ ойғ ан кезде - сол сә тте отандық философия бұ лағ ының кө зi ашылды десек те болады. Ө йткенi, ә рбiр халық ө з тiлiнiң негiзiнде ө зiне тә н дү ниесезiм мен дү ниетанымын қ алыптастырады. Олай болса, жер бетiнде ө з тiлiнiң негiзiнде қ анша халық ө мiр сү рiп жатса, соншалық ты дү ниесезiм, дү ниетаным, философия болады.

Ә рине, жер бетiндегi адамзатты қ оршағ ан орта бiр, табиғ аттың барлық заң дылық тары да бiр, оларды зерттейтiн ғ ылымдағ ы жетiстiктер де барлық халық тарғ а ортақ. Айталық, немiс физикасы, американ биологиясы, орыс химиясы т.с.с. жоқ. Ал, философияғ а келер болсақ, мұ ндағ ы жағ дай басқ аша. Ө йткенi, ол толығ ынан ғ ылым емес, ол - метафизика, оның қ ойғ ан сұ рақ тарын бiрде-бiр жаратылыстану ғ ылымдары шеше алмайды, ө йткенi, ол сұ рақ тар “физиканың ә ржағ ында² жатыр. Сондық тан, ә р халық оларғ а ө зiнше жауап бередi. Сол себептi бiз “немiс², “орыс², “қ азақ философиясы² т.с.с. деп аузымызды толтырып айта аламыз.

Екiншi ү лкен мә селе - қ азақ философиясының дү ниежү зiлiк философиядағ ы алатын орны қ андай, жалпы алғ анда, оның сол ө з орны бар ма? Бiздiң философиялық ой-ө рiстiң шең берiнде қ алыптасқ ан қ андай рухани қ ұ ндылық тарды бiз мақ тан етiп басқ а халық тарғ а ұ сына аламыз? Ал, бұ л сұ рақ тар бiздi отандық философияның differencia specifica, яғ ни ө зiне тә н ерекшелiктерiн iздеп табуғ а ұ мтылдырады.

Қ азақ халқ ының дү ниесезiмi мен дү ниетанымының ерекшелiктерi, ә рине, ол ө мiр сұ рген табиғ аттың, соғ ан бейiмделiп қ алыптасқ ан шаруашылық формаларының, ө мiр салтының жұ йелерiмен тығ ыз байланысты болса керек. Оғ ан уақ ытында Ш.Уалиханов та кө ң iл аударғ ан болатын. Расында да, қ азақ елi Бразилия, я болмаса Франция емес.

Жоғ арыда айтылғ ан тұ рғ ыдан бұ л мә селеге кө з жiберсек, онда бiздiң ата бабаларымыз таң дап алып ө з Отанына айналдырғ ан жерлер мал ө сiруге лайық ты, табиғ аты қ атал, суғ а тапшы, сонымен қ атар ө рiсi кең, малдың соң ында кө шiп-қ онуғ а мол мұ мкiншiлiгi бар кең iстiкте орналасқ ан болатын. Ал табиғ аты жұ мсақ, суы мол жерлерде (мысалы, Сыр-Дария, Шу ө зендерiнiң т.с.с. бойларында) халық жерге тұ рақ танып, егiн егiп, қ ол ө нерiн дамытып, қ алалар тұ рғ ызды. Оғ ан мысал ретiнде «Жiбек жолы» бойында орналасқ ан Орта ғ асырдағ ы қ алаларды айтуғ а болады (Отырар, Жү йнек, Мерке, Қ ұ лан, Талғ ар, Алматы т.с.с.)

Негiзiнен алғ анда, Жаң а дә уiрге - машиналық индустрия пайда болғ анғ а дейiн - қ азақ жерiндегi ең тиiмдi шаруашылық формасы кө шпендi мал шаруашылығ ы болды. Сондық тан, бiздiң арғ ы бабаларымыз мың дағ ан жылдардың шең берiнде осы iспен айналысты. Ол, бiрiншiден, табиғ атқ а бас июдi, оғ ан табынуды талап еттi - қ азақ халқ ы басқ а да Шығ ыс халық тары сияқ ты ешқ ашанда табиғ аттың патшасы болу, оны ө з еркiне сай етiп қ айта ө згерту мақ сатын ө з алдына қ ойғ ан жоқ. Сондық тан, ежелден қ азақ халқ ының қ азiргi тiлмен айтқ анда экологиялық санасы биiк дең гейде болғ ан;

Екiншiден, бiздiң бабаларымыз тұ рақ ты бiр жерге байланбағ андық тан ерiктi болып бас бостандығ ын қ атты сыйлағ ан. Қ азақ жерiнде ешқ ашанда қ ұ лдық болмағ ан;

Ү шiншiден, негiзiнен алғ анда, кө шпендiлiк тең дiктi талап етедi, оғ ан тә н саяси формалар - соғ ыс демократиясы, ә рi кеткенде - алғ ашқ ы феодалдық қ атынастар, дамығ ан феодализм қ азақ жерiнде ешқ ашанда болғ ан жоқ, ол кө шпендiлiк шаруашылық формасының табиғ атынан шығ ады;

Тө ртiншiден, кө шпендi халық тың арасындағ ы ә леуметтiк айырмашылық тар аз болғ андық тан тең дiкке негiзделген ә дiлеттiлiк қ ұ ндылығ ы. Сондық тан да бү гiнгi таң да жұ рiп жатқ ан қ айта ә леуметтiк топталу - рестратификация - (аса байлар мен қ атар кедей, қ айыршылардың пайда болуы) адамдардың жан-дү ниесiнде ауыр жарақ аттар қ алдыруда;

Бесiншiден, байлық қ а жетуден гө рi ар - намысты жоғ ары ұ стау - бұ л да халық тың қ анына терең сiң ген қ ұ ндылық болып табылады. Онымен тығ ыз байланысты бар нә рсеге қ анағ ат ету де қ азақ қ а тә н нә рсе;

Алтыншыдан, ұ жымдық мү дденi жеке мү ддеден гө рi жоғ ары ұ стау - ол да кө шпендiлiк ө мiр салтынан шығ атын қ ұ ндылық;

Жетiншiден, ө не бойы кө шiп-қ ону барысында ә рқ ашанда неше-тү рлi қ иындық тарды, қ ауып-қ атерлердi бастан кешуге тура келедi - ол ерлiктi, батырлық ты қ асиет етудi талап еттi. Сондық тан, беске келгенде жылқ ының жалында ойнап, 14-15-ке келгенде батырлық ты армандап, бiздiң бабаларымыздың кө бi 20-25-iнде елiн аман сақ тау жолында ө мiрлерiн қ ия бiлген. Ұ лы Отан соғ ысында қ азақ азаматтары осы ұ лттық қ асиеттi бұ кiл ә лемге айқ ын кө рсеттi. Қ азақ халқ ының дербестiгiн кө тере алмай жү рген кейбiр арам пиғ ылды саясатқ орлар оны бiлуi қ ажет;

Сегiзiншiден, кө шпендiнiң ө мiрi қ ысқ а, ө не бойы қ ауып-қ атерлерден, соқ тығ ыстардан тұ рғ аннан кейiн ол кү нбе-кү нгi ө мiрдi бағ алап ө мiрден алудан гө рi болуды жаратқ ан. Ә рбiр кү ндi той-думанғ а айналдыру, ө зiн шешен сө збен, даналық пен кө рсете бiлу, неше-тұ рлi сайыстарғ а қ атысу, “ бiр сырлы, сегiз қ ырлы болу» - бабаларымызғ а тә н нә рселер болғ ан;

Тоғ ызыншыдан, дү ниеге, басқ а халық тарғ а деген ашық тық, қ иналғ андарғ а риясыз қ ол ұ шын беру - бұ л да бiздiң халық тың керемет қ асиеттерiнiң бiрi;

Оныншыдан, кө шпендiлердiң негiзгi қ ұ ндылық тарының бiрi - ата-ананы, ү лкендердi сыйлауы;

Ә рине, халық тың мың дағ ан жылдар шең берiнде бойына жыйнағ ан кө п қ адыр-қ асиеттерiнiң iшiнен бiз негiзгiлерiн ғ ана кө рсеттiк. Ендi келесi мә селеге - қ азақ философиясының ерекшелiктерiне тоқ талуғ а мұ мкiншiлiк пайда болды.

Бiрiншiден, қ азақ философиясында онтологиялық (болмыс) жә не гносеологиялық (дү ниетаным) мә селелерден гө рi адам мә селесiне кө бiрек кө ң iл бө лiнедi;

Екiншiден, адам мә селесi, қ азiргi тiлмен айтқ анда, кө бiне экзистенциалдық тұ рғ ыдан қ аралады жә не ол кө шпендiлiк ө мiр салтын еске тү сiрсек, тү сiнiктi де болар;

Ү шiншiден, Отандық философияда абстрактылы- теоретикалық жү йелер жасау ө те сирек кездесетiн қ ұ былыс - философиялық iзденiс адамның нақ тылы ө мiрдегi жұ рiс-тұ рысын сараптауғ а, яғ ни практикалық мә селелерге кө бiрек кө ң iл бө лiнедi;

Тө ртiншiден, адам болмысының этикалық жақ тарына, жақ сылық пен жамандық, iзгiлiк пен зұ лымдық, ар-намыс, абырой, т.с.с. категорияларғ а терең талдаулар жасалады;

Бесiншiден, қ оғ ам ө мiрiнiң негiзгi мә селесi ретiнде ә рқ ашанда ә леуметтiк ә дiлеттiлiкке кө бiрек назар аударылады;

Алтыншыдан, Отандық философияны аксиологиялық философия десек те болғ аны, ө йткенi, онда қ ұ ндылық ә лемiне зор кө ң iл бө лiнедi. Ендi мә селенi нақ тылай тұ сiп, Отандық философияның негiзгi сатыларына қ ысқ аша кө з жiберейiк.