Дiни экзистенциализм мен антропология

Орыс философиясының антропологиялық бағ ыты, яғ ни адам мә селесiне басымырақ қ арау - оның негiзгi ерекшелiктерiне жатады. Х1Х ғ ортасынан бастап адамның ө мiр сү руi, оның бостандығ ы мен қ ұ ндылығ ы, тұ лғ аның нә зiктiгi, болмыстың неше-тү рлi ү рейлерге толылығ ы т.с.с. экзистенциалдық сұ рақ тар орыс философиясының негiзгi мә селелерiне айналады. Осы бағ ыттағ ы ұ лы философтар қ атарына Лев Исаакович Шестовты (Шварцман) (1866-1938 ж.ж.) жатқ ызуғ а болады. Н.А.Бердяевтiң айтуына қ арағ анда, Л.Шестовтың философиясын экзистенциализм бағ ытына жатқ ызуғ а болады, “оның философиясының қ айнар-кө зi ретiнде адамның қ айғ ы-қ асiретi, ү рейi мен зардабы, ү мiтсiздiк сезiмi болды². Ол рационализм, сциентизм бағ ытын алғ ашқ ылардың бiрi болып қ атты сынғ а алады. Оның ойынша, ө мiрдегi ә семдiк, ө негелiк, сенiм ешқ андай рационалдық, логикалық танымғ а жеткiзбейдi. Ғ ылыми зерттеу - заттар мен қ ұ былыстардың жалпы жақ тарын тұ жырымдайды, адамғ а келгенде оның қ айталанбас, ерекше болмысын еске алмайды. Сонымен, адам ө мiрiнiң мақ сат-мұ раты, мә н-мағ насы, қ айғ ысы мен қ уанышы, махаббаты т.с.с. сыртта қ алады. Олай болса, ғ ылым мен философия - ымырағ а келмейдi. Философияның негiзгi мә селесi - адам, оның ө мiрiнiң мә н-мағ насы.

Л.Шестовтың ойынша, ғ ылым мен философия ақ иқ аты да екi тұ рлi. Ғ ылыми ақ иқ ат дұ ниедегi қ ажеттiлiктi зерттеуден шығ ып, барлық адамдарғ а бiрдей болып келедi. Ал философиялық ақ иқ атқ а келер болсақ, оғ ан ә рбiр адам ө зiнше ө зiнiң болмысында жетуi керек. Адамзаттың негiзгi мақ саты - табиғ аттың қ ажеттiлiгiн жең iп адамғ а бостандық, алғ ашқ ы ерiктiктi қ айтадан ә перу.

Ерiктiк мә селесiне келгенде, Л.Шестов оны Библияның аң ызына негiздеп қ арайды. Алғ ашында дү ние мен адамды Қ ұ дай ө зiне ұ қ сатып, оларды қ ұ дiреттi, ерiктi, жетiлген қ ылып жоқ тан жаратқ ан болатын. Бiрақ, Қ ұ дай адамғ а ескерту жасады: Эдем бақ шасындағ ы ө сiп тұ рғ ан таным ағ ашының жемiсiн жесең - ө лесiң!! Жыланның сө зiне ерiп, ө зiн Қ ұ даймен тең егiсi келген адам тиым салынғ ан жемiстiң дә мiн татып “бiлiмдi² пә ндеге айналды. Бiлiммен бiрге кү нә ө мiрге келiп, залымдық қ а жол ашты. Бiлiм шындық ты қ ажеттiлiкке айналдырып, ерiктiктi жойды. Мұ ндай жағ дайдағ ы адамның алдындағ ы мақ сат - жойылғ ан ерiктiктi қ айтару, дұ ниенi залымдық тан қ ұ тқ ару. Ол ұ шiн моральдық нормалар, неше-тү рлi ережелердi орындау қ ажет емес, ө йткенi олардың бә рi де ғ асырлар шең берiнде ақ ыл-ойдың таразысынан ө тiп, қ ажеттiкке айналды. Олай болса, адам моральдық нормалардың талаптарына қ арсы шығ ып, ө зiн ерiктi сезiну ұ шiн ойына не келсе, соны жасауы керек, ө йткенi, оны жаратқ ан Қ ұ дайдың ө зi. Адам ә рқ ашанда iшкi тебiренiсте, алаң дауда болып, ө зiнiң ерiктiгiн Қ ұ дайды iздеп, онымен қ айта кездесу жолында табуы керек. Ол ұ шiн тек қ ана сенiм керек, - деп қ орытады Л.Шестов. Тек қ ана сенiм ештең емен шектелмеген бостандық ты бередi. Адам таным ағ ашынан бас тартып, ө мiр ағ ашына қ айта оралуы қ ажет.

Орыстың дiни философиясына қ омақ ты ү лес қ осқ ан Николай Александрович Бердяев (1874-1948 ж.ж.) болды. Негiзгi ең бектерi: “Ерiктiк философиясы. Шығ армашылық мағ ынасы ², “Тарих мағ ынасы ² “Ө зiндiк тану ² т.с.с.

Оның ойынша, философия - рухты зерттейтiн iлiм, яғ ни адамның ө мiр сү руiне, сол арқ ылы болмыстың мә н-мағ насын ашуғ а бағ ытталғ ан пә н. Ғ ылым сыртқ ы дұ ниенi зерттесе, философия адамның iшкi рухани ө мiрiне ү ң iледi. Сондық тан, философия объективтi емес, ол - ә рқ ашанда субъективтi.

Н.А.Бердяевтiң ойынша, экзистенциалдық философия адамның ө мiр сү ру диалектикасынан, сол арқ ылы жалпы дү ниенiң ө зiн таниды. “Таным дегенiмiз субъектiнiң болмысты бейнелеуiнде емес. Таным ә рқ ашанда шығ армашылық жолмен жү рiп мә н-мағ ынағ а жетуге тырысады. Адамның қ ұ пиясын танып-бiлу - болмыстың қ ұ пиясын танып-бiлумен тең.

Адам абсолюттiк болмыстың алдында тұ рып, оны танып-бiлгiсi келедi. Бұ л мақ сатқ а жеткiзетiн екi-ақ жол бар. Ол ө зiн дү ниенiң бiр бө лiгi ретiнде сезiнiп, оғ ан терең шомылуы мұ мкiн. Бiрақ, ол жол нә тиже бермейдi, ө йткенi, бө лшек бiртұ тастық қ а жете алмайды.

Екiншi жол - ө зiң нiң дү ниеге деген маң ыздылығ ың ды сезiнiп, ө з болмысың ды бү кiл дү ниенiң ө зегi ретiнде қ арасаң - онда ө з терең дiгiң е ү ң iлу, оны танып-бiлу - бү кiл болмысты танып-бiлумен тең болады. Мұ ндай кө зқ арас кө не замандағ ы гректердiң “макрокосм² мен “микрокосм² идеяларына кетедi. Адам “кiшi ғ арыш² ретiнде “ұ лкен ғ арышқ а² сай келедi. Сондық тан, сыртқ ы болмысты тану ² шiн ө зiң нiң iшкi болмысың ды бiлуiң қ ажет.

Н.А.Бердяевтiң философиясының негiзгi категориясы - ерiктiк. Оның ешқ андай ө лшемi, шегi, тү бi жоқ, оны ештең емен тең еуге болмайды. Оның оқ шаулығ ын тү сiну - оның болмысқ а дейiн ө мiр сү ргенiн мойындаумен тең. Бұ л арада Н.А.Бердяев Орта ғ асырда ө мiр сұ рген Я.Беменiң “Қ ұ дайдың ө зi тұ бi жоқ тұ ң ғ иық тан пайда болды², - деген пiкiрiн қ олдап, сол алғ ашқ ы “тү бi жоқ ты² ерiкпен тең ейдi. Сол алғ ашқ ы тұ ң ғ иық тан шық қ ан Қ ұ дай дұ ниенi жаратады.

Осы арада Н.А.Бердяевтiң философиясының ғ ажап қ ызық ты жағ ын кө ремiз. Ол - алғ ашқ ы Ерiктiк пен Жаратушы-Қ ұ дайдың арасындағ ы дуализм, қ айшылық. Қ ұ дай дұ ниедегi залымдық қ а жауапты емес, ө йткенi, оның ө зiнiң негiзi жоқ, Ол ө зi шық қ ан тұ бi жоқ ерiктiкке ештең е жасай алмайды. Керiсiнше, Қ ұ дайдың ө зiнiң болмысына, содан кейiн оның дү ниенi жаратуына жол ашқ ан сол алғ ашқ ы Ерiктiк емес пе? Олай болса, адамның ө зi, бiр жағ ынан, Қ ұ дайдың жаратқ ан пендесi болса, екiншi жағ ынан, тү бi жоқ ерiктiктiң нә рестесi. Сондық тан, ерiктiк бұ кiл адамның iс-ә рекетiн баурайды. Ерiктiк дегенiмiз - ешнә рсеге тә уелсiз таза сана, кұ ш-қ уат.

Белгiлi бiр “метафизикалық ессiз кезең де² ерiктiк ө зiн Қ ұ дайғ а қ арсы қ ойып, онымен кұ ресе бастады. Ол барлық жаратылғ ан дү ниеге, адамның ө зiне де тарады. Сондық тан, дұ ние мен адам залымдық қ а белшесiнен батты, ал Қ ұ дай болса, оғ ан ешнә рсе жасай алмайды, ө йткенi Ол ерiктiктi жаратқ ан жоқ. Мiне, осы сә тте дұ ниеге Христос келiп, бұ кiл дү ние мен адамдардың кұ нә лә рiн ө з мойнына алып, тұ ң ғ иық қ а терең деп, оны ө з сә улесiмен жарқ ыратады. Сонымен, Н.А.Бердяев Қ ұ дайдың ессiз ерiктiктi жең етiнiне сенгенмен, бiрақ, оғ ан ү зiлдi-кесiлдi кепiл беруден бас тартады.

Н.А.Бердяевтiң философиясындағ ы негiзгi болмыстық категория - ол адамның ө зi, ө йткенi, ол дү ниенiң ортасында, оның тағ дыры дү ниенiң тағ дырын анық тайды. Адам мен Дұ ние Қ ұ дайдың ө мiрiн байытады, ө йткенi, адам - рухани пенде, ол iзгiлiк пен ә семдiктi сү йедi. Екiншi жағ ынан, ол ең жоғ арғ ы материалдық қ ұ рылым, бұ кiл дү ниенiң барлық элементтерi оның бойында бар, сондық тан, Ғ арыш оның шығ армашылық iс-ә рекетiн қ абылдайды.

Сонымен, адам қ айшылық ты пенде, ол “табиғ аттық дү ниедегi ұ зiлiс², оны тү сiну ұ шiн одан да жоғ ары - Қ ұ дайғ а деген оның қ арым-қ атынасын бiлу қ ажет. Оның ойынша, осы уақ ытқ а дейiн адам ө зiн Қ ұ дайғ а тә уелдi пенде ретiнде тү сiнiп келдi. Ал тә уелдiлiк бар жерде шынайы махаббат жоқ. Сондық тан, Қ ұ дай мен адамның ара-қ атынасы нағ ыз ерiктiкке негiзделген - махаббатың қ ұ пиясы, мiне, осында. Адам Қ ұ дайды қ ажет етсе, Қ ұ дай да адамды қ ажет етедi, ө йткенi, оның ө зiнiң негiзi жоқ (безосновность), ол адамсыз ө зiнiң жалғ ыздығ ын сезiнедi... Сонымен, бiз адамның Қ ұ дайлығ ын, Қ ұ дайдың адамдығ ын кө рсетуiмiз керек. Тарихи Христостың ө зi алғ ашқ ы рет осыны паш еттi.

Қ ұ дай - рух, сонымен қ атар, адам да - рух. Олай болса, екеуiнiң шығ армашылық жолда кездесуi ғ ана объективацияланғ ан дү ниеден адамды қ ұ тқ арады. (объективация - Бердяевтiң философиясындағ ы ұ ғ ым, - идеяның, жалпы сананың мазмұ нының, адамдардың қ арым-қ атынастарының заттануын, адамнан жаттануын кө рсетедi).

Ендi Н.А.Бердяевтiң тарих философиясына келер болсақ, онда “уақ ыт² категориясы ү лкен орын алады. Егер дү ниедегiнiң бә рi шектелген, олай болса, соң ы бар болатын болса, тек шығ армашылық арқ ылы ғ ана оның аржағ ына ө тiп кетуге болады. Шығ армашылық - мә ң гiлiкке ә келедi, бiрақ, ол шексiз уақ ыт емес, уақ ытты аттап ө тетiн жаң а сапа. Осы себептi тарихтағ ы шексiз жоғ ары ө рлеудi (прогрестi) қ абылдауғ а болмайды. Тарихтағ ы соң ғ ы “жұ мақ та² ө мiр сү ретiн буындар ө ткен шексiз санды адамдардың ө мiрiн сол мақ сатқ а жетудiң қ ұ ралына айналдырады. Мұ ндай жағ дайда адамзат тарихының мә н-мағ насы жойылатыны хақ. Ө ткен дә уiрдi, оның мә дениетiн толық қ анды қ абылдамай, дұ рыс болашақ ты да орнату мұ мкiн емес. Шiркiн, осындай Н.А.Бердяевтiң терең тарих жө нiндегi ойларын саясаткерлер жете бiлсе ғ ой!!! Сонда реформа барысындағ ы қ ателiктер де аз болар едi.

Жалпы алғ анда, Н.А.Бердяевтiң тарихи кө зқ арасын ө мiршең дi деп атауғ а болады: адамзат рухани жаң арудың негiзiнде қ айта ө рлеуге мұ мкiндiк алады. Болашақ қ оғ ам екi принципке негiзделедi - аристократиялық - тұ лғ аның толық қ анды шығ армашылық дамуын кө рсетедi, ал демократиялық - ә дiлеттiлiк пен достық қ а шақ ырады.

Тарих философиясындағ ы Н.А.Бердяевтiң талдап, ө зiнiң шешiмiн берген екi категориясын кө рсетпей болмайды - олар мә дениет пен цивилизация.

Мә дениет - қ оғ амның рухани дамуының шың ы, дiн, философия, ө нер қ ұ ндылық тары, терең де нә зiк ойлар, шығ армашылық туындылары. Уақ ыт ө ткен сайын шығ армашылық тың орнына кү нбе-кү нгi қ ажеттiктерден шығ атын қ арапайым ө мiрдi кө теруге бағ ытталғ ан iстер келiп, “ө зiмшiл цивилизация² мә дениеттi тұ рпайылата бастайды.

Цивилизация дегенiмiз ө мiрдiң ә леуметтiк, материалдық жағ ының дамуы, экономикалық мү дделердiң басымдығ ы, пайдақ орлық қ а тырысу, қ ұ ралдың мақ сатты жең уi. Цивилизация ө з табиғ атына сә йкес техникағ а жақ ын, ол жеке адамның шығ армашылығ ын ұ жымдық ең бекке ауыстырады. Цивилизация машиналардың ө мiрге енуiмен бiрге келедi. Адам техниканы пайдаланып, табиғ атты ө з еркiне кө ндiруге тырысады, соның нә тижесiнде адамның толық қ анды органикалық табиғ атқ а сә йкес ө мiрi жойылып, оның орнына мамандандырылғ ан, бiржақ ты адам пайда болады. Цивилизация техниканың ү стемдiгiне ә келiп, рухты тоқ ыратады.

Капиталистiк, я болмаса социалистiк цивилизация болмасын ө з табиғ атына сә йкес ә рқ ашанда “буржуазиялық ². Ол дегенiмiз рухтың тоқ ырауы, материалдық байлық қ а, ө мiрден лә ззат алуғ а тырысу.

Дегенмен, цивилизация мә дениеттi толығ ынан қ ұ рта алмайды, ол ұ сақ талынғ анмен аяғ ына шейiн цивилизацияның пайдақ орлығ ына қ арсы тұ рады. Жалпы алғ анда, Н.А.Бердяев адамзат тарихының тө рт логикалық сатысын кө рсетедi: олар тағ ылық, мә дениет, цивилизация жә не “дiни қ айта ө рлеу². Социалистiк ө згерiстер Ресейдi цивилизация шең берiне кiргiзiп, мә дениеттi тоқ ыратты. Мә дениеттi қ айта жаң артуда дiн шешушi қ ызмет атқ аруы керек.

Орыс философиясындағ ы дiни антропология бағ ытының ө кiлдерi ретiнде С.Н.Булгаков, С.Л.Франк жә не Н.О.Лосскийдi атап ө туге болады.

С. Н. Булгаковтың айтуына қ арағ анда, адам Қ ұ дайсыз ө мiр сү ре алмайды, егер iшкi дұ ниең де Қ ұ дай болмаса, онда кө ң iл қ ұ лазиды. Қ ұ дайғ а қ арсы кұ рес, бiр дiндi тарату, қ ажеттi тұ рде екiншi дiндi тудырады (мысалы, Кең ес заманында марксизм жаң а ағ арғ ан дiнге айналынғ ан болатын. С.М.) Алайда, адамғ а Қ ұ дай сырттан келмейдi, оны ол ө з iшiнен табуы керек.

С.Н. Булгаковтың ойынша, шығ армашылық дегенiмiз - ол “антроподицея² (адамды ақ тау). Оның негiзгi себебi - дү ние уақ ыттың шең берiнде ө мiр сү руде, олай болса, ол ә лi соң ына жеткен жоқ, дә л қ азiр жаратылу жалғ асып жатыр. Ал адам болса, ол Қ ұ даймен бiрге осы дү ниенi жарату iсiне, оны ә рi қ арай жетiлдiруге ат салысуда. Адам - Қ ұ дайғ а ұ қ сағ ан, Мә ң гiлiктiң ұ лы, Қ ұ дайдың рухын жалғ астырушы. Ол - микротеос, оның iшiнде бү кiл дұ ниенiң кұ ш-қ уаты бар, ол болмыстың ең жоғ ары ортасы.

С.Л.Франк адамды ө зiн-ө зi анық тайтын жә не ө згерте алатын пенде ретiнде қ арайды. Ө зiндiк сана арқ ылы адам заттардан ғ ана емес, сонымен қ атар ө зiнен де алшақ тап, ө з-ө зiне басқ а адамның кө зiмен қ арағ ан сияқ ты дә режеге келедi. Нә тижесiнде екi ақ уал - танушы мен танылатын, бағ алайтын мен бағ аланатын, сот пен сотталатын пайда болады. Мiне, адам ө зiндiк санасы арқ ылы ө зiнiң денелiк эмпириялық табиғ атынан бө лiнiп, ө з-ө зiн бағ алайтын, сынайтын дә режеге кө терiледi.

Адам ә рқ ашанда ө зiнiң кү нделiктi болмысына қ анағ аттанбай, оны аттап ө тiп, басқ а ө мiрге, ө негелiкке қ арай ұ мтылатын пә нде.

Н.О.Лосский тұ лғ аларды шынайы жә не потенциалды деп екiге бө ледi. Тұ лғ а ө зiнiң дамуында қ ұ дайдың бейнесiне ұ қ саудан бастап, соң ында тiптi қ ұ дайдың ө зiне тартуғ а тырысады. Ал соң ғ ы - ол тұ лғ аның негiзгi мақ саты, ол ұ шiн адам неше-тү рлi қ иындық тар мен зардаптардан ө туi керек.

Руханияттық - адамның негiзгi қ асиетi. Рухани адамның iшкi ө негелiгi қ андай да болмасын сыртқ ы жағ дайлардың қ ысымына қ арсы тұ ра алады.

Қ орыта келе, бiз орыс философиясының адам мә селесiне қ омақ ты ү лес қ осқ анын байқ аймыз. Олардың айтқ ан кө п идеялары қ азiргi ө тпелi дә уiрдегi қ алыптасқ ан кө п ақ уалдарды талдауғ а ө з кө мегiн бередi. Сiз де ол жө нiнде ойланып кө рiң iз. Ғ арыш философиясы

Ғ арыш философиясы деген кезде бiз екi нә рсенi айтуымызғ а болады. Бiрiншiден, ол дұ ниенiң бiртұ тастығ ы жә не соның шең берiндегi адамзаттың, яғ ни рухтың алатын орны; екiншiден, адамзат мә ң гi осы жер бетiнде қ ала ма, я болмаса басқ а ғ арыштағ ы объектiлердi игерiп, ө зiнiң ық палын бұ кiл ғ арышқ а тарата ала ма?

Бiрiншi сұ рақ қ а қ айсыбiр ұ лттық философия жауап беруге тырысады, ал екiншi сұ рақ ты қ ойып, соғ ан жауап беруге тырысқ ан, негiзiнен алғ анда, орыс философиясы болды. Сондық тан, бұ л ағ ымды орыс философиясының ерекшелiктерiнiң бiреуiне жатқ ызуғ а болар едi деп ойлаймыз. Ал ендi оның ө зiнiң де себебi бар шығ ар.

Бiздiң ойымызша, Алтын Орда мемлекетiнiң қ ысымынан кейiнгi Ресей қ оғ амының Шығ ысқ а қ арай садақ тан атқ ан оқ тай серпiлуi (бiрнеше ғ асырдың шең берiнде Едiл ө зенiнiң ә р жағ ынан сонау қ иыр Шығ ысқ а дейiн жетуi), ө лшемсiз кең байтақ жерде мемлекеттiгiн қ ұ руы, ұ лттық ой-ө рiстi де кең ейтiп, оғ ан ғ арыштық ө лшем берсе керек. Мү мкiн, басқ а себептер де болғ ан болар.

Еуропа ой-ө рiсiнде ғ арыш жө нiнде христиандық антропоцентрлiк кө зқ арас ғ асырлар бойы ө мiр сұ рдi. Оның негiзгi қ ағ идасы - адам жаратылғ ан дү ниенiң ең биiк шың ы, жер болса - ғ арыштың ортасы.

Коперник мұ ндай кө зқ арасқ а тө ң керiс жасайды - ғ арыштың ортасы жер емес, кұ н. Ғ арышта тек жерде ғ ана ө мiр бар. Дж. Бруноның шексiз ғ арыш пен ө мiр жө нiндегi ойлары кең тарағ ан жоқ. Жаң а дә уiрдегi ғ ылымда ғ арыш механистiк-физикалық объект, сансыз атомдардың ө рiсi деген пiкiр қ алыптасты.

Ендi, мiне, орыс философиясында 18 ғ бастап антропокосмизм идеялары пайда болып дамиды. Яғ ни, адамның жер бетiндегi орны емес, оның ғ арыштағ ы рө лi зерттеле бастайды.

Орыс философиясындағ ы бұ л мә селеге қ атысты негiзгi идеялар:

а) ғ арыштағ ы адамзаттың ө лместiгi (К.Э.Циолковский);

в) биосфераның ноосферағ а ө туi (В.И.Вернадский);

с) табиғ атты зерттеп, ө ткен ұ рпақ тарды тiрiлту (Н.Ф.Федоров);

д) кү н мен биосфераның ажырамас байланысы (А.Л.Чижевский);

е) сананың ғ арыштық дамуы (Н.К.Рерих); т.с.с.

К.Э.Циолковский оқ ырмандарғ а орыс космонавтикасының ә кесi ретiнде кең iнен таныс. Сондық тан, бiз оның ғ ылыми-техникалық идеяларын қ арастырмай, тiкелей оның философиялық кө зқ арастарына кө шемiз. Оның ойынша, адам ғ арыштың ө мiрiнiң бiр бө лiгi, сондық тан адамзат цивилизациясы Ғ арыштағ ы ө згерiстермен тығ ыз байланысты. ә рине, мә ң гiлiк Ғ арышқ а қ арағ анда, жер бетiндегi адамзат ә лi ө те жас. Дегенмен, болмыста пайда болып, белгiлi бiр уақ ыт келгенде жер бетiндегi байлық ты сарқ ып, адамзат заң ды тү рде бұ л ө мiрден кетуi мұ мкiн. Бiрақ, сонымен қ атар, егер ғ ылымның дамуының негiзiнде адам Ғ арышпен байланысқ а тү сiп, зат пен кү ш-қ уаттың жаң а тү рлерiн игерсе, ол тоқ талмайтын ө рлеуге ие болып, ө лместiк дә режесiне кө терiледi, - деген батыл пiкiр айтады.

К.Э.Циолковский адамзаттың жерлiк жә не космостық ө мiр сұ руiн бiр-бiрiнен айырады. Жер бетiндегi ө мiр сү ру - адамзаттың “сә билiк шағ ы², сондық тан, ол кемелiне келмеген, зардабы мен қ иянаты мол. Адамзаттың ғ арыштық болмысы келген уақ ытта ө мiрдiң терiс жақ тарының бә рi жойылып, қ уаныш пен жетiлгендiк, шығ армашылық - ө мiрдiң негiзгi жақ тарына айналады. Оның ойынша, ғ арышқ а шығ у - кө п уақ ытты талап етiп, сатыларғ а бө лiнедi:

а) адамзат қ ажеттiктерiн ө теу жолында жер бетiн толығ ынан қ айта

ө згерту;

в) жер айналасындағ ы кең iстiктi игеру;

с) басқ а планеталарды, содан кейiн алыс Ғ арышты игеру;

д) адамның ө з биологиялық табиғ атын ө згертiп, ашық Ғ арышта ө мiр сұ ре алатын дә режеге келуi;

Сонымен, егер Н.Коперник ө з уақ ытында жердiң Ғ арыштағ ы ерекше орны жө нiндегi кө зқ арасқ а соқ қ ы берген болса, ХХ ғ К.Э. Циолковский адамзатты жер тартуынан шығ арып, ғ арышқ а жол ашты деп кө ркемдеп айтуғ а болар едi.

В.И.Вернадскийдiң негiзгi ойлары жер бетiндегi ө мiр мен адамзатқ а арналды. Нә тижесiнде, ол биосфера мен ноосфера жө нiнде терең де тамаша ойларын адамзатқ а ұ сынды. Бұ гiнгi қ алыптасқ ан биосфера жө нiндегi “ұ лкен жұ йе² теориясы, тiршiлiктiң ғ арышпен заттық жә не энергиялық алмасуғ а тұ суi т.с.с. идеялар В.И.Вернадскийдiң шығ армашылық ең бектерiнде ү лкен орын алды. Жер бетiндегi тiршiлiктi ол жердiң ерекше қ алыптасқ ан геологиялық қ абаты ретiнде қ арайды. Тiршiлiк биогеохимиялық зат пен энергияның айналысын тудырып жер бетiн толығ ынан ө згертедi. Осы тұ рғ ыдан қ арағ анда, адамзат тiршiлiк ә лемiнiң ерекше ең жоғ арғ ы бө лiгi. Ол ерекше бiр - басқ а энергия формаларына ұ қ самайтын- кү ш- қ уатты тудырады. Оның аты - ақ ыл-ой, зерде. Адамзат ақ ыл-ойы мен ең бегiнiң арқ асында жаң а геологиялық кү шке айналып биосфера жаң а ақ уалғ а - ноосфера (ақ ыл-ой арқ ылы ретке келтiрiлген жер бетi) сатысына кө терiледi. Сонымен, В.И.Вернадскийдiң ойынша, адамзат зердесi - ғ арыштық қ ұ былыс.

Н.Ф. Федоров адамзат зердесiн ғ арыш эволюциясының заң ды нә тижесi ретiнде қ арайды. ә рi қ арай Ғ арышты адамзат саналы тұ рде ө згертедi. “Ғ арыш хаос емес, нағ ыз Ғ арышқ а айналуы ұ шiн зерденi талап етедi². Болашақ та ғ ылымның орасан-зор дамуының негiзiнде адамзат ө лместiк дә режесiне кө терiлiп, сонымен қ атар, жер бетiнде бұ рынғ ы-соң ды ө мiр сұ рген барлық ұ рпақ тарды қ айтадан тiрiлтедi, -деген ойда болды.

А.Л. Чижевский жер бетiндегi тiршiлiктi тудырғ ан жердiң ө зi емес, кү н деген пiкiрге келiп, кү ннiң жердегi биосферағ а тигiзетiн ық палын егжей- тегжей зерттейдi. Табиғ аттағ ы геофизикалық аномалиялар, жер бетiндегi оқ тын-оқ тын болатын эпидемиялар, қ уаң шылық т.с.с. қ ұ былыстар Кү ндегi болып жатқ ан процестермен тығ ыз байланысты екенiн дә лелдеп, А.Л.Чижевский бұ гiнгi ғ ылымдағ ы астрогеология, ғ арыштық медицина, гелиобиология бағ ыттарының негiзiн қ алады.

Адамзат ғ арыштың ә рi қ арай дамуындағ ы саналы кұ ш болғ аннан кейiн халық тар бiр-бiрiмен жақ ындасып, бiрiгiп, мемлекеттер арасындағ ы жасанды кедергiлердi алып тастауы керек деген идея кө п ойшылдардың ең бектерiнде кездеседi.

Адамзатты бiрiктiретiн негiзгi кү ш - мә дениет, ғ арыштық этика, - деген пiкiрдi орыс ғ алымы, суреткерi, дiни философы Н.К. Рерих айтқ ан болатын. Оның ойынша, бұ кiл ғ арышта, кең iстiк пен уақ ытта, адамның жан-дү ниесiнде екi ғ арыштық кү ш - Iзгiлiк пен Залымдық бiр-бiрiмен кұ ресте. Олар болмыстық жағ ынан келгенде тең емес. Дұ ние Ақ иқ ат, Iзгiлiк пен Ә семдiк жолында ө згертiледi. Тек Жарық сә улесi ғ ана ғ арыштағ ы қ араң ғ ы тұ ң ғ иық Хаосты тә ртiпке келтiре алады.

Н.К. Рерих адамның iзгiлiгi, жасампаз белсендiлiгi Ғ арыштың дамуындағ ы негiзгi кү ш екенiн паш етедi. Нә тижесiнде, адам Жаратушы-Қ ұ дайғ а ұ қ сайды. Тек оның ерекшелiгi - ол жағ алай ортаны ө згертiп қ ана қ оймай, сонымен бiрге ө зiн де жетiлдiре алады. Надандық тан кейiн цивилизация келедi, содан кейiн ғ ылымның дамуының негiзiнде адамдардың бiлiмi ө сiп, нә зiктене келе биiк мә дениеттiң есiгiн ашады, -деп қ орытады Н.К.Рерих.

Н.К.Рерихтың ойынша, адамдардың арасындағ ы барлық ұ лттық, нә сiлдiк, дiни, ә леуметтiк т.с.с. айырмашылық тар болмау керек. Адамдардың арасындағ ы айырмашылық тек қ ана оның мә дени дамуының негiзiнде қ аралуы керек. Адам - Ғ арыштың бiр бө лiгi, олай болса, ол - мә ң гiлiк, барлығ ымен байланысты, бә рiне де тә уелдi, сонымен қ атар, бә рi де оғ ан тә уелдi.

Адамның жасампаздық -шығ армашылық iстерi ә семдiктiң негiзiнде жұ редi. Ә семдiк - рухтың мә дениетi, дү ниенiң зерделi тә ртiбi. Ә семдiк дегенiмiз - Ғ арыштың ө зi. Жалпы алғ анда, ойшылдың эстетикалық, гуманистiк-ө негелiк идеялары осы уақ ытқ а шейiн ө зiнiң ө зектiлiгiмен танылады.

Ө зiндiк дайындық қ а арналғ ан сұ рақ тар:

1. Ресей тарихы мен рухани ө мiрiне деген славянофильдердiң кө зқ арасы қ андай болды?

2. Батысшыл бағ ыт ұ стағ ан ойшылдар кө зқ арастарының ерекшелiгi

3. В.С.Соловьевтiң философиясының негiзгi ұ ғ ымы

4. В.С.Соловьевтiң танымдағ ы кө рсеткен ү ш тә жiрибе тұ рi

5. В.С.Соловьевтiң моральдық философиясындағ ы “ар-ұ ждан², “ұ ят², “пiр тұ ту² категорияларының бiр-бiрiнен айырмашылығ ы.

6. Л.И.Шестовтың экзистенциалдық философиясы.

7. А.Н.Бердяевтiң философиялық кө зқ арастары.

8. А.Н.Бердяевтiң философиясындағ ы ерiктiк мә селесi.

9. Орыс философиясындағ ы дiни антропологиялық ойлар (С.Н.Булгаков, С.Л.Франк, Н.О.Лосский).

10. Ғ арыш философиясы (К.Э.Циолковский, Н.Ф.Федоров, А.Л.Чижевскийұ)

11. В.И.Вернадскидiң “ноосфера² ұ ғ ымының ерекшелiгi.

12. Н.К. Рерихтiң мистикалық философиясы