ХУ - ХУIII ғғ қазақ жырауларының шығармашылығы

ХУ ғ қ арай тарихының тамыры кө не заманғ а кететiн тү ркi тайпаларының ө мiрiнде елеулi ө згерiстер басталады. Мың дағ ан жылдар бойы лек-легiмен сонау Байкал кө лi мен Алтайдан бастап Балқ ан тауларына шейiн ағ ылғ ан, ерiктi ө мiр сү рген, басқ а белгiлi бiр жерлерде орын тепкен мемлекеттердiң аузы батпағ ан, керiсiнше, сол мемлекеттердi ә рқ ашанда қ орқ ынышта ұ стағ ан кө шпендiлер тарихының сарқ ылу кезең i басталады__Ө йткенi, осы кезде дү ниежү зiлiк тарихта, нақ тылай келе, Еуропа топырағ ында, Жаң а дә уiрге ө ту кезең i - қ айта ґрлеу заманы басталады. “Ұ лы мә ртебелi Табиғ аттың» балалары - кө шпендiлер - ө зiнiң ө мiр аясының сарқ ыла бастағ анын iшкi кө кей кө зiмен болса да бiрте-бiрте сезiне бастайды - садақ пен найзаның, шоқ пар мен бiлектiң кү шiнiң мү мкiншiлiгi азая тү седi. Батыс қ оғ амдарында машиналық ө ндiрiстiң негiздерi қ алыптаса бастайды, зең бiрiктер мен мылтық оқ тары соғ ыс технологиясын кү рт ө згертедi.

ә ң гiменi нақ тылай келе Еуразия топырағ ына келер болсақ, Алтын Орда мемлекетiне екi ғ асыр бойы салық жинап келген Москва князьдығ ы, барлық Орыс жерлерiн қ ол астына бiрiктiрiп кү шейiп, Шығ ысқ а қ арай қ ол сұ ғ а бастайды. Ежелгi тү рiк бабаларымыз иемденген Едiл мен Жайық тың екi ортасындағ ы жайылымдарғ а ү лкен қ ауып тө недi. Ал Шығ ыс жақ ты алар болсақ, Тү ркi тайпаларынан кейiнгi Азияның ұ лы кө шпендiлерi - ойраттар да қ ытай жағ ынан қ ысылып, берi қ арай жылжи бастайды. Ал мұ ның ө зi ХУIII ғ асырда екi кө шпендi халық тың бiр-бiрiмен маң дайларымен соқ тығ ысуына, олардың тарихында болмағ ан қ антө гiске, апатқ а ә келiп соғ ады. ә рине, бұ л қ ақ тығ ыс жаң а ғ ана кү шiн алып, Шығ ыстағ ы жаң а жерлерге қ олын сұ ғ а бастағ ан Ресей мемлекетi мен қ ытай ә мiршiлерiнiң мү дделерiне сай келгенi сө зсiз едi. Ал ендi Орта Азиядағ ы жерге отырып, тұ рақ танып, халық тық дә режеге кө терiлген тү бi бiр тү ркi ұ лыстары да кө шiп-қ онғ ан ә лсiреп жатқ ан ө з ағ айындарына - кө шпендiлерге - қ ысым жасай бастайды.

Сол себептi Жә нiбек пен Керей бастағ ан кө шпендi тайпалары олардан ү зiлдi-кесiлдi бө лiнiп, қ азiргi қ азақ стан жерiнде ө з мемлекеттiгiнiң туын тiгедi де ө зiнiң жаң а этнонимiне - “қ азақ», - деген атқ а ие болады. Алайда, “...елдiң басы қ осылғ ан соң да бұ рыннан бар ру-тайпалық қ ұ рылым, сондай-ақ шаруашылық типi мен мә дениет дә стү рлер жү йесi негiзiнен сақ талады». (Н.Назарбаев. Тарих толқ ынында. Алматы. Атамұ ра, 1999, 211б.) Оның себебi - кө шпендiлiк ө мiр формасының қ айсыбiр ө згерiске ұ шырамауында, оның консервативтiк табиғ атында болса керек. Ә скери-демократиялық дең гейде, одан асса - ерте феодалдық қ атынастардың негiзiнде ө мiр сү ретiн кө шпендiлер сол байырғ ы бытыраң қ ы жағ дайда қ ала бердi. “Ал ә р ұ лысқ а кiретiн ә р тайпа, ә р ру жалпақ елге ортақ кү н туғ ан кезде болмаса, ө з ноқ тасын ө зi ұ стап, ешкiмге билiк бере қ оймайды. Бұ л оғ ыз, тiптi қ азақ хандығ ы тұ сында да қ ала бердi» (Ә.Кекiлбаев. Тү ркiстан тағ лымы. Егемен қ азақ стан. 12 сә уiр, 2000ж., 3б.). Жоғ арыдағ ы кө рсетiлген жаң а гео-саяси жағ дайларғ а, жалпы алғ анда, жер бетiнде қ алыптаса бастағ ан Жаң а дә уiрдiң талаптарына сай жауап қ айтару ү шiн шынайы ел тұ тастығ ы, халық бiрлiгi қ ажет едi. Бiрақ, ол iске аспады, тiптi Абылай ханның заманында, елге қ атерлi қ ауып тө нген кездiң ө зiнде бұ кiл қ азақ тың басы бiрiкпедi. Ұ лы Шың ғ ыс-ханның ө з уақ ытында қ ұ рғ ан алып “Алтын Орда» империясының да тү бiне жеткен ә лсiз жерi - осы ө зiне-ө зi жеткiлiктi, бiр-бiрiне кү нi тү се бермейтiн кө шпендiлiк ө мiр салты, соның негiзiнде қ алыптасатын бiр орталық билiкке бағ ынбаушылық, оны керектi қ ылмаушылық едi. ә рине, Сары-Арқ а даласының ойшыл-даналарының балтырын сыздатқ ан негiзгi мә селе, мiне, осы болатын.

ХУ-ХУIII ғ ғ дү ниеге келген философиялық ой-талғ амдар негiзiнен алғ анда жыраулық тү рде таралып ө мiр сү рдi. ґйткенi, кө шпендiлердiң арасында сауаты ашылғ ан, жазылғ ан сө здi оқ итын адамдардың саны кө п болмай, олар кө бiне ақ сү йектерге ғ ана тә н болатын. қ арапайым сө збен жеткiзiлген ой бiреуден-екiншiге тарау жолында ө згерiп алғ ашқ ы мә н-мағ насын тез жоғ алтатыны баршағ а мә лiм. Тек қ ана ө ткiр де терең, нақ ышына келтiрiлген ө лең шумақ тары адамның ақ ыл-ойымен қ атар оның сана-сезiмiне ө зiнiң зор ә серiн тигiзiп, халық тың жадында сақ талып, оның дү ниеге деген кө зқ арасы мен iс-ә рекетiне ө згертулер ең гiзе алды. Жалпы алғ анда, бұ л тек қ ана қ азақ халқ ына ғ ана тә н нә рсе емес. Қ ай заманда, қ ай халық ө з поэзиясын жан-тә нiмен сү ймеген, - ол ә рқ ашанда адамның жан-дү ниесiн билейтiн ә мiршiсi емес пе?! ХХ ғ ө мiр сү рген немiс философы М.Хайдеггердiң ө з ө мiрiнiң соң ына қ арай поэзияғ а бетбұ рыс жасап, болмыс жө нiндегi нағ ыз терең ойларды ұ лы ө лең шiлердiң шығ армаларынан iздегенi осығ ан байланысты болса керек. Сол себептi де бiз қ азақ халқ ының қ алыптасу жолындағ ы терең философиялық мә селелердi жыраулардың шығ армашылық жолдарынан iздеуiмiз керек.

қ азақ халқ ының ақ ын-жырауларының iшiнен аса кө рнектi тұ лғ алар ретiнде Сыпыра жырауды (ХIУ ғ), Асан Қ айғ ы, Қ азтуғ ан Сү йiнiшұ лын (ХУ ғ), Доспамбет пен Шалкиiз жырауларды (ХУI ғ), Жиембет пен Марғ асқ а жырауларды (ХУII ғ), Ақ тамбердi мен Тә тiқ ара, Бұ қ ар жырау мен Шал ақ ынды (ХУIII ғ) атап ө туге болады.

Сыпыра жырау Тоқ тамыс хан билеген сұ рапыл кұ нгiрт уақ ытта ө мiр сұ рген жырау болса керек. Ол тарыдай бытырағ ан, басы бiрiкпеген халық ты бiрлiкке шақ ырғ ан, аң ыздар бойынша “тоғ ыз ханды тү зеткен» тұ лғ а болғ ан. Бейбiт ө мiрдi уағ ыздағ ан ақ ын, ө ткен баяғ ы заманды аң сап былай дейдi:

“Отырушы едiк жайласып,

Шалғ ында бие байласып,

қ ұ лын-тайдай ойнасып,

Иiндесiп, сырласып...»

Қ андай қ иын заманды халық басынан ө ткiзiп жатса да Сыпыра жырау оның жарқ ын болашағ ына сенедi:

“Кө п iшiнде сө йлесем,

Жас жiгiт сағ ан қ арасам-

Қ ара лашын тұ йғ ынсың,

Асылың а қ арасам -

Қ ұ с алатын қ ырғ исың.

Қ ызыл тiлге келгенде, -

Сар садақ тың оғ ындай,

Кө лденең деп зырғ исың», - деп сү йсiне қ арайды.

ХУ ғ ө мiр сү рген Қ азтуғ ан Сү йiнiшұ лы Едiл мен Жайық арасын мекендеген ұ лыстарды ө мiр бойы бiрлiкке шақ ырып, ел-жұ ртына тыныштық, бақ -дә улет тiлеген жырау.

“Алаң да алаң, алаң жұ рт,

Ақ ала ордам қ онғ ан жұ рт», - деген ақ ынның екi жолынан бiр жағ ынан оның халқ ына деген махаббатын, екiншi жағ ынан, оның оғ ан деген аяныш сезiмiн байқ ауғ а болатын сияқ ты. Жырау ө зiнiң жеке ө мiрiн халқ ының тағ дырымен ажырамастық тұ рғ ыдан қ арап:

“Кiндiгiмдi кескен жұ рт,

Кiр-қ оң ымды жуғ ан жұ рт», - деп оны биiк бағ алайды.

Жырау ө з жұ ртын Отанды сү юге, ата-бабалардың ғ ұ мыр кешкен жағ алай ортасын ә лпештеуге, оны қ орғ ауғ а шақ ырады. Оның қ адiрiн ол мынандай ө лең жолдарымен суреттейдi:

“Салп-салпыншақ анау ү ш ө зен,

Салулы менiң ордам қ онғ ан жер...

Жабағ ылы жас тайлақ,

Жардай атан болғ ан жер...»

“...Боз сазаны тоқ тыдай,

Балығ ы тайдай тулағ ан,

Бақ асы қ ойдай шулағ ан», - деген шумақ тардан бiз оның ө з Отанына деген шексiз махаббатын кө ре аламыз. Мұ ндай ә сем табиғ атта ө мiр сү рiп жатқ ан елдiң “... Жарлысы мен байы

Жабысы мен тайы тең

Жары менен сайы тең», - дейдi ақ ын. Бұ л сө здерден бiз “дала демократиясының ұ шең берiнде ерiктi ө скен жыраудың қ оғ амдық қ атынастардың қ андай болуы тиiстiгi жө нiндегi ой-арманын байқ аймыз. Бiрақ, елде тыныштық жоқ, қ ырғ ыс-тартыс бiр де толастамайды:

“Бекiре ойнар ақ Жайық,

Бес қ аруын асынып,

Батырлар жауғ а жортқ ан жер...

Кө рiнген мынау кө к Нарын,

Ойран салып ө ткен жер», - деген жолдардан жыраудың бiр жағ ынан дала батырларының ерлiгiне сұ йсiне, екiншi жағ ынан тоқ талмайтын тартысқ а ө кiне қ арайтынын сезгендеймiз...

ХУ ғ аса кө рнектi жыраулардың бiрi - Асан Қ айғ ы. Оның аты ғ асырлар бойы халық тың жадында сақ талып, аң ызғ а айналып кеткен. Жырау ө мiр сү рген уақ ыт - Алтын Орда мемлекетiнiң ыдырап жаң а қ азақ хандық мемлекеттiгiнiң қ алыптаса бастау кезең i болатын. Мiне, Асан қ айғ ы осы кү рделi де жауапты iске ат салысып, жаң а мемлекеттiң iрге тасын қ аласқ ан ұ лы тұ лғ а. Халық тың қ амын кө п ойлап, сол кездегi ел басындағ ылардың кемшiлiктерiн, кейбiр тайыздық тарын кө рсетiп, оларғ а ақ ыл берiп, дұ рыс жол сiлтегенi ү шiн оны халық Асан қ айғ ы деп атап кеткен. Жырау ө зiнiң iшкi кө кей кө зiмен болса да халық тың тарихындағ ы шешушi кезең i келгенiн сезiп, жаң а мемлекеттiлiктi қ ұ ру жолында кетiп жатқ ан қ ателiктердi ә шкерлеп, Жә нiбек ханғ а былай дейдi:

“- Ай, Жә нiбек хан!

Айтпасам бiлмейсiң,

Жайылып жатқ ан халқ ың бар,

Аймағ ын кө здеп кө рмейсiң.

Қ ымыз iшiп қ ызарып,

Мастанып қ ызып терлейсiң.

Ө зiң нен басқ а хан жоқ тай

Ө зеуреп неге сө йлейсiң? «

Ә рине, мемлекеттi қ ұ ру ү шiн халық тың алып жатқ ан жерiн анық тап, оны қ орғ ай бiлу керек, - оны жырау жақ сы тү сiнедi. Ал, “қ ымыз iшiп қ ызарыпү деген жолдары тiптi қ азiргi заманғ а дейiн ө зектi - бү гiнгi халық тарихының шешушi кезең iнде - осындай ауқ ымды кө лемде қ азақ жерiнде тарихи алғ ашқ ы рет халық тың басы бiрiгiп, жаң а заманғ а сай мемлекеттiлiгiн орнатып жатқ ан кезде, - қ аншама iрi-кiшi лауазым иелерi ә лi де болса ө з қ алтасын мемлекеттiң қ азынасымен шатыстырып, “мастанып, қ ызып», қ ызмет бабын ө з мү ддесiне жаратып, жаң а мемлекеттiң абыройына нұ қ сан келтiруде! Бұ л да болса ұ лы жыраудың даналығ ын кө рсетедi.

Ал, “Ақ қ у қ ұ стың тө ресi,

Ен жайлап кө лде жү р едi.

Аң дысып жұ рген кө п дұ шпан,

Елiң е жау боп келедiұ, - деген жолдардан жыраудың қ азақ халқ ының болашақ тағ ы қ алмақ тармен қ ақ тығ ысын, бодандық қ а ұ шырайтынын алаң дап сезгенi сияқ ты ой келедi. Ол жаулардан қ ұ тылудың негiзгi жолы - бейбiт ө мiрдi қ амтамасыз ету.

“Едiл бол да Жайық бол

Ешкiмменен ұ рыспа,

Жолдасың а жау тисе,

Жаның ды аяп тұ рыспа», - деген ақ ыл айтады ұ лы жырау. қ азақ халқ ына нағ ыз керек нә рсе - ол ел бiрлiгi, рулар мен тайпалардың арасындағ ы тартыс, қ антө гiске тиым салу.

“...Есенiң де тiрiң де,

Бiр болың ыз бә рiң iз!», - деп ұ ран тастайды Асан Қ айғ ы.

Асан Қ айғ ы халық ты бiрлiкке шақ ырып қ ана қ оймай, оны қ алай қ амтамасыз ету керектiгiн талдайды, ел бастайтын топты халық қ амын ойлауғ а, ә дiлеттiлiкке шақ ырады.

“Қ ұ йрығ ы жоқ, жалы жоқ, қ ұ лан қ айтып кү н кө рер...

Хан мен билер қ ысқ анда, халық қ айтып кү н кө рер?

Онда халық тү нерер. Халық қ а қ ысым кү ш берер,

Халық тың кегi кү шке енер», - деп ұ лы жырау ү стем тапқ а халық атынан қ атты ескерту жасайды.

Сонымен қ атар, Асан қ айғ ы қ оғ ам ө мiрiндегi моральдық қ ағ идаларғ а да кө п кө ң iл бө ледi. Оның ойынша, ә дiлдiк - ө тiрiк-ө секпен, алдау-арбаумен қ абыспайды; даналық - ө ткен кү ндегi шындық ты iздеу; қ орқ ақ тық - жау мен жауыздың алдында қ ашқ ақ тау; залымдық - ә лсiзге жә бiр кө рсету; ақ мақ тық - айтқ ан ақ ылғ а кө нбеу; т.с.с.

Асан қ айғ ы - қ азақ жерiнен шық қ ан алғ ашқ ы утопист. Елдiң ауыр тұ рмысы, табиғ ат қ атаң дығ ы, оқ тын-оқ тын болатын жұ т, аштық т.с.с. оны қ атты кұ йзелтедi. Табиғ атқ а қ арсы тұ ру, оны ө згерту керектiгi сияқ ты Батыс қ оғ амдарында пайда болғ ан идеялар кө шпендiлерге тә н нә рсе емес едi. Сондық тан, ұ лы жыраудың назары “ жерұ йық ты ұ iздеуге бағ ытталады. Оның суы - сұ т, топырағ ы - май, тасы - алтын, онда халық зардабы, соғ ыс, тартыс-қ ырқ ыс дегендер жоқ, бай да, кедей де - жоқ, бә рi де - жеткiлiктi, бә рi де - бақ ытты. Ол мұ ндай “жұ пар қ орығ ынұ ө мiр бойы iздедi. Ол, ә рине, қ ай халық болмасын, бақ ытты ө мiрдi аң сағ ан армандарының бiр кө рiнiсi едi.

Жоғ арыда кө рсетiлген ой-толғ аулар ХУI ғ ө мiр сұ рген жыраулардың шығ армашылығ ында ө з жалғ асын тапты. Бұ л кезең нiң кө рнектi ө кiлi ө мiрден жастай кеткен Доспамбет жырау болды (30 жасқ а келгенде Астрахан маң ындағ ы бiр шайқ аста қ аза табады). Оның толғ ауларынан ө ткен ә скери-демократия кезең iндегi кө шпендiлердiң ерiк пен тең дiк, ө з елiн қ орғ аудағ ы ержұ ректiк қ асиеттерiн мадақ тап мақ таныш еткенiн байқ аймыз.

“...Айнала бұ лақ басы тең,

Азаулының Стамбулдан несi кем, - деген сұ рақ қ ойып, олай болса, “...Ер Доспамбет ағ аның Хан ұ лына несi жоқ,

Би ұ лынан несi кем! Тә ң iрiнiң ө зi берген кү нiнде,

Хан ұ лынан артық едi менiң несiбем!», - деп ө зiн ең жоғ ары тұ рғ ан тұ лғ алардан кем санамайды. Шiркiн, осы белгiлi бiр орталық қ а бағ ынбауды мойындамайтын еркө кiректiк болашақ та халық ты қ андай апатқ а ә келетiнiн, ә рине, ол сезiне алмады - жағ алай қ оршағ ан ә леуметтiк ақ уал оны мү мкiн қ ылмады.

Ел жұ рт ұ шiн ерлiк жасағ анын мақ таныш етiп ө з ө мiрiнiң ә рбiр кұ нiне қ анағ ат етедi:

“Тоғ ай, тоғ ай, тоғ ай су. Тоғ ай қ ондым ө кiнбен,

Толғ амалы ала балта қ олғ а алып,

Топ бастадым, ө кiнбен. Бү гiн-соң ды ө кiнбен,

Ер Мамайдың алдында Шахид кештiм, ө кiнбен».

Жыраудың ойынша, ә ң гiме бұ л ө тпелi фә ниде ұ зақ та солғ ын ө мiр кешуде емес, оны мазмұ нды ө ткiзуде. Яғ ни, ол қ азiргi тiлмен айтсақ, ө мiрде алу, иелену, байлық қ а масаттану емес, керiсiнше, болуды аң сағ ан ержү рек батыр.

ХУI ғ кө рнектi жырау Шалкиiз Тiленшiұ лы болды. Жыраудың ой-толғ аулары ел-жұ ртты қ орғ ау, адамның қ ысқ а ө мiрiн той-думанмен ө ткiзу, ә лсiзге қ ол ұ шын беру т.с.с. ә деттегi тақ ырыптарғ а арналса да ө зiнiң ерекшелiктерiмен сипатталады. Мысалы, халық тың белгiлi бiр орталық билiкке бағ ыну керектiгi. Темiр биге арналғ ан толғ ауында жырау:

“Сен алтынсың - мен пұ лмын,

Сен жiбексiң - мен жү нмiн,

Сен сұ лтансың - мен қ ұ лмын», - деп оның лауазымын мойындайды. Басқ а жағ дайда ө зара қ ырылыс-тартыстың жойылмайтынына оның кө зi жетедi. Жыраудың ойынша, халық тың бiрлiгiн арттыратын - жақ сылық жолы, сондық тан ол “жығ ылғ анды тұ рғ ыз, жылағ анды уат, қ исағ анды тү зет» дейдi.

Кө шпендi замандағ ы ер жiгiттiң аяулы да нә зiк қ ысқ а ө мiрiн толғ ай келе Шалкиiз дiни бейсаналық (иррационализм) бағ ытын ұ стайды. Жыраудың ойынша, бә рi де Тә ң iрдiң жазғ анымен болады:

“Жапрағ ы жасыл жаутерек,

Жайқ алмағ ы желден дү р.

Тө ренiң кежiгуi елден дү р.

Байлардың мақ танбағ ы малдан дү р...

Жалаң аш барып жауғ а ти,

Тә ң iрi ө зi бiледi,

Ажалымыз қ айдан дү р».

Адамды аспанғ а кө теретiн де, қ ұ зғ а қ ұ лататын да - Тә ң iр. “Тең атаның ұ лы едiң, дә режең дi артық етсе - Тә ң iрi еттi», - дейдi жырау. Мұ ндай кө зқ арастың жұ рнақ тары осы кұ нгi қ азақ тардың да бойында бары сө зсiз. Ө мiрi толығ ынан қ ауып-қ атерге толы, ертең гi кұ нi не болатынын бiлмейтiн кө шпендiнiң дұ ниесезiмiне мұ ндай ө мiр философиясы оғ ан тiрек болып, оны батырлық қ а итердi.

Табиғ ат жә не оның ажырамас бө лiгi - адам - Шалкиiздiң шығ армашылығ ының ө зектi тақ ырыбы. Қ азiргi тiлмен айтсақ, жырау философиялық антропологизм бағ ытын ұ стағ ан ойшыл. Адам - табиғ аттың тө л туындысы, сондық тан ол оның қ асиеттерiн табиғ атпен салыстырып қ арайды.

“Алма мойын сам ү йрек,

Ана Едiлден кө ксiген

Кө лдi тастап қ ырғ а ұ шса,

Бiр тарланғ а жолығ ар!...». Сондық тан, ер-жiгiттер ә рбiреуi ә р жақ қ а тартпай бiрiккенде ғ ана елдi жаудан аман сақ тап қ ала алады:

Атаның ұ лы ерлерге,

Малың ды бер де басың қ ос.

Басың ды қ ос та бек сыйлас,

Кү ндердiң кү нi болғ анда,

Басың жауда қ алар ма!», -деп қ орытады жырау.

Шалкиiздiң ойынша, адамдар ө з табиғ аты бойынша жамандар мен жақ сыларғ а бө лiнедi:

“Ағ айынның iшiнде бiр жақ сысы бар болса,

Қ оң қ алағ ан кө п жаман, сол жақ сыны кө ре алмас...»

“Қ ұ сты жисаң бү ркiт жи, қ ыстауың ды тү лкi етер.

Бiр жақ сымен дос болсаң, азбас, тозбас мү лк етер.

Бiр жаманмен дос болсаң, кү ндердiң кү нi болғ анда,

Жұ мыла ғ аламғ а кұ лкi етер», - дейдi ақ ын.

Бұ л дұ ние ө тпелi, “...мынау жалғ ан дұ ние, кiмдерден кейiн қ алмағ анұ дейдi жырау. Сондық тан, адам бұ л дұ ниедегi қ ызық ты тегiс кө рiп, ө мiрдi думандатып ө ткiзу керек. Бiрақ, оның да ө лшемi бар:

“...жү йрiкпiн деп мақ танба,

О-дағ ы бiр қ ұ ба арланғ а жолығ ар,

Ерiккенде қ ызыл тiлiн тимағ ан,

О-дағ ы бiр пә леге жолығ ар.

Салмақ тама немең дi,... Тә ң iрi тесер тө бең дi», - деп жырау адамды ө лшемдiкке, ұ стамдық қ а, ә дет-ғ ұ рыпты бұ збауғ а шақ ырады.

Тарих сахнасына келген ХУII ғ ә лi басы бiрiкпеген қ азақ халқ ына жаң а қ иындық тар ә келдi. Бiр жағ ынан кұ ннен-кұ нгi кұ шейiп келе жатқ ан Ресей мемлекетiнiң суық лебi бұ рынғ ыдан да гө рi айқ ын сезiле басталса, екiншi жағ ынан осы ғ асырдың бiрiншi жартысында Шығ ыста жатқ ан жоң ғ арлардың ру-тайпалары бастарын бiрiктiрiп, ө з хандығ ын дү ниеге келтiредi. Шығ ыста жатқ ан қ ытай мемлекетiне бата алмағ ан қ алмақ тар ө з ө рiсiн қ азақ жерлерiн жаулап алу арқ ылы кең ейткiсi келдi. Осыдан қ азақ халқ ының басына орасан-зор қ ауып туады. 1723 ж. ойраттар қ азақ жерiне бас салып, бытырап жатқ ан қ азақ руларын орасан зор кү йзелiске ұ шыратады - халық тың ү штен-бiрi қ ырылып, қ ыруар мал жау қ олына тү седi. Халық тың санасында бұ л апат “ Ақ табан - шұ бырынды, Алқ акө л - сұ лама», - деген атпен тарихқ а кiрдi.

Ә рбiреуi ө з жағ ына бұ ратын қ азақ билерiнiң есi ендi ғ ана жыйналып, жоң ғ арларғ а тө теп беру ү шiн бiрiге бастады. Мұ ндай қ ауып-қ атер туғ ан жағ дайда халық ө з iшiнен ұ лы саясаткер-билердi - Тө ле, Қ азыбек, Ә йтеке т.с.с. - тудырды. Халық арасынан Отан ү шiн ө з жанын беруге даяр Абылай, Қ абанбай, Бө генбай, Наурызбай, Жә нiбек, Қ арасай т.с.с. мың дағ ан батырлар шығ ып, халық тың басын бiрiктiрдi. Шешушi кезең де келiп қ алды. 1730 ж. Балхаш кө лiнiң тө ң iрегiндегi шайқ аста қ азақ тар жоң ғ арларғ а ойсырата соқ қ ы берiп, кү йретiп ө з жерiн жаулардан босатты. Халық бұ л шайқ асқ а Аң ырақ ай жең iсi деген ат қ ойды.

Ә лсiреген қ азақ халқ ы екi жақ қ а бiрдей тойтарыс бере алмады. Сондық тан, осы кезден бастап, Ресей қ азақ жерлерiн ө зiне қ оса бастады.

Мiне, жоғ арыдағ ы кө рсетiлген ауыр қ айғ ы-зардапқ а толы тарих кезең дерi халық тың ө зiндiк сана-сезiмiн жаң а дең гейге кө тердi. Сол уақ ыттағ ы ө мiр сү рген жыраулардың, ойшыл-билердiң де шығ армаларындағ ы халық тарихы, тағ дыры жө нiндегi ойлары пiсiп-жетiлiп, жаң а сапалық дең гейде кө рiне басталды.

Осы кездегi жыраулардың iшiнен Ақ тамбердi, Ү мбетей, Қ ожаберген, Бұ қ ар, Шал ақ ынды ерекше атауғ а болатын сияқ ты. Сол кездегi халық тың ауыр жағ дайы, арманы мен мұ ң ы бұ л жыраулардың шығ армаларында кең iнен орын алды. Ө кiнiшке орай, оқ улық тың кө лемi жыраулардың бә рiне де тоқ тауғ а мұ мкiншiлiк бермейдi.

Бұ л Дү ниеде ұ зақ ө мiр сү рiп ХУII ғ екiншi, ХУIII ғ бiрiншi жартысын қ амтығ ан жыр алыбы Бұ қ ар жырау болды. Жырау ө мiрiнiң жас кезiнде Тә уке ханның жанында болса, ө мiрiнiң соң ында - Абылай ханның ақ ылшысы, кең есшiсi. Сол кездегi сұ рапыл заманды жырау былайша суреттейдi:

“Ай заман-ай, заман-ай,

Тү стi мынау тұ ман-ай,

Iстiң бә рi кұ мә н-ай...

Арғ ымағ ын жоғ алтып,

Тай жү гiрткен заман-ай», - деген жолдардан сол кездегi халық тағ дырындағ ы қ айғ ылы да кү нгiрт ахуалды кө зге елестетуге болады.

Осы, ақ ынның сө зiмен айтсақ: “Асан атты iспеттi

Ен жайлауынан кө шкен жұ рт.

Зар илеп, баспай ө ксiктi,

Ауыр кұ ндi кешкен жұ рт», - неге соншалық ты қ амық ты, оның себебi неде болды, - деген сұ рақ қ ойсақ, оғ ан жырау былайша жауап бередi:

“Ақ тың жолын кұ зетпей,

Жамандық ты тұ тқ ан жұ рт.

Сабыр етпей сандалып,

Сайда кө шiп, жортқ ан жұ рт.

Ө з ағ асын сыйламай,

Ө згенiң соң ынан ерген жұ рт.

Ханына тiзгiн бермеген,

Орысқ а ырғ ын болғ ан жұ рт.

Ханның ойын бiлмеген,

Жауына таланып қ алғ ан жұ рт...

Бiрауызды болмағ ан,

Тозуды тосқ ан бiздiң жұ рт...» Бұ л шумақ та жырау халық тың арасындағ ы бiтпейтiн алауыздық ты, бiр орталық билiкке бағ ынбай оның ә лсiз болып қ алғ анын, сол себептi ә рбiреудiң сiлтеген жағ ына ауытқ ып, ө з-ө зiн жоғ алтқ анына тоқ тала келе “Ө зiң нен ө зiң безбе жұ рт», - деген терең нақ ыл сө здер айтады.

Сол себептi де, Бұ қ ар жырау барлық жан-тә нiмен Абылай ханның бү кiл халық тың басын бiрiктiруге бағ ытталғ ан саясатын қ олдап, ө зiнiң жыр-толғ ауларында оның тұ лғ асын мақ таныш етедi:

“Басың а бiткен кұ нiң iз,

қ ұ тты болсын ұ лың ыз.

Хан Абылай атандың...

Алтын тақ тың ұ стiнде

Ү ш жұ здiң басын қ ұ радың.

Жетiм менен жесiрге

Ешбiр жаман қ ылмадың.

Ә дiлетпен жұ рдiң iз,

Ә дептi iске кiрдiң iз.

Арманым бар ма, хан ием «, - деп ө зiнiң қ анағ ат еткенiн бiлдiредi. Сонымен қ атар, жырау Ел басының кемшiлiктерiн ә шкерлеп, саяси батылдық кө рсетiп, адал ниетпен кейбiр уақ ытта оны қ атты сынай бiлген:

Ай, Абылай, Абылай,

Ал тiлiмдi! Аласың,

Егер тiлiмдi алмасаң,

Жалғ ыз жә утiк қ аласың...»

Абылай хан ө лгенде, жырау қ азақ халқ ының орны толмайтын қ азағ а ұ шырағ анын терең тү сiнiп, оны жоқ тады:

Қ айғ ысыз ұ йқ ы ұ йық татқ ан, ханым-ай,

Қ айырусыз жылқ ы бақ тырғ ан, ханым-ай...

Ү ш жү здiң басын қ осқ ан, Абылай!

Ү ш жү зден ү ш кiсiнi қ ұ рбан қ ылсам,

Сонда қ алар ма екен қ айран жаның -ай?!, -деп зар жылады.

Таң қ аларлық нә рсе, Бұ қ ар жыраудың тарихи кө регендiгi, тө мендегi жолдар оны айқ ын дә лелдейдi:

“Кү нбатыстан бiр дұ спан

Ақ ырда келер сол тұ стан.

Ө зi сары, кө зi кө к,

Дiндә рiнiң аты поп...».

Егер сол кезде тiптi қ азақ жерiнде Ресей мемлекетiнiң суық желi байқ алып тұ рғ ан деп есептесек те, боданданғ ан халық ты олардың қ алай ө з еркiне кө ндiрiп, басқ аратыны жө нiнде айтқ ан жыраудың сө здерi ө зiнiң асқ ан кө регендiгiмен адамның жан-дү ниесiн дү р сiлкiндiредi:

“Жемқ орларғ а жем берiп,

Азды кө пке тең герiп,

Ел қ амын айтқ ан жақ сыны

Сө йлетпей ұ рар ұ ртына!

Бауыздамай iшер қ аның ды,

Ө лтiрмей алар жаның ды,

Қ ағ азғ а жазар малың ды,

Есепке салар барың ды...». Тарих беттерi соң ынан толығ ымен бұ л болжаудың даналығ ын кө рсеттi. Мына жыраудың гео-саяси кө зқ арастарына кө з жiберсек, ол бұ гiнгi қ азақ қ а да ү лкен ой тастайды:

“Шү ршiтпенен қ ұ лақ тас,

Қ ырғ ызбенен жұ баптас.

Ортасында ұ йлығ ып,

Кетпейiн десе, жерi тар,

Кетейiн десе, алды-артын

Қ оршап бiр алғ ан кә уiр бар.

Ұ йлық қ ан қ ойдай қ амалып,

Бү йiрiнен шаншу қ адалып,

Сорлы бiр қ азақ қ алды, ойла!». Ә рине, бұ гiнгi таң дағ ы егемен қ азақ елi Дү ниедегi ең беделдi iрi мемлекеттерден ө зiнiң дербестiгi жө нiнде кепiл алды. Сонымен қ атар, бiз екi бұ йiрде жатқ ан екi алып мемлекет бар екенiн ұ мытпай, соғ ан сә йкес ақ ылды да икемдi саясат жұ ргiзуiмiз керек, сонда ғ ана бiз жыраудың ө сиетiн орындаймыз.

Ендi Бұ қ ар жыраудың ә леуметтiк-саяси кө зқ арастарынан ө тiп оның болмыс, адам жө нiндегi ойларына келер болсақ, ол бұ л Дү ниенi ө тпелi жалғ ан ретiнде қ арайды. Ешнә рсе бұ л дұ ниеде мә ң гi емес, сонымен қ атар ө мiрге келген қ ұ былыс ө зiнiң белгiлi бiр заң ды сатыларынан ө тiп барып дү ниеден кешедi:

“Он екi айда жаз келер,

қ ұ с алдында қ аз келер.

Айтып-айтпай немене,

Дә уренiң iз аз келер...».

Жыраудың ойынша, адам да басқ а қ ұ былыстар сияқ ты ө з ө мiрiнiң саты-сатыларынан ө тедi. Оны ол ғ ажап шеберлiкпен, қ азiргi тiлмен айтқ анда, экзистенциалды тү рде қ арайды:

“Балалық он жасың ыз

Балғ ын ө скен қ ұ рақ тай.

Жиырма деген жасың ыз

Жарғ а ойнағ ан лақ тай.

Отыз деген жасың ыз

Таудан ақ қ ан бұ лақ тай.

қ ырық деген жасың ыз

Ерттеулi тұ рғ ан қ ұ р аттай.

Алпыс деген жасың ыз

Кұ згi соқ қ ан жел екен.

Жетпiс деген жасың ыз

Жетiм қ алғ ан кү н екен...».

Жырау дү ниенiң қ айшылық ты екенiн, олардың бiр-бiрiне ө тiп жататынын басып айтады:

“...Айнала iшсе таусылмас

Кө л суалмас демең iз.

Қ ұ рсағ ы қ ұ шақ байлардан

Дә улет таймас демең iз...».

Жыраудың ойынша, бұ л дү ниеге келiп, уақ ыты келгенде бә рi де кетiп жатыр. Сонымен қ атар ө лместiк дә режеге жететiн бiр-ақ нә рсе бар. Ол - адам:

“...Ай мен кү ннiң ө лгенi -

Ең кейiп барып батқ аны.

Айдын шалқ ар ө лгенi -

Мұ з болып тастай қ атқ аны.

Қ ара жердiң ө лгенi -

Қ ар астында жатқ аны.

Ө лмегенде не ө лмейдi?

Жақ сының аты ө лмейдi,

Ғ алымның хаты ө лмейдi», -деп қ орытады ұ лы ойшыл. Тек адам ғ ана ө зiнiң шығ армашылығ ымен, жақ сы iстерiмен, ө мiрде ө зiнiң iзiн қ алдыра алады. Сонымен қ атар, адам - ө зiнiң ө мiрiнiң соң ы болатынын бiлетiн пә нде болғ андық тан, ол ө мiрге ешқ ашанда тоймайды, оның арман-қ иялдары, ү мiтi таусылмайды - ол шексiздiкке ұ мтылғ ан жан:

“Аруды таң дап сү йсе де,

Алтынды ұ йге кiрсе де,

Аспанда жұ лдыз аралап,

Ай нұ рын ұ стап мiнсе де,