Славянофилдер мен батысшылар ағымы

Алтын Орда² мемлекетiнен ө з дербестiгiн алып Мә скеу княздiгiнiң Шығ ыс жақ тағ ы жерлерге лап берген кезiнде Орыс халқ ының “ұ лылығ ы², “артта қ алғ ан² Азия халық тарын православиялық дiнге ең гiзу, орыс тiлiн, мә дениетiн ү йрету негiзiнде дұ ниежү зiлiк цивилизацияның шең берiне тарту идеясына негiзделген “ Мә скеу - ү шiншi Рим ² деген философиялық кө зқ арас пайда болды. Мұ ндай идеялар ғ асырлар ө ткен сайын шың далып, орыс халқ ының ерекше ө зiндiк болмысы мен мә дениетi, философиялық ой-пiкiрi бар деген славянофильдiк (славяндық ты сұ ю) ағ ымды тудырды.

Екiншi бағ ыттағ ы ойшылдар Ресей монғ ол-татар бодандығ ында екi ғ асырдан артық болып, басқ а Еуропа елдерiнен қ алып қ ойды, сондық тан, орыс халқ ы Батыс ө ткен тарихи жолды қ айталап, олардан тә лiм-тә рбие, ө неге алуы керек деген ойда болды. Бұ л бағ ыттағ ы ойшылдарды “ батысшылар ² деп атай бастады. Осы екi ағ ым арасындағ ы кү рес ө зiнiң шиеленiсiне ХIХ ғ ортасында жеттi. Ақ ырында, большевиктер бұ л шиеленiстi “батысшылардың ² пайдасына шештi. Алайда бұ л екi ағ ым арасындағ ы астыртын кұ рес ә рi қ арай жү ре бердi.

Кең ес Одағ ы тарағ ан уақ ытта Ресейдiң алдында “Бiз кiмбiз жә не қ алай қ арай дамуымыз керек?, - деген сұ рақ тағ ы да дү ниеге келiп, аз уақ ытта тағ ы да “батысшылардың ² пайдасына шешiлдi. Бiрақ, либерализм жолы ә леуметтiк қ ұ рылымда аз ө те бай топпен қ атар негiзгi халық тың қ айыршылануына ә келiп, ХХI ғ басында саяси элитаның ауысуына, “мемлекетшiлдердiң ² билiкке келуiне себеп болды. Бұ лардың кө зқ арастарының “славянофильдерге² жақ ынырақ екенiн, сонымен қ атар, олардың Батыс тә жiрибесiн (ә сiресе, жаң а технологияларды) де игеру қ ажеттiгiн бiлетiнiн айтып ө ткен жө н сияқ ты. Ресей тарихына жасағ ан қ ысқ аша экскурс осы елдегi философиялық ой-ө рiстi жете тү сiнуге мұ мкiншiлiк бере ме деген ойдамыз.

Ендi ә ң гiменi нақ тылай келе “батысшыларғ а² келер болсақ, бұ л ағ ымның негiзiн қ алағ ан П. Я. Чаадаев болды. Оның ойынша, Еуропа елдерi қ оғ амның материалдық жә не рухани жағ ынан да кемелiне келген, орнық ты, тә ртiптi. Еуропа қ ұ ндылық тарына ол жан-ұ я ошағ ына берiлгендiктi, парыз бен жауапкершiлiктi, азаматтық ерiктiктi қ орғ ауды т.с.с жатқ ызады. Ресейге келер болсақ, онда зорлық қ а негiзделген кү шке табыну, соның нә тижесiнде барлық адамдардың қ ұ лғ а айналуы, тұ лғ аның абыройын таптау т.с.с. дө рекi нә рселердi кө ремiз. Мұ ның негiзгi себебiн П.Я.Чаадаев Ресей халқ ының дiндi “бишара Византиядан² алып, Еуропаның католиктiк бiрлiгiнен шығ ып қ алғ анынан кө редi. Ресей Еуропа халық тарының тарихи тә жiрибесiн игерiп, олардың жiберген қ аталарын қ айталамай, ө зiнiң болашағ ын ағ арғ ан зерденiң негiзiнде қ ұ руы керек.

П.Я.Чаадаевтiң кө зқ арасы Ресейдiң бiршама зиялыларына зор ә серiн тигiзiп, “батысшылар² тобының қ алыптасуына ә келдi. Оларғ а А.И.Герцен, Н.П.Огарев, Т.Н.Грановский, В.Г.Белинский т.с.с. жатқ ызуғ а болады.

В.Г.Белинский Еуропағ а сү йсiне табынғ андай қ арап былай деп жазды: “Еуропаның бiр жылы Азияғ а бiр ғ асыр, Еуропаның бiр ғ асыры Азияғ а мә ң гiлiктей. Барлық ұ лылық, асылдық, адами-руханияттылық Еуропа топырағ ында байшешектей гү л жарып ө зiнiң тамаша жемiстерiн бердi. Ө мiрдiң кө п келбеттiлiгi, ер мен ә йел арасындағ ы тазалық, ә дет-ғ ұ рыптың нә зiктiлiгi, ғ ылым мен ө нердiң дамуы, табиғ аттың бисаналық кү штерiн бағ ындырып игеруi, материяның жең iлiп, рухтың кө кке қ арай ө рлеуi, адамның кiсiлiгiн сыйлап, оның қ ұ қ тарын бұ лжытпай сақ тауы...- бә рi де Еуропа ө мiрiнiң дамуының нә тижелерi, - деп қ орытады В.Г.Белинский. Ә рине, ол бү гiнгi Батыс руханиятын кө рсе, мұ мкiн мұ ндай кө зқ арасқ а тү зету ең гiзер ме едi, кiм бiледi?

“Батысшылар² Ресейдi “византиялық -православиялық ² ноқ тадан қ ұ тқ ару керектiгiн, тұ лғ алар ө з таң дауының негiзiнде iс-ә рекет жасау мұ мкiндiгiн алуы жө нiнде бiршама терең ойлар айтты. Бiрақ, олар Батыс Еуропа халық тары цивилизацияның бү кiл адамзаттық қ ұ ндылық тары мен нормаларын iске асырды деген жалғ ан ойда болды.

Славянофилдер қ арама-қ арсы бағ ытта болды. Олардың ойынша, Орыс мә дениетi православиялық дiннiң шең берiнде дамуы керек. Олар “патшаныкi - патшағ а, Қ ұ дайдікi - Қ ұ дайғ а² деген қ ағ иданы ұ стады. Яғ ни, мемлекет тек қ ана қ оғ амды сырттай ө згерте алады, ал iшкi жаң ару - православиялық - халық тық мә дениеттiң iсi. Тек iшкi рухани жаң арудың негiзiнде ғ ана iзгi қ оғ амды орнатуғ а болады. И.В. Киреевский мен А.С. Хомяков Еуропадағ ы ағ артушылық ө зiнiң iшкi мұ мкiншiлiгiн сарқ ыды, онда техникалық алғ а ө рлеу рухани тоқ ыраумен қ атар жұ рiп жатыр, - деген кө зқ араста болды.

Қ оғ амды реформалаудағ ы негiзгi мә селелердiң бiрi - Ресей қ оғ амы жекелiктi ң, я болмаса қ ауымдастық ты ң негiзiнде даму керек пе?, - деген сұ рақ қ а жауап ретiнде олар соң ғ ыны таң дады. Қ ауымдасып ө мiр сұ ру - Ресей халқ ының табиғ атына тә н нә рсе. қ ауымдастық тың шең берiнде ғ ана рухани бiрлiк бар. Қ оғ амның дамуының негiзiнде бақ таластық, кө ре алмау т.с.с. емес, керiсiнше, адамды сұ ю, достық, ө зара кө мек беру жатуы қ ажет. “ Бiз сү йiп сенемiз, олай болса, ө мiр сұ ремiз ², - деген нақ ыл сө здiң астына ә рбiр славянофил ө з қ олын қ ойғ ан болар едi.