Мiр философиясы

Егер позитивизм ағ ымы ХХ ғ ғ ылым саласында болып жатқ ан кұ рделi процестердi зерттеп, танымның жаң а жолдарын ашуғ а барлық кұ штерiн салса, “ ө мiр философиясы ², керiсiнше, ө мiрдi ақ тау мен тұ сiнуге шақ ырып, ақ ыл-ой, логика, дұ ниетаным, экономикалық, саяси т.с.с. зерттеулер адамның жан-дұ ниесiн, ө мiр сезiмiн кедейлетедi деген пiкiрге келедi. Расында да, ХХ ғ қ арай “адам ақ ыл-ойдың негiзiнде дұ ниенi ө згертiп жер бетiне бақ ытты ө мiр ә келедi², - деген Жаң а дә уiрдегi ағ артушылардың романтикалық кө зқ арастары ө ткiр сынғ а алына бастады. Оның бастамасын бiз сол Х1Х ғ ө зiнде-ақ ө мiр сұ рген А.Шопенгауер мен С.Кьеркогердiң шығ армаларынан байқ ағ анбыз. Бұ л ойшылдардың философияғ а “еккен² ойлары ХХ ғ ә р-тү рлi “ө мiр философиясының ² ағ ымдарын тудырып, ө те жемiстi болып шық ты.

Бұ л ағ ымның негiзгi ұ ғ ымы ретiнде “ө мiр² философиядағ ы бұ рынғ ы “болмыс² категориясына қ арсы қ ойыла бастады. “Болмыс жоқ, тек қ ана қ алыптасу ғ ана бар², - дедi Ф.Ницше. “Ал қ алыптасу дегенiмiз ө мiр², - деп ә рi қ арай ө з ойын қ орытты.

Ө мiр философиясының шең берiнде “ө мiр² ұ ғ ымына ә р-тұ рлi ғ алымдар ә р-тұ рлi мазмұ н-мағ на бередi. Биологиялық -табиғ и кө зқ арас ұ стағ ан ғ алымдар ө мiрдi инстинктер, ө мiр сү руге деген iң кә р, ерiкке т.с.с. тең ейдi. Тарихтық кө зқ арасқ а негiзделген бағ ыт ө мiрдi нақ тылы-тарихи мә дениеттi бойына сiң iрген тұ лғ аның iшкi жан тебiренiстерiмен ұ штастырады. Пантеистiк тұ рғ ыдан ө мiр ү не бойы ө зiнiң жаң а формаларын тудырып отыратын ғ арыштағ ы кү ш ретiнде тұ сiнiледi.

“Ө мiр философиясының ² алғ ашқ ы ө кiлдерi Вильгельм Дильтей (1893-1911 ж.ж.) мен Георг Зиммель (1858-1918 ж.ж.) ө мiрдi ерiк пен iң кә р, сезiм мен тебiренiс деректерi деп анық тайды. Ө мiр - хаосты тә ртiпке келтiредi. Ө мiрдiң организмдiк жә не одан да биiк формалары бар. Ө мiр организмдiк дең гейде ө лiммен шектелсе, организмдiктен биiк формалары мә дениеттi қ ұ райды. Осы тұ рғ ыдан алғ анда шындық тың ө зi ө мiрден алғ ан тә жiрибенiң ө зi. “Ө мiрлiк тә жiрибе² - зердеге тең емес, ол ақ ыл-ойғ а симайды. Ө мiр - ағ ым, ө згерiс, шығ армашылық, - онда жалпылық деген жоқ. Ө мiрдi тек қ айталанбайтын жекелiк арқ ылы ғ ана суреттеуге болады. Осы арада “шығ армашылық трагедия² дү ниеге келедi. Ө йткенi, ө мiрдiң қ айталанбайтын толқ ындары оның объекивтелiнген, яғ ни затталынғ ан формаларымен қ айшылық қ а келедi. Ол қ айшылық тарды шешу ү шiн тарихи мә дениет туындыларын сол замандағ ы ақ уалды бiлу, барлық жан-дү ниең мен соғ ан ө ткендей болып сезiну арқ ылы тү сiнуге болады. Оны В.Дильтей герменевтика деген ұ ғ ыммен бередi. Тарихшы ө ткен оқ иғ аларды шынайы қ айта суреттеп қ ана қ оймай, сонымен бiрге оны қ айта тебiренiп, оның ө мiршең дiк жақ тарын тұ сiндiре бiлуi керек.

Анри Бергсон (1859-1941 ж.ж.) - “ө мiр философиясының ² шең берiнде “шығ армашылық талпыныс² ағ ымын жасайды. Оның ойынша, алғ ашқ ы да ең терең шындық - ол белгiлi бiр толық қ анды бiртұ тас ө мiр, ал материя мен рухқ а келер болсақ, ол сол ө мiрдiң қ алдық тары. Ө мiр - “ө мiрлiк талпынысқ а² (elan vital), яғ ни ешқ ашанда тоқ талмайтын шығ армашылық ө згерiс, қ алыптасуғ а тең. Материя - болмыстың енжар жағ ы, ол, ә рине, қ аншалық ты қ арсылық кө рсетсе де, дегенмен, ең ақ ырында, ө мiрге бағ ынады. Сондық тан, табиғ аттың тарихи кү деленуi, ө рлеуi - ө мiрдiң шығ армашылық ө рлеуiмен тең. Олай болса, Дү ние - бiрегей, тоқ талмайтын, ү не бойы жаң а формаларды бiрiнен соң бiрiн тудыра беретiн шығ армашылық.

А.Бергсонның ойынша, адам жағ алай қ оршағ ан материалдық дұ ниеге ө зiнiң интеллектi (ақ ыл-ойы) арқ ылы бейiмделдi. Интеллект дегенiмiз ақ ыл-ой, зерде арқ ылы адамның дү ниедегi қ ұ былыстарды танып-бiлуi, - ол ө зiнiң ең биiк шың ына жаратылыстану ғ ылымдары арқ ылы жетедi. Интеллект бiртұ тас дү ниенi заттарғ а, соң ғ ыларды қ ұ рамдас бө лшектерге бө лiп, содан кейiн олардан дү ниенiң жасанды суреттерiн тудырады. Интеллектiң қ айнар кө зi - адамның материалдық дұ ниедегi iс-ә рекеттерiн ұ йымдастыру, олардың нә тижелiгiн қ амтамасыз ету. Бұ л арада аса назар аударатын нә рсе - интеллект, А.Бергсонның ойынша, заттың терең мә нiн аша алмайды, ол тек қ ана олардың арасындағ ы байланыстары мен қ арым-қ атынастарын ғ ана кө рсете алады. Ө лi материяны қ ұ рамдас бө лiктерiне бө лiп, содан кейiн оларды басқ аша тұ рде қ айта қ ұ растыру - интеллектiң негiзгi iсi. Олай болса, ол заттың сыртқ ы қ абығ ын ғ ана игере алады. Ө не бойы қ озғ алып, ө згерiп жатқ ан Дү ниенi интеллект кинопленкадағ ы ө мiрдi “жасанды тұ рде² кө рсеткен сияқ ты - онда ә рбiр кадр қ озғ алысты кө рсетпесе де, бiрiнiң артынан бiрiн белгiлi бiр жылдамдық пен ө ткiзген кезде экранда “қ озғ алыстағ ы ө мiрдiң ² кө шiрмесi пайда болады. Интеллект Дұ ниедегi ұ қ сас, қ айталанатын қ арым-қ атынастарды ғ ана кө рсетiп, сонымен қ атар, оның қ айталанбайтын, ө мiрге бiр-ақ рет келген iшкi ө зегiн - ө мiрдiң ө зiн - танып-бiле алмайды. А.Бергсон адамның интеллектiнен басқ а да таным қ ұ ралының бар екенiн мойындайды - ол интуиция. Интуиция дегенiмiз - ол затқ а деген сү йiспеншiлiктiң негiзiнде оның iшкi, интеллектке ашылмайтын, жағ ына ө тiп оның ө мiрлiк ө зегiн сезiну болып табылады. Интуиция дегенiмiз - рухтың алғ ашқ ы негiзi. Ол - ө мiрдiң ө зi. Танымдық тұ рғ ыдан алып қ арағ анда, алғ ашқ ы интуиция инстинкт пен интеллектке бө лiнедi. Сол сә тте инстинкт ө зiндiк санасынан, интеллект заттың iшкi сырын ашу қ абiлетiнен айырылады. Адамның интуициясы толығ ынан интеллектке бағ ынышты. Алайда, кейбiр “шекаралық жағ дайда², адамның ө мiрiне қ ауып тү скен, я болмаса оның басына “тағ дырлық ² ақ уал келген кезде, интуиция интеллектiң қ ұ рсауынан босап, адамғ а нағ ыз шындық ты кө рсетiп, оның Ғ арыштағ ы орны мен тағ дырын анық тауғ а кө мектеседi.

Адам - шығ армашылық пенде, ө йткенi “ө мiрлiк талпыныс² оның iшiнен ө тедi. Алайда, ө мiрдi терең сезiну интуициясы тек қ ана таң даулы адамдарғ а ғ ана тә н нә рсе. Сонымен, А.Бергсон шығ армашылық пен мә дениет жө нiнде элитарлық кө зқ арас ұ стайды.

А.Бергсонның ә леуметтiк философиясына келер болсақ, ол адамның ө мiр сұ руiнiң екi тү рiн мойындайды. Кө п жағ дайда адам “сыртқ ы² ө мiрдiң шең берiнде - ө зiне емес, басқ а адамдар ү шiн ө мiр сұ редi. Тек қ ана ө зiмiздiң iшкi ө мiрiмiзге терең ү ң iлiп, бiз ө зiмiздiң ерiктiгiмiз бен биә леуметтiгiмiздi анық тай аламыз. Бiрiншi ө мiр формасын ол “жабық ², екiншiсiн “ашық ² қ оғ амғ а жатқ ызады. Жабық қ оғ амда тұ лғ а ұ жымның қ ұ рсауынан шығ а алмайды, ашық қ оғ амда тұ лғ аның ө мiрi мен шығ армашылық қ ызметi ұ стем болып келедi.

Қ орыта келе, бiз А.Бергсонның философиясының бiршама қ айшылық тарының бар екенiн байқ аймыз. Ә рине, интеллект адамның жан-дү ниесiнiң нә зiк жақ тарын толығ ынан жете бiле алмайды. Интеллект есептейдi, бө ледi, қ айта қ ұ растырады, одан ә рқ ашанда суық лебiз бiлiнедi. Адам кө п жағ дайда ө мiрдiң терең жақ тарын бисаналық тү рде ө зiнiң барлық жан-тә нiмен сезiнуi мү мкiн. Мұ ның бә рi де дұ рыс. Бiрақ, А.Бергсонның интеллект пен интуицияны қ арама-қ арсы қ ойғ аны қ айсыбiр терең дұ ниетанымды жоқ қ а шығ арады. Ө йткенi, интуициямен сезiнгендi ұ ғ ым арқ ылы тү сiне алмасақ, онда оны қ алайша басқ а адамдарғ а жеткiземiз? Дү ниедегi “шығ армашылық талпыныс² ү не бойы қ айталанбайтын ө згерiстердi тудыра берсе, онда дү ниедегi барлық заң дылық тардан бас тартуғ а тура келер едi. Ә рине, ол мү мкiн емес. Дегенмен, А.Бергсонның философиялық кө зқ арастарының негiзiнде ерекше ағ ым пайда болмағ анымен, ол ХХ1 басқ а философиялық ағ ымдарғ а ө зiнiң зор ә серiн тигiздi.

Ф.Ницше жә не оның «билiкке деген еркi»

“Ө мiр философиясының ² шең берiндегi немiс философы Фридрих Ницшенiң (1844-1900 ж.ж.) ең бектерi ерекше орын алады. Егер А.Шопенгауер ә лемдiк Ерiктi болмыстың алғ ашқ ы негiзiне жатқ ызса, Ф.Ницше Ерiк категориясына ә леуметтiк-моральдық мә н-мағ на берiп, оны “билiкке деген ерiк² ретiнде тү сiнедi. Оның ойынша, ө мiр билiктi неғ ұ рлым жете сезiнгiсi келедi. Егер А.Шопенгауердiң “Ә лемдiк Еркi² бiреу ғ ана болса, Ф.Ницше ондай монистiк кө зқ арастан бас тартып, ерiктiң кө птiгiн (плюралистiгiн) сол себептi олардың бiр-бiрiмен бiтпейтiн кү ресте екендiгiн мойындайды. Ү шiншi ерекшелiгi, А.Шопенгауер адам ерiктен бас тартып қ ана ө зiн сақ тай алады деген болса, Ф.Ницше, керiсiнше, адам, егер ол қ ұ л емес, нағ ыз адам болса, билiкке деген еркiн ө мiрге ең гiзедi, сол ү шiн кұ реседi.

“Не жақ сы, - деген сұ рақ қ ойып, Ф.Ницше оғ ан - “билiкке деген сананы, iң кә рдi, сол адамның билiгiнiң ө зiн кү шейтетiннiң бә рi², - деп жауап қ айтарады. “Не жаман, - деген сұ рақ қ а, - ә лсiздiктен шығ атынның бә рi, - дейдi. “Ақ ыл-ой арқ ылы жү ретiн дү ниетанымдық iс-ә рекет билiкке деген ерiктi кү шейте ме? ², - деген сұ рақ қ а - Жоқ, ө йткенi интеллектiң басымдылығ ы билiкке деген ерiктi, оның ұ мтылысы мен iс-ә рекетiн ә р-тү рлi ойдың толғ аныстарымен ауыстырып тоқ ыратып тастайды. Мораль да “басқ алардың қ амын ойла², - деп билiкке деген ерiктi ә лсiретедi.

Билiкке деген ерiк - кү штiнiң қ ұ қ ының негiзiн қ ұ райды. Кү штiнiң қ ұ қ ы неше-тұ рлi қ оғ амда қ абылданғ ан моральдық, дiни т.с.с. нормативтiк ережелерден биiк болуғ а тиiстi, сондық тан, нағ ыз адам осы қ ағ иданы ө з ө мiрiнде ұ стауы қ ажет. Социализм адамдардың арасында тең дiк болу керек деген қ ағ иданы таратады. Бiрақ, ол ө мiрдiң терең мә нiн қ ұ райтын билiкке деген ерiктi қ ұ ртады - сондық тан, ол керек емес. Демократия да билiкке ұ мтылғ ан адамдардың мұ ддесiне қ арсы, ө йткенi, тобыр қ айсыбiр билiктi ұ натпайды, яғ ни олар кү штiнiң қ ұ қ ына қ арсы тұ рады. Ал, еркек пен ә йелге келер болсақ, табиғ ат еркектi кү штi қ ылып жаратты, олай болса, оғ ан билiкке деген қ ұ қ ты бердi. Сондық тан, қ айсыбiр еркек пен ә йел арасындағ ы тең дiкке деген ұ мтылыс - қ оғ амның iрiп-шiруiнiң кө рiнiсi.

Жоғ арыда кө рсетiлген кө зқ арас Ф.Ницшенiң моральдық iлiмiнiң негiзiнде жатыр. Моральдың негiзгi ұ ғ ымдары - жақ сылық пен жамандық - тарихи кү штiлер, жақ сылардың - ә лсiз, жамандарғ а қ арағ андағ ы артық шылдығ ынан шығ ады. Осы ойын дә лелдеу ретiнде ол моральдық ты кө рсететiн сө здерге талдау жасап, немiс сө зi “shlecht² - жаман, тұ рсiз, - деген мағ на берсе, оғ ан жақ ын “shlicht², - деген сө з де “қ арапайым адам², - деген мағ на бередi деп қ орытады. Тарихи бай, атақ ты, асылдарды кө рсететiн ұ ғ ым “жақ сылық ² пен тең елiп, кедейлiк, қ арапайымдық “жамандық ², “залымдық ² деген ұ ғ ымдарды тудырды деп есептейдi Ф.Ницше.

Мың дағ ан жылдарғ а созылғ ан тарихта кедейлер мен қ ұ лдар ө здерiнiң моральдарын бұ кiл қ оғ амғ а таң уғ а тырысты. Оны ол “қ ұ лдардың моральдағ ы кө терiлiсi² деп атайды. Ал оны жасағ ан дұ ниедегi ең “теоретикалық халық ² - еврейлер. Олар қ оғ амның “қ ұ ндылық тарын қ айта бағ алап² аристократиялық бiр-бiрiнен туатын “жақ сы - асыл - кү штi - ә сем - бақ ытты - қ ұ дайдың сү йгенi² деген қ ұ ндылық тарды толығ ынан терiске аударып, оғ ан қ арама-қ арсы “тек бақ ытсыз адамдар - жақ сылар², “кедейлер, ә лсiздер, тө мендегiлер ғ ана жақ сылар², “тек зардап шеккендер, қ айыршылар, аурулар, мү гедектер ғ ана тақ уалар, масайрауғ а лайық ты адамдар², - деген қ ағ идаларды ұ сынды.

Ф.Ницшенiң ойынша, иудео-христиандық моральды толығ ынан “қ айта қ арап², “мырзалардың моральдық қ ұ ндылық тарын² тағ ы да ө мiрге ең гiзу керек. Оның негiзiнде мынандай қ ағ идалар жатуы қ ажет: 1. “ө мiрдiң қ ұ ндылығ ы² - сө зсiз негiзгi қ ұ ндылық; 2. Адамдар бiр-бiрiмен табиғ и тү рде тең сiз болып жаратылғ ан; 3. Кү штi адамдар моральдық борыштан бос, ешқ андай моральдық талаптармен байланысты емес.

Жоғ арыдағ ы кө рсетiлген моральдық қ ұ ндылық тарғ а сә йкес келетiн адам ә лi дү ниеге келген жоқ. Егер, дү ниеде болғ ан қ айсыбiр жануардың тү рi ө мiрден жойылардың алдында ө зiнен жоғ ары тiршiлiктi тудырса, адам ө зiнен жоғ ары пә нденi тудыра алмай отыр. Ө йткенi, адам - ауру жануар. Оның алғ ашқ ы табиғ ат берген инстинктерi сө нiп, оның орнын сана алды. Ал, ендi, Ф.Ницшенiң ойынша, “адамнан жоғ арының ² дү ниеге келуге уақ ыты келдi. Ол - “ақ қ ұ ба ә зә зiл². Тұ қ ым қ уу жағ ынан алғ анда, олар “арий нә сiлiнен² шық қ ан адамдар (нордикалық тип). Ал моральдық жағ ынан алғ анда, олар бiр-бiрiмен ұ стамды, кiшiпейiл, назды, мейiрiмдi. Басқ аларғ а олар тағ ы, ауыздығ ы жоқ жануарлардан да жаман сияқ ты. Басқ аларды кө ргенде олар жыртқ ыштың алғ ашқ ы кү нә сiз ұ жданына қ айта оралғ андай болып сезiнедi - ө лтiредi, жағ ады, зорлайды, қ ұ ртады - ендi оларды жыраулар кө п уақ ыт бойы ө здерiнiң ө лең дерiнде жырлайтынына кә мiл сенедi.

Ал ендi “адамнан жоғ арылардың ² сыртқ ы кейпiне келер болсақ, олардың “туа бiткен асылдығ ы² бiр қ арағ анда-ақ кө рiнiп тұ рады. Осы қ асиет бұ гiнгi таң дағ ы саудагерлер мен фабриканттарғ а қ алайша жетпей тұ р десең iзшi, - деп қ ынжылады Ф.Ницше. Егер басшының сыртқ ы тү р-ә лпетi оның асылдығ ын кө рсетiп тұ рса, онда “тобыр² оғ ан кө нуге ә рқ ашан да дайын. Ал егерде ол жоқ болса, онда тобыр адамы “кездейсоқ ты келген бақ пен байлық қ ана адамдарды кө тередi², - деген ойғ а келiп, олай болса, “бiз де ө зiмiздiң бағ ымызды сынап кө рейiк², - деген жаман ойғ а ө туi мұ мкiн. Ал бұ л ой социализмдi ә келедi, - деп қ орытады Ф.Ницше. Ә рине, Ф.Ницшенiң бұ л ойларына фашизм идеологиясының бiршама жақ тары жақ ын екенiн мойындамай болмайды.

Ф.Ницшенiң христиан дiнiндегi моральдық қ ағ идаларғ а қ арсы келуi, осы кездегi ғ ылым мен техникадағ ы ашылғ ан жаң алық тар, ойшылдан бұ рын ө мiр с² рген ағ артушылардың дiнге қ арсы бағ ытталғ ан iс-ә рекеттерi - барлығ ы жиналып оның “Қ ұ дай ө лдi! ², - ө йткенi, Қ ұ дайғ а сенудiң ө зiне сенбеушiлiк пайда болды деген тұ жырымғ а келуiне себеп болды. Болашақ та, Қ ұ дайдың орнын “адамнан жоғ ары² пә нде алады деп қ орытады Ф.Ницше.

Ә рине, Ф.Ницшенiң философиясы қ айшылық тарғ а толы, ешқ андай бiтұ тастық жү йелiгi жоқ, ә р-тұ рлi ө з заманының ө зектi мә селелерiн кө бiне кө ркем сө збен берген кө зқ арас. Бiрақ, соғ ан қ арамастан, Ф.Ницшенiң ө з заманының ә лсiз жақ тарын сынауы, нағ ыз тұ лғ аның ә рқ ашанда қ ол астындағ ы болмыстың шең берiн тиiстiлiк негiзiнде аттап ө ту қ ажеттiгiн кө рсетуi т.с.с. ойлары болашақ философиялық ағ ымдарғ а ү лкен ә серiн тигiздi.