Кьеркогердiң философиясы

Серен Кьеркогер (1813 - 1855 ж.ж.)-ө з заманында бағ аланбағ ан, жалғ ыздық тың зардабын толығ ынан басынан ө ткiзген, бү кiл ө мiрiн жеке тұ лғ аның iшкi рухани ө мiрiнiң қ айталанбас жақ тарын, оның Қ ұ даймен тiкелей байланысын кө рсеткiсi келген Дания елiнен шық қ ан дiни философ. Оның философиялық кө зқ арасы мен жалпы дү ниесезiмiнiң қ алыптасуына ә кесiнiң дiни дү ниесезiмi мен “бiздiң жан-ұ ямызғ а Қ ұ дай қ арғ ысын атты² деген жалғ ан пiкiрi ү лкен ә серiн тигiздi. Жас Кьеркогер ә лсiз болып, неше-тү рлi аурулардан шық пай ө стi, бұ л жағ дай да оның дү ниесезiмiне ө з ә серiн тигiзсе керек. Ең соң ында, ол 1841 ж. белгiсiз себептерге байланысты ө зiнiң терең махаббаты Регина Ольсен деген қ ыздан ү йленерiнiң алдында бас тартады. Осыдан кейiн ол толығ ынан дiни сезiмге берiлiп ә кесiнен қ алғ ан ү лкен ү йде жазушылық iсiмен айналысып, қ алада жү рттың кө зiне ө те сирек кездеседi. Ә кесiнен қ алғ ан барлық қ аражатты ө зiнiң жазғ ан кө п шығ армаларын жарық қ а шығ аруғ а жұ мсайды. Негiзгi ең бектерi: “Ә лде- ә лде², “Ү рей мен қ алтырау. Диалектикалық лирика². “Ажалғ а бастайтын ауру. Қ айта туу мен оянуғ а бағ ытталғ ан христиандық -психологиялық тебiренiстер² т.с.с.

Жалпы алғ анда ө зiнiң қ ысқ а ө мiрiнiң шең берiнде бұ л кiсi 28 томдық ең бектердi тудырғ ан, соның iшiнде 14 томы - оның кү нделiктерi. ө з заманында атағ ы шық пағ ан философ ХХ ғ ү лкен қ ұ рметке бө ленедi, оның шығ армашылығ ына арналғ ан мың дағ ан зерттеулер жарық кө редi. 1948 ж. берi Копенгаген қ аласында “Кьеркогериана² деген осы ойшылдың кө зқ арасын зерттеуге арналғ ан журнал шығ ады.

Ө зiнiң шығ армашылық жолының басында Кьеркогер қ айсыбiр философиялық жү йенi жасаудан бас тартып, соң ғ ының ең биiк шың ы - Гегельдiң философиясын қ атты сынғ а алады. Ө йткенi, оның философиясында рационализм ө зiнiң шегiне жетiп панлогистiк дә режеге кө терiлдi (pan, - грек сө зi, - бә рi де, logos, - ақ ыл-ой). Гегельдiң ойынша, болмыс - ойлаумен тең, ақ ыл-ойдың шең берiнен шығ аттынның бә рi де ақ иқ атты емес, Ғ арышта ө жеттi танымның аша алмайтын ешқ андай сиқ ыры болмақ емес.

Кьеркогер мұ ндай кө зқ арасқ а ү зiлдi-кесiлдi қ арсы шығ ады, ө йткенi, болмысты жү йелеу мү мкiн емес. Қ айсыбiр жү йе - аяқ талғ андық пен тең, ал болмыс ү не-бойы ө згерiсте. Екiншi жағ ынан, Гегель тұ лғ аны объективтi нақ тылы-тарихи шең бердiң iшiне қ ойып тү сiнедi, яғ ни жеке тұ лғ аның ө зiндiк қ айталанбайтын тек соғ ан ғ ана тә н ө мiрi, оның еркi тарихтың қ адамының астында кө мiледi. Сондық тан, ол Гегельдiң объективтiк диалектикасына ө зiнiң субъективтi, жеке тұ лғ аның ө мiр сү ру (экзистенциалдық) диалектикасын қ арсы қ ояды. Оның ойынша, қ айсыбiр дү ние жө нiндегi жаратылыстануғ а негiзделген ғ ылыми кө зқ арас - залымдық тың нышаны. Жаратылыстану ең соң ында адамзаттың қ ұ руына ә келуi мү мкiн, - дейдi Кьеркогер. Ойшылдың бұ л пiкiрiн ү стiрт қ арамай терең ойласақ, расында да, бү гiнгi таң да ғ ылым адамғ а кө п жақ сылық ә келгенiн бә рiмiз де бiлемiз, сонымен қ атар, ядролық соғ ыс пен экологиялық апаттың мү мкiндiгiн адамзат жоя алмай отырғ аны да - бү гiнгi таң дағ ы ақ иқ ат.

Кьеркогердiң ызасын келтiретiн нә рсе - ол адамды объект ретiнде қ арап зерттеу, ө йткенi, адам - рухтың басшылығ ымен ө мiр сү рiп жатқ ан жан мен дененiң бiрлiгi, жеме-жемге келгенде ол - рух. Ойшыл рух - ойлаумен тең емес, олай болса, ол - қ исынның заң дарына тә уелдi емес деген пiкiрге келедi. Сондық тан, философияның негiзгi мә селесiне нақ тылы адамның ө мiр сү руi, оның ө зiндiк санасы, iшкi рухани ө мiрi жатуы керек. Егер Сократ дү ниенi тү сiну ү шiн ең алдымен “ө зiң дi тани бiл² деген болса, Кьеркогер тек қ ана адамның iшкi ө мiрiн танумен қ анағ аттанып, сыртқ ы дү ниенi, болмысты танудан ү зiлдi-кесiлдi бас тартады. “Шындық, сыртқ ы ө мiр бар ма? “, - деген сұ рақ қ а ол терiс жауап бередi. “Шындық - ол iшкi дү ние (innerlichkeit), Меннiң ө з Менiне деген қ атынасы². Адамның iшкi ө мiрi объект болмағ аннан кейiн танылмайды, оны тек қ ана тебiренуге ғ ана болады. Сондық тан Кьеркогер адамның iшкi ө мiрiн бейнелейтiн жаң а категорияларды философияғ а ең гiзедi. Олар: ө мiр сү ру, ү рей, сә т, ө ту, секiру, шешiм, шектелген мен шексiздiк, мү мкiндiк пен шындық, зардап шегу, қ айталау, тү ң iлу, ө кiну, кiнә мен кү нә, қ айта туу т.с.с. Кьеркогердiң ойынша, бұ л ұ ғ ымдар арқ ылы жеке адамның қ айталанбас тебiренiстерiн беруге болады.

Ө мiр сү ру дегенiмiз -ол тебiрену, зардап шегiп, соның шең берiнен шығ уғ а бағ ытталғ ан адамның iң кә рi. Ө мiр сү ру - адамның алдындағ ы мү мкiндiктердiң бiреуiн ерiктi тү рде таң дап алып ө зiнiң қ айталанбайтын ерекше болмысын iске асыру, тобырғ а ұ қ самау, одан бө лiну. Ө мiр сү ру дегенiмiз - iшкi шектелген мен шексiздiктiң арасындағ ы таң дау, соғ ан байланысты ү рей, шешiм жә не секiрiс. Кьеркогердiң ойынша, шешiм ешнә рсеге байланысты емес, ол тұ лғ аның ерiктi таң дауымен байланысты. Ал секiрiстiң ө зi Гегельдiң айтып кеткен ұ ғ ымынан ө згеше - ол ешқ андай дә некерлiктi талап етпейдi, ол зерденiң шең берiнен шығ ып кететiн рухтың iс-ә рекетi.

Жоғ арыда байқ ағ анымыздай, Кьеркогердiң ө мiр сұ ру диалектикасы философиядағ ы жалпы ұ ғ ымдардың ө зара байланысы мен бiр-бiрiне ө туiнен анағ ұ рлым алшақ жатыр. Мұ нда бiз тек адамның iшкi жан-дұ ниесiнiң тебiренiсiн кө рсететiн “сезiмдiк ұ ғ ымдарды² байқ аймыз.

Адам ө мiрiндегi негiзгi сұ рақ тар: қ алай ө мiр сұ ру, не болу керек, не нә рсеге ұ мтылу қ ажет? Осы сұ рақ тарғ а жауап беру ретiнде Кьеркогердiң экзистенциалдық диалектикасы адам ө мiрiнiң ұ ш сатысын суреттейдi. Олар - эстетикалық, этикалық жә не дiни сатылар.

Адам ө мiрiнiң бiрiншi эстетикалық сатысында тiкелей сезiмдiк ө мiр салты қ алыптасады. Эстетикалық ты Кьеркогер кең тұ рде Канттың тұ сiнiгiне сә йкес ақ ыл-ойдан бө лек сезiмдiк қ абылдау мен лә ззә т алу ретiнде кө рсетедi. Қ оғ амдағ ы кө пшiлiк осы сатының шең берiнде ө мiр сұ редi. Ол дене ә семдiгiне қ ұ марту (эротика), парық сыздық, бiр кө ргендегi сезiмдiк ә сердiң негiзiнде кездейсоқ ты байланыстарғ а тү су, қ оғ амдағ ы ү лгiге (модағ а) айналғ ан нә рселерге ынтық болу, ә рбiр кү н мен сағ аттан, ә рбiр сә ттен лә ззә т алуғ а тырысу. Бұ л сатының ұ раны: carpe diem, carpe horam! (ә рбiр кұ н мен сағ аттан лә ззә т ал!). Бұ л ө мiр салты адамды ө зiнiң сезiмдерi мен қ ұ мартуы, ындынының қ ұ рсауынан шығ армайды.

Эстетикалық сатыдағ ы адам уақ ыттың ө зiн ерекше тү рде бағ алайды. Ол лә ззә т алатын ә рбiр сә тке бә рiн беруге дайын, бiрақ, келесi сезiмдiк лә ззә т бұ рынғ ыдан басқ аша, нә зiк те ө ткiр болуы керек. Ө мiрдегi бiркелкiлiк, қ айталанушылық - эстетикалық ө мiр салтының қ ас жауы. Егер Дон-Жуан мейлiнше кө п сұ лу ә йелдерден эротикалық жыныстық жең iске жетуге тырысса, Иоан - нә псiқ ұ мар ә р-тұ рлi нә зiк те ө ткiр лә ззат алуғ а ұ мтылады. Бiрақ кү ндер мен жылдар ө ткен сайын эстетикалық ө мiр салты сарқ ыла бастайды - қ айталанбайтын қ айталанады, ө ткiр сезiм мұ қ алып, ө ң i кетедi, лә ззат қ уудың жалғ андығ ы айқ ын кө рiне бастайды, жалғ ыздық сезiм, ө мiрге кө ң iлдiң толмаушылығ ы дү ниеге келiп, тiптi одан кү дер ұ зуге ә келедi. Ақ ырында дағ дарыстағ ы тұ лғ аның алдында екi таң дау жолы пайда болады: бiрiншiсi - сол бұ рынғ ы сатыда қ алып ө мiрден тү ң iлу; екiншiсi - одан аттап ө тiп келесi сатығ а кө терiлу.

Келесi ө мiр сатысы - этикалық. Егер эстетикалық ө мiр салты лә ззат алуғ а бағ ытталғ ан болса, этикалық сатыда адам iзгiлiк жолына тұ сiп, қ оғ ам алдындағ ы парызды орындау соның кепiлiне айналады. Эстетикалық ө мiр салтында адам ө з-ө зiн қ анағ аттандырса, этикалық сатыда жалпылық ты iске асыруғ а тырысады. Осы арада ұ лкен қ айшылық тар пайда болады - адамның iшкi ө зiндiк сезiмдерi оны бiржақ қ а жетелесе, қ оғ амдағ ы этикалық нормалардың талаптары оны екiншi жақ қ а сiлтейдi. Парыз талаптарына сай келуге тырысып, адам бiржақ ты, сезiмi сарқ ылғ ан, машинағ а ұ қ сас пә ндеге айналады. Бұ л бағ ыт барғ ан сайын терең дей тұ сiп, қ айғ ылы қ айшылық тарғ а ә келедi, ө йткенi, уақ ыттан тә уелсiз моральдық сана ө тпелi адамның сезiмдiк iң кә рiнен ө зiнiң iргетасын, тұ рақ тылығ ын таба алмайды. Адам моральдық жағ ынан алып қ арағ анда ө з-ө зiне жеткiлiктi пә нде бола алмады. Кьеркогер оның себебiн, Августин сияқ ты, адамның туа кұ нә лiгiнен кө редi.

Бұ л арада “ә лде-ә лде² принципi таң дау мә селесiн шешпейдi, ө йткенi екi сатының да ұ лкен кемшiлiктерi бар, сондық тан “ол да емес, бұ л да емес² деген тұ жырымғ а ө мiр диалектикасы ә келедi. Олай болса, адам ұ шiншi соң ғ ы сатығ а ө ту шешiмiне келiп трагикалық секiрiстен ө тедi. Бұ л саты дiни шең берде ө тпек. Кьеркогер ө з заманындағ ы адамдарғ а ренжiп, олар ғ ылыми танымның кереметтiгiне сенiп, адамның ө мiр сү руi мен iшкi рухани тебiренiстерiнен пайда болатын мә селелердi ұ мыт қ алдырғ аны жө нiнде айтады. Тек қ ана дiни сатығ а кө терiлген адам ғ ана ол мә селелердi ө зiнiң ө мiрiнiң негiзiне айналдырады. Адам кұ нә лi пә нде ретiнде ө зiнiң кiнә сiн мойындап Қ ұ дайдың ө зiмен сұ хбатқ а тұ сiп ө з-ө зiн табады. Ал мұ ның ө зi ұ лкен зардап шегу арқ ылы келмек.

Дiни сатыны айқ ын суреттейтiн Библиядағ ы Авраамның бейнесi. Ол Қ ұ дайғ а сенуiнiң кепiлi ретiнде ө зiнен туғ ан сұ йiктi жалғ ыз баласын қ ұ рбандық қ а шалуғ а дайын. “Ү рей мен қ алтырау² деген ең бегiнде Кьеркогер осы Библияның сюжетiн толығ ынан егжей-тегжей талдап, дiни жә не этикалық сатылардың арасындағ ы шешiлмейтiн терең қ айшылық тарды кө рсетедi. Расында да, моральдық жолмен талдағ анда Авраамның iсi адамгершiлiктен ө те алыс, ол моральдық парызды ғ ана бұ зып қ ойғ ан жоқ, ү лкен кешiрiлмейтiн қ ылмысқ а шейiн баруғ а дайын. Авраам мен Сократтың ниеттерiнiң арасындағ ы қ ашық тық - шексiз. Сократ у iшiп, ө зiнiң ө мiрiн моральдық принциптi орындау жолында қ ияды. Ал Авраамғ а келер болсақ, ол Қ ұ дайдың ә мiрiн орындау жолында, соғ ан сенгендiктiң кепiлi ретiнде, ө з туғ ан баласын бауыздап, содан пайда болатын бұ кiл ауыр моральдық жұ ктi, кұ нә мен кiнә нi мойнына алуғ а дайын. Мұ ндай ө те қ иын қ айшылық тар ө мiрдiң парадокстарын тудырады. Сонымен “парадокс² ұ ғ ымы Кьеркогердiң ө мiр сү ру диалектикасының негiзгi категорияларының бiреуiне айналады. Парадокс дегенiмiз - адамның iшкi ө мiрiнiң қ айшылығ ынан шығ атын ө мiр сү ру зардабы. Егер эстетикалық ө мiр сатысының негiзгi категориясы - лә ззат алу, этикалық сатыда - парыз болатын болса, дiни сатыда ол - зардап шегумен тең. Адам - зардап шегуге жаратылғ ан пә нде. Ө мiр - зардапқ а толы. Ө мiр сұ ру дегенiмiз - зардап шегу.

Ә рине, адамның бұ л ө мiрде зардап шегуi - сонау кө не заманнан осы уақ ытқ а шейiн талданып келе жатқ ан мә селелердiң бiрi. Бiрақ, Кьеркогер оны ө те ө ткiрлеп кұ шейтедi. Оның ойынша, зардап шегу тек ө мiрдiң ө зiнен шығ ып қ ана қ оймайды, ол - қ ажеттi, керек қ ылатын нә рсе. Егер бiз зардап шегудi мойындап қ ана қ оймай, сонымен қ атар, оны сү йетiн болсақ, сонда ғ ана бiз ө мiр сү ру дең гейiмiзде бақ ытсыздық тан биiктеп, бақ ыттың ө зiнен асып тү семiз, - дейдi ұ лы ойшыл. Олай болса, адам ө зiнiң ө мiрiн жең iлдетiп, зардап шегуден қ ашудың орнына, оны, керiсiнше, ауырлату, кү рделендiру қ ажет - сонда ғ ана бiз бақ ытсыздық пен бақ ыттылық ты аттап ө тiп, олардың арасындағ ы қ айшылық ты жоя аламыз. Ә рине, Кьеркогердiң бұ л идеялары христиан дiнiнiң ғ асырлар бойы уағ ыздағ ан қ ағ идаларына қ арсы келдi. Соң ғ ылар дұ ниедегi залымдық, ә дiлетсiздiк, зардап шегу - Қ ұ дайдың алғ ашқ ы кө рсеткен дұ рыс жолынан адамның ауытқ уынан шық ты, ал жаратылғ ан бұ л дұ ние жалпы алғ анда мiнсiз деген пiкiрде болса, Кьеркогер осы дү ниенiң залымдық пен зардапқ а толы екендiгiн айтады. Бiрақ, ол ұ шiн бiз Қ ұ дайды сынаудан алшақ болуымыз қ ажет. Қ ұ дайғ а сену ешқ андай оғ ан кұ мә ндануды қ ажет етпейдi. Сенiм дегенiмiз - парадокс, ол жекелiктi жалпылық тан, жердегiнi аспаннан, ө тпелiнi мә ң гiлiктен, жеке сенiмдi моральдық қ ағ идалардан жоғ ары ұ стауды талап етедi. Сенiм - жеке адамның таң дауының iсi, ерiктiң шешiмi, секiрiс, тә уекелдiк, ғ ажайып, абсурд. Тертулианның уақ ытында айтқ ан “Credo, quia absurdum estұ (сенемiн, ақ ыл-ойғ а симағ аннан кейiн) деген нақ ыл сө зiн Кьеркогер ө зiнiң шығ армашылық ең бегiнде ғ ана емес, сонымен қ атар ө зiнiң ө мiрiмен дә лелдеген сияқ ты - ол Авраам сияқ ты ө зiнiң Регина Ольсенге деген махаббатын Қ ұ дайғ а сенудiң жолында қ ұ рбандық қ а шалды. Тертуллианның ө зi де мұ ндай шә кiртiм болады деп ешқ ашанда армандамағ ан болар.

Ө з уақ ытында бағ аланбай ұ мыт болғ ан ойшыл ХХ ғ шарқ ырағ ан даң қ қ а ие болды. Ал оның себебiн бiз келесi тараудағ ы кiрiспе сө зiмiзде айтатын боламыз.

Ө зiндiк дайындық қ а арналғ ан сұ рақ тар:

1. ХIХ ғ екiншi жартысында неге классикалық философияғ а қ анағ аттанбаушылық пайда болады?

2. А.Шопенгауер философиясының негiзiнде не жатыр?

3. С.Кьеркогер не ұ шiн Гегельдiң философиясын сынғ а алады?

4. Ә лемдiк Ерiкке қ арсы кұ ресiнде адам қ андай сатылардан ө тедi?

5. С.Кьеркогер философияғ а қ андай ұ ғ ымдарды ең гiзедi?

6. С.Кьеркогердiң экзистенциалдық диалектикасының маң ызы неде?

7. Адам ө мiрiнiң дiни сатысының ерекшелiгiн С.Кьеркогер неден кө редi?