Сынылатын негізгі оқулық әдебиеттер.

1.Кішібеков, Сыдық ов Философия. Алматы 1994 ж.

2.С.К.Мырзалы Философия ә леміне саяхат. Қ останай. 2001 ж.

3.Ақ назаров Философия тарихы бойынша дә рістер курсы. А.

4.Ә бiшев К. Философия., Алматы, 2002.

5.А.Шопенгауер. Мир как воля и представление., М., 1993

6..З.Фрейд. Я и Оно., М., 1991.

7.Сумерки богов. М., 1988

11 тақ ырып. ХХ ғ асырдағ ы философия

Жаң а ғ ана кө з алдымыздан ө ткен ХХ ғ асыр тарихтың қ ойнауына кiрiп тыныштық қ а ие болып жатыр. Болашақ та оның адамзат тарихына тигiзген ық палы терең тү рде талданып анық талады. Дегенмен, бү гiнгi таң ның ө зiнде бiз оғ ан кө з жiберiп, оның адамзат тарихына тигiзген орасан-зор ық палын, терең де ұ шкiр қ айшылық тарын, жетiстiктерi мен кемшiлiктерiн т.с.с. талдауымызғ а ә бден болады. Сонда ғ ана бiз осы ғ асыр тудырғ ан философиялық ой-пiкiрлердi жете тү сiне аламыз.

ХХ ғ асыр адамзаттың дү ниетану мү мкiншiлiгi мен соның негiзiнде оны қ айта ө згертудiң тамаша жетiстiктерiн кө рсете бiлдi. Изиданың жапқ ышының ү стiндегi “ Мен - Солмын, болғ ам, болып жатырмын жә не болашақ та болам да, ө тпелi пә нде менiң жапқ ышымның етегiн ешқ ашанда кө тере алмайды², - деп жазғ ан сө здердi адамзаты ХХ ғ асырда терiске шығ арғ ан сияқ ты. Осы ғ асырда табиғ аттың ең терең қ ұ пиялары ашылып, адам игiлiгiне жұ мсала басталды. Мысалы, бұ гiнгi Францияда қ оғ амғ а қ ажет электр қ уатының 68 пайызын атомдық электростанциялар бередi! Бұ гiнгi адам ми далада жұ рiп, ұ ялы телефонмен ғ арыш арқ ылы мың дағ ан шақ ырым алыстық та ө мiр сү рiп жатқ ан жолдасымен, я болмаса ә рiптесiмен сө йлесе алады, компьютер арқ ылы неше-тү рлi ақ паратты қ абылдап, ө зiнiң бiлiмiн ө сiрiп, ө мiрде пайдаланады. Лондонның “Хитроу² аэропортынан “Конкорд² деген дыбыстан да жұ йрiк ұ шақ қ а мiнiп, бiрнеше сағ аттан кейiн жердiң ана жақ бетiндегi “Кеннеди² атындағ ы аэропортқ а қ онып, АҚ Ш-тан бiрақ шығ уғ а болады! Бұ гiнгi таң да Ғ арыштағ ы жасанды серiктер мұ хиттағ ы балық тардың жиналғ ан жерiн анық тап, сол жерге кемелердi жiбередi, қ ай жерде қ андай табиғ и байлық тар барын болжай алады, ауа-райы жө нiнде мә лiмет берiп, т.с.с. ақ параттар жеткiзедi. ХХ ғ асырда жасалып бұ гiнгi миллиардтағ ан адамдардың ө мiрiне кең iнен кiрген заттардың iшiнен машиналар мен ұ шақ тарды, неше-тү рлi байланыс жү йелерiн, радио мен телевидениенi, компьютерлердi, жасанды материалдарды т.с.с. атап ө туге болар едi. Бұ лардың бә рi де тек ХХ ғ асырда пайда болып ө мiрдi кү рт ө згерттi! ХХ ғ асырда пайда болғ ан ө ндiргiш кү штердiң қ уаты бү кiл адамзат цивилизациясының бұ рынғ ы 4-5 мың жылдардағ ы жасағ анынан анағ ұ рлым асып тұ седi! Бұ л айтылғ ан деректердiң бә рi де болашақ қ а деген оптимистiк ө мiрсезiмiн тудырып, табиғ аттың барлық стихиялық кү штерi ертелi-кеш игерiледi деген сциентистiк кө зқ арастарды тудырды.

Бiрақ, бiз бұ л жерде “шың ғ а қ арай ө рлеу - қ ұ лдырауды терең дете тұ седi², - деген нақ ыл сө здi естен шығ армағ анымыз жө н. Атомдық электростанциялармен бiрге ө мiрде атомдық бомбалар пайда болып Хиросима мен Нагасакидiң трагедиясына, Семей полигоны сияқ ты радиациямен уланғ ан жерлердiң кө бейуiне, ол жердегi ө мiр сү рiп жатқ ан адамдардың геноцидке ұ шырауына ә келiп соқ ты. Чернобыль атомдық станциясындағ ы жарылыс адамзаттың ғ ылыми тә кә ппарлығ ын су сепкендей басып: “Тоқ та, сен Қ ұ дай емессiң, аяғ ың ды байқ ап бас², - деген сияқ ты болды.

ХХ ғ асырдағ ы қ оғ амдық ө згерiстерге келер болсақ - олар да қ айшылық тарғ а толы. Бiр жағ ынан адамзаттың мың дағ ан жылдар армандағ ан “жерұ йығ ын² - коммунизмдi дұ ниеге ең гiзуге бағ ытталғ ан орасан-зор батыл да қ айғ ылы ә леуметтiк тә жiрибе ХХ ғ 70 жылдан артық уақ ытын алды. Ақ ырында, ол тарихи тұ йық тық қ а ә келiп тiредi. Дұ ниенiң байлығ ын қ айта бө лу ә рекетi екi бұ рынғ ы-соң ды болмағ ан Дү ниежү зiлiк соғ ыстарғ а ә келiп, миллиондағ ан қ ыршын жастардың ө мiрiн алып кеттi. Гитлер мен Сталиннiң жасағ ан залымдық тарымен салыстырсақ, Калигула мен Неронның, Атилла мен Шың ғ ысханның, Иван-Грозный мен Наполеонның жасағ андары баланың ойыншығ ы сияқ ты! Мұ ндай жағ дай философиядағ ы адам ө мiрiне деген терең тебiренiстердi тудырып “ ө мiр философиясын», ә сiресе, экзистенциализм бағ ытын кү шейтiп, оның “дiни² жә не “атеистiк² бағ ыттарын дү ниеге ә келдi.

ХХ ғ екiншi жартысында дамығ ан капиталистiк елдер “постиндустриалдық цивилизацияның ² шең берiне кiрiп ө здерiнiң халық тарына жең iл де бай ө мiр салтын ұ сынды. Демократия бiршама жетiстiктерге жетiп, “ адам қ ұ қ тарының ² сақ талуына кө п кө ң iл бө лiне бастады.

Бiрақ байлық тың ө суi адамзаттың рухани-адамгершiлiк жолындағ ы ө рлеуiн тездеткен жоқ, тiптi, керiсiнше, оны тоқ ыратып тастағ андай болды. Бiр жағ ынан, жер бетiнде ө мiрдiң қ ызығ ына тоймай, кү нбе-кү нгi ө мiрден лә ззат iздеген дамығ ан елдердегi “ алтын миллиард, екiншi жағ ынан, кү нбе-кү н аштық тың зардабын кө рген тағ ы да “миллиард², ал ол екеуiнiң ортасында аласапыран қ иындық тарды басынан ө ткiзiп, жақ сы ө мiрге ұ мтылып жатқ ан кедей елдердегi адамзаттың қ алғ ан 4 миллиарды! Бұ гiнгi таң да ХХ ғ орта кезең iнде пайда болғ ан адамзаттың жарқ ын болашағ ы жө нiндегi идеялар бiршама сө нiп, ғ асырдың аяғ ына қ арай пессимистiк антисциентистiк дү ниесезiм бой алып келе жатқ ан секiлдi.

Ал ендi ХХ ғ асырдың рухани мә дениетiне тоқ талсақ, ол да неше-тү рлi шытырман қ айшылық тарғ а толы. Бiр жағ ынан, орасан-зор ғ ылыми жетiстiктер, мә дениет қ ұ ндылық тарын миллиондағ ан данамен басып халық қ а тарату мү мкiншiлiктерiнiң ө суi т.с.с., екiншi жағ ынан, адамның техника, ө лi байлық, дене лә ззатының қ ұ лына айналуы. Бiр жағ ынан, ХХ ғ бү кiл адамзат тарихының беттерiнде сирек кездесетiн ұ лы гуманистер - Тереза-ана, А.Сахаров, А.Швейцер, Махатма Ганди т.с.с. ө мiр сұ рсе, екiншi жағ ынан, бұ л ғ асыр Гитлер, Сталин, Муссолини, Пол-Пот т.с.с. залымдарды дү ниеге ә келдi.

Бү гiнгi адамзатына керектi нә рсе - жер бетiндегi Ғ арыштың ә сем гү лi - ө мiрдi сақ тап қ алу, ғ ылымның жетiстiктерiн адамгершiлiкпен ұ штастырып, жаң а жағ дайда “мә ң гi сұ рақ ² - адамның ө мiрiнiң мә н - ма ғ насы мен не ұ шiн жаратылғ анына - жаң а шешiм iздеу, осы жолда бақ таластық емес, халық тардың бiр-бiрiн толық тыруы, ө зара бiр-бiрiн ақ тауы, кө мектесуi қ ажет сияқ ты.

Ә рине, мұ ндай талдауларды ә рi қ арай жалғ астыра беруге болар едi.

Бiрақ, жоғ арыда кө рсетiлген сиппатамалар ХХ ғ пайда болғ ан философияның ағ ымдарын жете тү сiнуге мү мкiншiлiк бередi деген ойдамыз. Олай болса, ө ткен ғ асырда пайда болғ ан кө п философиялық ағ ымдардың негiзгiлерiн талдауғ а кө шейiк.