Р.Декарттың этикалық көзқарастары

Р.Декарттың этикалық кө зқ арастары адамның қ ұ марту сезiмдерiмен байланысты тү рде қ аралады. Олардың бә рiн негiзгi алты сезiмге ә келiп тең еуге болады. Олар - таң ғ алу, сү ю, жек кө ру, тiлеу, қ уану мен қ айғ ыру. Олардың кө бi адамның сезiмдiк заттарғ а деген iң кә рiнен туады да адамның жан-дү ниесiн зардапқ а толтырады. Ақ ыл-ой арқ ылы оларды жою мү мкiн емес. Олай болса, олардың бә рiн адамның жан-дү ниесiне сә йкес келетiн бiр қ ұ мартумен алмастыру керек. Ол қ андай қ ұ марту сезiмi болуы керек деген сұ рақ қ а ойшыл ө зiнше жауап бередi. Оның ойынша, ол дү ниетануғ а деген жанның қ ұ мартуы, адамның дуниедегi қ ұ былыстарғ а қ ызығ ушылық пен қ арауы.

Қ орыта келе, Р.Декарттың философиясының болашақ дү ниеге деген кө зқ арастардың дамуына зор ә серiн тигiзгенiн атап ө темiз. Сонымен қ атар, философияда ә р-тү рлi қ айшылық тар етек алып, ә р-тү рлi бағ ыттардың арасындағ ы курестер кү шейе тү седi. Солардың iшiнде Ф.Бэконның философиясын ә рi қ арай дамытып, сонымен қ атар Р.Декарттың философиясын сынғ а алғ ан ойшылдардың iшiнде, ә сiресе, Т.Гоббсты атап ө туге болады.

Т.Гоббстың философиялық кө зқ арастары

Томас Гоббс (1588-1679ж.ж.) - ағ ылшын философы, Оксфорд университетiнде оқ ып бiлiм алғ ан. Негiзгi ең бектерi “Азамат жө нiнде², “Левиафан, я Материя, шiркеу мен азаматтық мемлекеттiң билiгi мен бiтiмi² т. с.с.

Жаң а дә уiрдегi алғ ашқ ы философтармен салыстырғ анда Т.Гоббс философия пә нiн ақ ыл-ой арқ ылы дү ние танумен тең еп, оның шең берiнен ү зiлдi-кесiлдi теологияны шығ арып тастады. Сонымен қ атар, ол дiндi, Қ ұ дайғ а сенудi қ арапайым халық қ а керек нә рсе деп есептедi, ә сiресе, ол оның моральдық жетiлуiнiң тiрегiн қ ұ райды.

Т.Гоббстың онтологиялық кө зқ арастарына келер болсақ, ол Дү ниенi бү кiл ө мiрде болып жатқ ан барлық денелердiң жиынтығ ы ретiнде қ арайды. Олардан басқ а ешнә рсе жоқ. Гоббстың ойынша, нақ тылы ө мiр сү рiп жатқ ан дененiң ө зi сол субстанция. Ал дененiң созылуы мен бiтiмi оның негiзгi қ асиеттерiне (акциденцияларына) жатады. Қ озғ алыс пен тұ рақ тылық ты алар болсақ, олар, ә рине, кө п денелердiң қ асиеттерi, бiрақ, қ озғ алмайтын денелер де болуы мү мкiн. Ал заттардың иiсi, тү сi, дыбысын алар болсақ, бұ л қ асиеттер пайда болып келесi сә тте-ақ жоғ алып жатады. Олар кө бiне заттардан гө рi соларды қ абылдайтын адамдардың тү йсiгiне байланысты.

Т.Гоббстың ойынша, қ айсыбiр субстанция нақ тылы болғ аннан кейiн, абстракталық субстанцияны мойындауғ а болмайды, - ол нә тижесiз. Материя деген ұ ғ ым - ол тек қ ана бү кiл дү ниедегi заттарғ а қ ойылғ ан ат қ ана.

Т.Гоббс дене жоқ жерде кең iстiк те жоқ деген пiкiрге келедi. Кең iстiк - ә рқ ашанда нақ тылы заттың, дененiң кө лемi.

Уақ ыт та қ озғ алып жатқ ан нақ тылы заттардың ө лшемi ғ ана. Ал Дү ниеде болып жатқ ан таза ұ зақ тылық ты ойшыл ү зiлдi-кесiлдi терiске шығ арады.

Дү ниедегi себептiлiкке тоқ талатын болсақ, Т.Гоббс “соң ғ ы себеп², “формальды себеп² деген сияқ ты ұ ғ ымдарды терiске шығ арып, тек қ ана материалдық жә не қ озғ аушы себептердi мойындайды. Бiрақ, осы жолда ол ү лкен қ иындық тарғ а кез болады. Дү ниедегi саны шексiз заттардың қ озғ алысының қ айнар кө зi қ айдан шығ ады? Тек ХУIII ғ материалистерi оны материаның iшкi қ асиетi деп мойындады. Ал Т.Гоббсқ а келер болсақ, ол Декарт сияқ ты Қ ұ дайды мойындауғ а мә жбү р болды, ө йткенi, Ол - алғ ашқ ы Дү ниенi қ озғ аушы кү ш, ал содан кейiн Дү ние ө з заң дылық тарының негiзiнде ө мiр сү ре бастайды.

Т.Гоббстың гносеологиясы (таным iлiмi) тә жiрибелiк тұ жырымынан шығ ады. “Алғ ашында тү йсiкте толығ ынан, я болмаса жартылай болмағ ан, ұ ғ ымда да жоқ ² деген сенсуализм қ ағ идасын Т.Гоббс толығ ынан мойындайды. Бiрақ, ғ ылыми ұ ғ ымдарды жасау ү шiн сезiмдiк саты, деректердi бiлу жеткiлiксiз. ө йткенi, ғ ылыми ұ ғ ымдар ең жалпылық, қ ажеттiлiк дең гейiне кө терiлуi керек. Т.Гоббстың ойынша, ондай дә режеге математика ғ ылымы ғ ана кө терiле алады. Р.Декарттың “туа бiткен идеяларына² қ арсы шығ ып, ол оның қ айнар кө зiн тiлдiң сө здерiнен iздейдi. Оның ойынша, ойлау тiлмен тең. Сө здер арқ ылы бiз iшкi ойымызды сыртқ а шығ арып, басқ а адамдарғ а жеткiзе аламыз. Сонымен, Т.Гоббс тiлдi белгi тұ жырымдамасының шең берiнде тү сiнедi. Қ айсыбiр сө з - ол затқ а қ ойылғ ан ат (nomina) қ ана. Ол ә р-тү рлi мағ наны кө рсетуi мү мкiн. Мұ ндай жағ дайда адамдар бiр-бiрiмен тү сiнiсе алмайды. Ал адамдар белгiлi бiр келiсiмге келiп сол қ ойылғ ан атқ а, таң бағ а нақ тылы мазмұ н беретiн болса, сонда ғ ана ол белгiге айналып, соның негiзiнде адамдар бiр-бiрiмен тү сiнiсе алады. “Адамның ақ ыл-ойының сә улесi - ол кө пмағ налық тан тазартылғ ан, нақ тылы анық тамасы бар сө здер², - дейдi ұ лы ойшыл.

Т.Гоббс “Ойлаймын, олай болса, ө мiр сү ремiн², - деген Р.Декарттың принципiн ө зiнiң танымдық iлiмiнiң тұ рғ ысынан қ атты сынғ а алады. “Мен ойлаймын, олай болса, ө мiр сү ремiн² деген қ ағ ида бiздi ойлана алатын дене бар екенiн мойындауғ а ә келедi. Ал Р.Декарттың ойлайтын адам ойлауғ а тең деген пiкiрiн “серуендеп жү рген адам серуен деген тұ жырымғ а тең ², - деп материалистiк тұ рғ ыдан қ атты соқ қ ығ а жығ ады.

Т.Гоббс таным ә дiстемелерi жө нiнде де ерекше пiкiр айтады. Индуктивтi жә не дедуктивтi ә дiстемелердi бiр-бiрiне қ арсы қ оймай, олардың екеуiн де ғ ылыми зерттеулерде кең тү рде қ олдану қ ажет. Бiрақ, индуктивтi метод табиғ атты зерттегенде басымырақ қ олданса, математика саласында жә не этика мен саясатты зерттегенде дедуктивтi ә дiстеме басым болуы қ ажет деген пiкiр айтады.