Гносеология (дүниетаным) мәселелерi

Таным мә селелерiне келгенде бiз Б.Спинозаны рационализм бағ ытына жатқ ызамыз. Ол ә рқ ашанда сезiмдiк танымды ой елегiнен ө ткiзген бiлiмнен айыру керек екендiгiн басым айтқ ан. Сезiмдiк таным ә рқ ашанда бұ лдыр, кө мескi. Тек ақ ыл-ой ғ ана айқ ын бiлiм бередi. Ғ ылымдардың iшiндегi ең айқ ыны - математика.

Сезiмдiк танымның бұ лдырлығ ы - ол тек қ ана сыртқ ы затты ғ ана кө рсетiп қ оймай, сонымен қ атар, оны ө зiнiң денесiндегi ө згерiстермен, ә сiресе, сезiм мү шелерiмен байланыстырады. Санадағ ы сезiмдiк бейнелердiң бiр-бiрiмен байланыстары кездейсоқ ты. Мысалы, аттың iзiн кө рген ә скери адам жақ ындап қ алғ ан жауды есiне елестетсе, қ арапайым шаруа - соқ а мен жыртылғ ан жердi елестетедi, -дейдi Б.Спиноза.

Бiрақ, сезiмдiк танымды толығ ынан жалғ ан деп есептеуге де болмайды, олардың қ айсыбiрiнде аз-да болса ақ иқ аттың жұ рнақ тары бар. Мысалы, надан адамның “кү н - кiшкентай зат жә не жерге ө те жақ ын орналасқ ан², - деген жалғ ан пiкiрiнiң ө зiнде кү ннiң ө мiр сү рiп бiзге ық палын тигiзiп жатқ аны жө нiнде ақ иқ аттық пiкiр бар, - дейдi ұ лы ойшыл.

Кү нбе-кү нгi ө мiрден алатын сезiмдiк таным - қ алың бұ қ араның негiзгi тә жiрибесi, соның арқ асында олар бiр-бiрiмен қ арым-қ атынасқ а тү сiп ө мiр сү рiп жатады. Ақ ыл-ой арқ ылы алынатын бiлiмнiң шындығ ының ө зiн бiз оқ тын-оқ тын тә жiрибе арқ ылы тексерiп отыруымыз қ ажет, - деп қ орытады Б.Спиноза.

Абстрактылық бiлiм де тә жiрибеден шығ ады. ө йткенi, адамдар дү ниеден алғ ан тә жiрибесiн сө з арқ ылы қ орытады. Бiрақ, сө зге адамдар ө зiнiң тә жiрибесiне сә йкес ә р-тү рлi мағ на бередi. Сондық тан, бiреулерге адам - тiке жү ретiн жануар, екiншiге - кү летiн пә нде, ал ү шiншiге ол ойлай алатын тiршiлiк т.с.с. Сондық тан, сө з заттың кейбiр ғ ана қ асиеттерiн белгiлеуi мү мкiн, яғ ни оның мағ насы затпен толық тең емес. Ал схоластика мектебi универсалияларды (ең жалпы ұ ғ ымдарды) дү ниемен тең еп, оларды шынайы болмыс деп есептейдi. Философия саласындағ ы кө п даудамалар кө бiне “ойды дұ рыс кө рсететiн сө здердi қ олданбағ аннан, иә болмаса басқ аның айтқ ан сө здерiн дұ рыс тү сiнбегеннен туады², -дейдi ұ лы ойшыл.

Б.Спиноза нағ ыз шынайы бiлiмге тек қ ана ақ ыл-ой, зерде (ratio, intellectus) арқ ылы жетуге болады деген пiкiрде болды. Ақ ыл-ой арқ ылы сө здердi жалпы ұ ғ ымдық дә режеге кө терiп, оның мә н-мағ насын айқ ындауғ а болады. Ғ ылымдағ ы ең қ ұ нды ұ ғ ымдар математика саласынан шығ ады. Олар бiр-бiрiмен байланысты, жү йелi - сондық тан сезiмдiк танымғ а қ арағ анда анағ ұ рлым биiк дә режеде. Егер, Б.Спинозаның ойынша, сезiм заттың сыртқ ы жағ ын бейнелесе, онда ақ ыл-оймен бiз заттың iшкi сырын ашамыз. Сондық тан болар, Б.Спиноза ө зiнiң “Этика² деген ең бегiнде “геометрикалық методты² пайдаланып, анық тама, аксиома, теорема деген ұ ғ ымдарды мораль саласын талдауғ а пайдаланады.

Б.Спинозаның ойынша, шындық ты танып-бiлудiң ү шiншi тү рi - ол интеллектуалдық интуиция. Интуиция дегенiмiз - тiкелей, сезiм мен ақ ыл-ой елегiнен ө ткiзбей-ақ ақ иқ атқ а жету. Ол бү кiл Дү ниенiң бiртұ тастығ ын тануғ а мү мкiндiк бередi. Адам рухының шығ армашылық қ асиетiнiң негiзiнде бiз шынайы аяқ талғ ан шексiздiк идеясын ашамыз. Ол бiзге интуиция арқ ылы ғ ана берiледi.

Тағ ы да бiр ерекше атап кететiн нә рсе - ол Б.Спинозаның таным теориясының (гносеология) оның болмыс iлiмiмен (онтология) қ осылып жатқ анында. Оның себебi - субстанция-табиғ аттың ойлау қ асиетi бар.

Адам, ерiк жә не сезiм қ ысымы(аффект) мә селелерi

Б.Спинозаның ойынша, адам табиғ аттың ажырамас бiр бө лiгi, олай болса, ол толығ ынан табиғ ат заң дылық тарына тә уелдi. Егер Дү ниеде механикалық заң дылық тар ү стем болатын болса, адам арқ ылы табиғ аттың екiншi ойлау қ асиетi ө зiнiң кө рiнiсiн табады. Бiрақ, адамның дене қ ұ рылысы толығ ынан табиө атқ а бағ ынады. Сезiмдiк идеяларда да адамның денелiк, табиғ и жақ тары басым болады. Ал адамның жан-дү ниесiнiң ө зiнен шығ атын идеялар, егер олар сезiмдiк танымнан анағ ұ рлым алшақ болса, соншалық ты айқ ын, таза, ақ иқ атты. Оның ойынша, “дене жан-дү ниенi ойлауғ а итере алмайды, ал жан да дененi қ озғ алтып, иә болмаса тұ рақ тата алмайды². Яғ ни субстанцияның бұ л екi қ асиетi бiр-бiрiмен қ атар ө мiр сү рiп отырады.

Адамның жан-дү ниесiнде бiр-бiрiнен бө лек неше-тү рлi идеялар болғ аннан кейiн, онда сую, керек қ ылу, ерiктiктi аң сау сияқ ты кү рделi қ ұ былыстар болуы мү мкiн емес дейдi Б.Спиноза. Табиғ аттың ажырамас бө лiгi ретiнде адам бү кiл дү ниелiк шытырман қ арым-қ атынастарғ а кiредi. Соның iшiнде ол ең алдымен ө зiн сақ тап қ алуғ а тырысады. Ал мұ ның ө зi оның неше-тү рлi сезiмдерi мен iң кә рларын тудырады. Оны философ аффектiлер (сезiм қ ысымы) дейдi. Олардың iшiндегi ең негiздiлерi - қ ұ штарлық (appetitus)- ол дененi сақ тап қ алу жолында пайда болады. Жан-дү ние саласына кiрiп қ ұ штарлық iң кә рлiкке (cupiditas) айналады. Тағ ы екi кү штi сезiм - ол қ уаныш пен қ айғ ы (laetitia & tristitia).

Б.Спиноза кө не замандағ ы Платон мен Сократқ а ұ қ сап, барлық дұ рыс емес iс-ә рекеттер танымдағ ы қ ателiктермен байланысты деп есептеген. Адам ө зiн қ оршағ ан жағ дайларды дұ рыс тү сiнсе, онда ол ө зiнiң iс-ә рекетiнде қ аталаспайды, ө зiн бақ ытты сезiнедi, бiрақ ол басқ аларғ а бақ ытсыздық болып кө рiнуi де мү мкiн.

Ойшыл Дү ниедегi ең жоғ арғ ы игiлiк - ол Қ ұ дайды танып-бiлiп оғ ан деген зерделiк (интеллектуалдық) махаббат дең гейiне кө терiлу дейдi. Ал Қ ұ дайдың субстанция мен табиғ атқ а тең екенiн есiмiзде сақ тасақ, ал адамзаттың рухының сол табиғ аттың модусы (кө рiнiсi) болса, онда адамның ғ ылымның қ иын да ауыр жолына тү сiп дү ниетануы оның жү регiнде бақ ыт сезiмiн тудырып, оны лә ззатқ а жетелейдi