Табиғат жағдайы

Табиғ ат жағ дайының ә р тү рлілігі ө зен алабын бірнеше бө ліктерге бө луде анық таушы факторлар болып табылады. Сырдария ө зені алабы жазық аумағ ының климаттық жағ дайы жазда ауа температурасының жоғ арылығ ымен, ұ зақ жылы кезең мен сипатталады. Негізінен қ ыс, коктем мезгілінде жауатын атмосфералық жауын-шашынның аздағ ан ғ ана мө лшері қ олдан суландыруды қ ажет етеді. Соң ғ ы уақ ытқ а дейін Арал тең ізіне суы толық екі ірі ө зен — Сырдария мен Ә мудария ө зенінің суын бұ рып ә кету, суармалау мен суландыруғ а пайдалану бұ л ө зендердің гидрологиялық режіміне ә сер етіп қ ана қ оймай, Арал тең ізі алабының экологиялық жағ дайын тудырды. Арал маң ының барлық аумағ ында жауын-шашын жеткіліксіз.

Жазда мұ нда бірнеше ай бойы жауын-шашын мү лде тү спеуі мү мкін. Мұ нда оң тү стікте жылдық жауын-шашынның орташа мө лшері — 90 мм, ал солтү стікте — 125 м м. Қ азақ стан аумағ ынан шық қ ан кезде Сырдария ө зеніне Келес, Арыс ө зендерінің солтү стік жағ асының салалары қ ұ яды. Оның барлық су жинау алабының ауданы — 462000 км².

Шу, Сарысу, Талас жә не т.б. ө зендердің бұ рын Сырдария ө зеніне кұ йғ аны анық талғ ан. Ал казір олардың сулары оғ ан жетпейді. Сырдария алабы ең негізгі артериясын Қ азақ стан шегінен алып жатқ ан Қ арадария жоне Нарын ө зендерінің қ осылуынан алады. Олар Тянь-Шань тау жү йесінің кар мен мұ ұ здығ ынан мол қ оректеніп ағ ады. Суы молы — Нарын,. бұ л ө зенмен бірге Сырдария 2900 км ұ зың дық та, ал осы екі ө зеннің суын қ осып: алғ ан соң, Сырдария солтү стікте — Шатқ ал, оң тү стікте — Тү ркістанбеткейінің аралығ ында кең жайылғ ан Фергана аң ғ арымен (300 км аса) ағ ады. Аң ғ ардың оң тү стік шетінде Ү лкен Ферғ ана, ал сол-тү стік шетінде Солтү стік Ферғ ана каналы жү ргізілген. Озен аң ғ ардан шық қ ан кезде Моғ алтау жотасының Ферхад аласа тау жотасы сілемін қ иып ө теді. Осы жерде ол Ферғ ад ГЭС-ы салынғ ан Бекабад шоң ғ а-лын қ алыптастырады.

Ағ ыс бойынша жоғ арыда бө генімен бірге Қ айрақ қ ү м ГЭС-ы орналасқ ан. Осы ө зеннен Киров атындағ ы, Дальверзинский жә не Голодностепной бас каналдары тартылғ ан. Соң ғ ысы дала жазығ ымен 150 км қ ашық тық қ а созыла келе, Қ азақ стан аумағ ьша енеді. Бұ дан кейін тағ ы да 1000 км -дей ағ а отырып, Арал тең ізіне қ ұ йылады. Сырдарияның тө менгі ағ ысы Қ азақ стан аумағ ында Қ ызылорда облысымен 218, 4 мың км² аудан қ ұ лай ағ ады. Сырдария ө зен жү йесі Нарын, Қ арадария, Келес жә не Арыс, сондай-ақ солтү стік жағ а шағ ын ө зендерінің ағ ысын қ осып алады.^[8]

Бұ рынғ ы порттары

Барсакелмес аралы

· Арал (Қ азақ стан);

· Мойнақ (Ө збекстан);

· Қ азақ дария (Ө збекстан).

Бұ рынғ ы аралдары

· Возрождение аралы;

· Барсакелмес;

· Кө карал.

Қ ызық ты айғ ақ тар

· Аралабад кең ес курортты қ аласы “Syberia” компьютерлік ойынында, атауына қ арағ анда Арал тең ізінде орналасқ ан.

· Рашид Нығ мановтың «Ине» (Игла) киносында басты кейiпкерлер (Цой, Смирнова) Арал тең ізіне барады.

· Арал тең iзiнiң таязданғ ан тү бiнде екi қ оныс пен кесенелердiң қ алдық тары табылғ ан (солардың бірі Кердері кесенесі) ^[9].

· «Иттер» (Псы) киносы (рө лдерде Андрей Краско, Юрий Кузнецов, Михаил Жигалов жә не б.) Арал тең ізінің қ ұ рғ ау нә тижесінде туындағ ан адам мен табиғ аттың арақ атынастарының трагедиясын ашып кө рсетеді. Бұ л кинода экспедиция аң шыларының, кезінде толы ө мір мен су, ал қ азір Арал тең ізінің жағ асындағ ы тастанды қ алағ а қ асқ ыр-жалмауыздарды ату ү шін баруы туралы айтылады.

· «Call of Duty: Black Ops» компьютерлік ойынында басты кейіпкер белгілі бір тапсырманы орындау барысында Арал тең ізінің аралдарының біріне тү сіп қ алады.

· «X-Men: First Class» киносында Арал тең ізімен аттас кеменің атауы жайлы айтылады.^[10]

·

Арал тең ізінің тартылуы.

·

Арал тең ізі ғ арыштан, Тамыз 1985

·

Арал тең ізі ғ арыштан, 1997

·

Арал тең ізі ғ арыштан, Тамыз 2009

Тағ ы қ араң ыз

· Арал апаты

Дереккө здер

1. Жоғ арығ а кө терілің із↑ South Aral Sea shrinking but North Aral Sea expanding

2. Жоғ арығ а кө терілің із↑ Ағ ылшын уикипедиясы, Aral Sea, The Map of Aral Sea.

3. Жоғ арығ а кө терілің із↑ Аральское море: кладбище кораблей

4. Жоғ арығ а кө терілің із↑ Образовательный сайт Казахстана, Арал тең ізі жә не экологиясы, Temakosan

5. ↑ Мынағ ан ө ту: ^ab «Қ азақ стан»: Ұ лттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қ азақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, I том

6. Жоғ арығ а кө терілің із↑ Gazeta kz, Арал тең ізінің мә селелері жө ніндегі арнайы кең ес,

7. Жоғ арығ а кө терілің із↑ «Қ азақ стан»: Ұ лттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қ азақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, IV том

8. Жоғ арығ а кө терілің із↑ Қ азақ тілі терминдерінің салалық ғ ылыми тү сіндірме сө здігі. Су шарушылығ ы. – Алматы, Мектеп, 2002.

9. Жоғ арығ а кө терілің із↑ Аральская Атлантида

10. Жоғ арығ а кө терілің із↑ Орыс уикипедиясы, Аральское море

Сыртқ ы сілтемелер

Ортақ қ орда бұ ғ ан қ атысты медиа файлдар бар: Арал тең ізі

· Декларациялар

· АРАЛ ТЕҢ ІЗІ ЖӘ НЕ БАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒ Ы

· Арал тең ізі жә не экологиясы

· Водное видение бассейна Аральского моря. Информация ЮНЕСКО

· Международный фонд спасения Арала

· Большие перспективы Приаралья

· Водные проблемы возникают из-за «несоответствия интересов верховий и низовий»

· Мониторинг падения уровня Аральского моря

Бұ л мақ ала қ азақ ша Уикипедияның таң даулы мақ алалар тізіміне енеді.

Санат:

· Арал тең ізі

· Тең іздер

· Қ ызылорда облысы

Бағ ыттау мә зірі

· Кірмегенсіз

· Талқ ылау

· Ү лесім

· Тіркелу

· Кіру

· Мақ ала

· Талқ ылау

disable

· Оқ у

· Қ айнарын қ арау

· Ө ң делу тарихы

Начало формы

Конец формы

· Басты бет

· Қ ауым порталы

· Жуық тағ ы ө згерістер

· Ең жаң а беттер

· Кездейсоқ бет

· А —  Я тізімдеуі

· Анық тама

· Форум

· Чат

· Қ ателер туралы хабарлау

· Демеу беру

Қ ұ ралдар

· Мұ нда сілтейтін беттер

· Қ атысты ө згерістер

· Арнайы беттер

· Басып шығ ару нұ сқ асы

· Тұ рақ ты сілтеме

· Бұ л бет туралы мә лімет

· Уикидерек данасы

· Беттен дә йексө з алу

Басқ а жобалар

· Ортақ қ ор

Басқ а тілдерде

· Afrikaans

· ا ل ع ر ب ي ة

· Azə rbaycanca

· ت ۆ ر ک ج ه

· Башҡ ортса

· Ž emaitė š ka

· Беларуская

· Беларуская (тарашкевіца)‎

· Български

· भ ो ज प ु र ी

· Brezhoneg

· Bosanski

· Català

· Mì ng-dĕ ̤ ng-ngṳ ̄

· Č eš tina

· Чӑ вашла

· Cymraeg

· Dansk

· Deutsch

· Dolnoserbski

· Ε λ λ η ν ι κ ά

· English

· Esperanto

· Españ ol

· Eesti

· Euskara

· ف ا ر س ی

· Suomi

· Franç ais

· Frysk

· Gaeilge

· Galego

· Avañ e'ẽ

· ગ ુ જ ર ા ત ી

· ע ב ר י ת

· ह ि न ् द ी

· Fiji Hindi

· Hrvatski

· Hornjoserbsce

· Magyar

· Հ ա յ ե ր ե ն

· Bahasa Indonesia

· Í slenska

· Italiano

· 日 本 語

· ქ ა რ თ უ ლ ი

· Qaraqalpaqsha

· ភ ា ស ា ខ ្ ម ែ រ

· 한 국 어

· Кыргызча

· Latina

· Lumbaart

· Lietuvių

· Latvieš u

· Македонски

· മ ല യ ാ ള ം

· Монгол

· म र ा ठ ी

· မ ြ န ် မ ာ ဘ ာ သ ာ

· م ا ز ِ ر و ن ی

· न े प ा ल भ ा ष ा

· Nederlands

· Norsk nynorsk

· Norsk bokmå l

· Occitan

· Ирон

· ਪ ੰ ਜ ਾ ਬ ੀ

· Polski

· پ ن ج ا ب ی

· Portuguê s

· Runa Simi

· Româ nă

· Русский

· Sicilianu

· Scots

· Srpskohrvatski / српскохрватски

· ස ි ං හ ල

· Simple English

· Slovenč ina

· Slovenš č ina

· Shqip

· Српски / srpski

· Svenska

· Kiswahili

· த ம ி ழ ்

· Тоҷ икӣ

· ไ ท ย

· Tü rkç e

· Татарча/tatarç a

· ئ ۇ ي غ ۇ ر چ ە / Uyghurche

· Українська

· ا ر د و

· Oʻ zbekcha/ўзбекча

· Tiế ng Việ t

· Walon

· Winaray

· י י ִ ד י ש

· 中 文

· 粵 語

Сілтемелерді ө ң деу

· Бұ л беттің соң ғ ы ө згертілген кезі: 18: 03, 2016 ж. қ аң тардың 21.

· Мә тін Creative Commons Attribution-ShareAlike лицензиясы аясында қ олжетімді; кейбір жағ дайларда қ осымша шарттардың талаптары атқ арылады. Толығ ырақ қ. Қ олдану шарттары.
Wikipedia® — Wikimedia Foundation, Inc. коммерциялық емес ұ йымының тіркелген сауда маркасы.

· Қ ұ пиялық саясаты

· Уикипедия туралы

· Жауапкершіліктен бас тарту

· Жасақ таушылар

· Cookie statement

· Мобайлды кө рініс

·

·

· Главная

· О библиотеке

· Услуги

· Ресурсы

· Краеведение

· Эл.каталог

· Вход/Выход

·

·

·

1. Главная

2. Ресурсы

3. Рефераты на казахском

4. Экология

5. Арал тең ізі жә не экологиясы



Начало формы

Конец формы

Арал тең ізі жә не экологиясы

Арал тенізі - Қ азакстаныың інжу-маржаны, шө л белдеміндегі бірден-бір кө гілдір су айдыны еді. Оыың апатқ а ұ шырағ анғ а дейінгі кө лемі -1066 км2, тсрең дігі - 30-60 метр, тұ здылығ ы - 10-12 % болғ ан. Қ ойнауы кә сіптік бағ алы балық тарғ а бай, жағ асы қ оғ а мен қ амысты тең із еді. Сол кездерде жылына 50-150 мын балық ауланса, тең із жағ асынан едә уір мө лшерде бұ лғ ын терісі игерілген.

Арал ө ң ірінін тұ рғ ындары 1970 жылдарга дейін ә леуметтік-экономикалық тұ рғ ыда жақ сы қ амтамасыз етілген тіршілік кө шті. Тең із ө ң іріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық ө ң дейтін зауыт жә не 2 балық комбинаты тұ рақ ты жү мыс істеген.

1960 жылдардаи бастап Арал ө ң ірін игеру қ олғ а алынды. Осы аймақ тағ ы игерілетін жер кө лемі бұ рынгыдан Ө збекстан мсн Тә жікстанда 1, 5, Тү рікменсанда 2, 4, Қ азақ станда 1, 7 есеге ө сті. Ал Ә мудария мен Сырдария бойындағ ы халық тың саны 1960-1987 жылдар аралығ ында 2, 2 есеге артты. Халық санының ө суіне орай суғ а деген кажеттілік те артты. Осығ ан орай, 1970-1980 жылдар аралыгында Аралғ а қ ұ йылатын су мө лшері азайды. Онын негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі ө зен бойындағ ы суды мол кажет ететін кү ріш пен мақ та есіру ісі каркындап дамыды (Шардара).

Оның ү стіне ауыл шаруашылығ ының басқ а да салалары барынша дамыды. Ө зен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жү зеге асты. Мә селен, Аралғ а 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м3 су кұ йылса, бұ л кө рсеткіш 1974-1978 жылдары 13 мың м3, ал 1990 жылдары екі есеге қ ысқ арды. Нә тижесінде, Арал тең ізінің дең гейі 23 метрге дейін тө мендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қ усырылды. Судың тұ здылығ ы 40 пайызғ а дейін артты. Оның ү стіне екі ө зен бойындағ ы шаруашылық тарда тың айтқ ыштар мен химиялык препараттарды қ олдану бү рын-соң ды болмағ ан кө рсеткішке жетті. Тың айтқ ыштарды қ олдану 10-15 есеге ө скен. Осындай антропогендік факторлар Арал ө ң ірін экологиялық апатқ а ұ шыратты. Қ ұ рғ ап қ алғ ан тең із тү бінен жыл сайын айналағ а зияндылығ ы ө те жоғ ары 2 млн. т тұ зды шаң дар кө теріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болғ ан факторларғ а:

- жергілікті жердің тарихи-табиғ и ерекшсліктерін ескермеу;

- ауыл шаруашылығ ын дү рыс жоспарламау, судың қ орын есепке алмау;

- суды ө те кө п қ ажет ететін кү ріш, мақ та дақ ылдарып барынша кө бейтіп жіберу; - жерді игерудің агротехникалық шараларын сақ тамау жә не судьт ү немді пайдаланбау;

- табиғ ат ресурстарын пайдаланудағ ы жіберілген қ ателіктср мен оны мең герудің ғ ылыми тү рғ ыдан негізделмеуі болып табылады.

Осы аталғ ан фактілср Арал тең ізі экожү йесіндегі тіршілік атаулыны экологиялык дағ дарысқ а ә келді. Бұ л жағ дайлар адам баласының қ олдан істеген қ ателігі ретінде дү ние жү зіне белгілі болды.

Арал ө ң ірінде туындап отырғ ан казіргі экологиялык апаттар нышаны жыл ө ткен сайын тең із суын тарылтуда. Оның фауыасы мен флорасы жойылып бітуге жақ ын. Топырақ тың тұ здануы ө те жылдам жү руде. Арал тең ізінде балық ө сіру шаруашылығ ы тоқ талып, соң ғ ы 1-2 жылда ғ ана қ айта қ олғ а алынды. Ондағ ы тұ рғ ындардың ә леумсттік жағ дайы тө мендеп кетті. Тең із тү бінен кө терілген улы тұ здың мө лшері жылына 13-20 млн. т деп есептеледі. Тіптен, тұ зды шандар ә сері сонау Орта Азия республикалары аумағ ына жетіп, ауыл шаруашылығ ына зардабын тигізуде. Топырақ тың тұ здануы Ө збекстанда - 60 %, Қ азақ станда -60-70 %-ғ а артып отыр. Мұ ның ө зі жалпы шаруашылық а зиянын тигізуде. Арал ө ң іріндегі климаттың ө згеруі шө л белдемінің табиғ и ландшафтарын бірте-бірте кү рделі ә рі қ айтымсыз антропогендік экожү йелерге қ арай ығ ыстыруда.

Арал ө ң іріндегі антропогендік факторлар ондағ ы тұ рғ ындардың салт-дә стү ріне, экономикалық -ә леуметтік жағ дайына тікелей ә сер етуде. Жұ мыссыз қ алғ ан балық шылар ә лсуметгік жағ ынан қ орғ аусыз қ алып, басқ а аймақ тарга еріксіз қ оныс аударуда.

Қ азіргі Арал ө ң ірінде адамдардың денсаулығ ы кү рт тө мендеп кетті. Бү л ең ірдс соң ғ ы мә ліметтер бойынша туберкулез, буйрекке тас байлану, сарысу, ө кпе-тыныс жолдарының қ абьшуы, жұ қ палы аурулар республиканын басқ а ө ң ірімен салыстырғ анда жоғ ары кө рсеткішті беріп отыр.

Арал тең ізінің болашағ ы дү нис жү зі халыктарын толғ андыруда. Оның біржола жойылып кетуі Орта Азия мен Қ азакстанды ғ ана емес кө птегсн Шығ ыс елдеріннің тыныс-тіршілігіне ө згерістер ә келмек. Ал ә лемдік климаттың ө згеруі, шелге айналу, атмосферадағ ы ауытқ у-шылық тар, антропогендік экожү йелердің тұ рақ сыздығ ын тудырады. Арал мә селесі соң ғ ы 10 шақ ты жылда географ жә не эколог ғ алымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туғ ызуда. Арал мә селесі туралы халық аралық конференциялар ұ йымдастырылды. Ө ркениетті елдер қ аржылай кө мск кө рсетуде. Олар негізінсн Орта Азия республикалары, Ресей, АҚ Ш, Жапония, т.б. мемлекеттер.

Арал тең ізін қ ұ тқ ару жө нінде бірнеше ғ ылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:

1. Сібір ө зендерін Қ азақ станғ а бұ ру.

2. Ә мудария мен Сырдария ө зендерінің суын реттеу аркылы суды молайту.

3. Арал тең ізін жартылай сақ тап қ алу.

4. Каспий тең ізінің суын жасанды канал арқ ылы ә келу.

5. Жер асты суларын пайдалану.

6. Арал тең ізіиің ө здігінен табиғ и реттеулін немесе толысуын кү ту. Ә рине, бұ л жобалар болашақ тың ісі болғ анымен, уақ ыт талабы оны кү ттірмейді. Бә рі де қ аражатқ а тірелуі мү мкін. Ал оның іске асуы адамзат кауымьшың білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық.

Қ азіргі кезде Аралды қ ұ тқ ару бағ ытында батыл да жоспарлы тү рде ғ ылыми негізде жұ мыстар жасалуда. " Арал тағ ыдыры - адам тағ дыры" болғ андық тан оны сақ тап қ алу ағ а ұ ррпақ тын болашақ алдындағ ы борышы.

Меню

· Новости

· Библиотечная афиша

· О библиотеке

· Услуги

· Ресурсы

· Библиотекарю

· Краеведение

· Наши контакты

· Государственные закупки

Нас считают

Использование материалов

Использование материалов сайта в печатном, электронном или любом другом доступном виде, разрешается только с указанием источника: " Web-сайт www.kitaphana.kz".

Партнерская программа

Приглашаем сайты библиотек и других заинтересованные организации к участию в Партнерской программе для обмена ссылками, рефератами и регистрации в нашем каталоге.

Реклама на сайте

По поводу размещения рекламы на сайте, а также в нашей газете " Мереке - Праздник для всех", обращайтесь по телефонам: +7 7232 25-03-64 или по адресу ukcbs@mail.ru

· ГЛАВНАЯ

· О БИБЛИОТЕКЕ

· УСЛУГИ

· ЦЕНТР КРАЕВЕДЧЕСКОЙ ИНФОРМАЦИИ

· КОНТАКТЫ

· ВХОД ЧИТАТЕЛЮ

Ө скемен қ аласы ә кімдігінің «Орталық тандырылғ ан кітапханалар жү йесі» КММ 2016. Барлық қ ұ қ ық тар қ орғ алғ ан.

· Studio