Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Билет .Сан ес
|
|
Исаев Заттың санын, мө лшерін, ретін білдіріп қ анша? неше? нешеу? нешінші? тә різді сұ рақ тағ а жауап беретін сө з табын сан есім дейміз. М: Бұ л Жамбыл жасап отыр тоқ сан жасты деген сө йлемде тоқ сан деген сан есім жас деен зат атаулының санын білдіріп тұ р.
сан есімдер қ ұ рамына қ арай дара сан есім жә не кү рделі сан есім болып екіге бө лінеді. Бір тү бірден қ ұ ралғ ан негізгі жә не туынды сан есімдер дара сан есім деп аталады. М: он, ү ш, бес, мың, жү з т.б.
Екі я оданда кө п тү бірдің тіркесінен я қ осарлануынан жасалғ ан сан есімдер кү рделі сан есім деп аталады. М: екі жү з, оннан бір, ү штен екі, ү ш-тө рт т.б.
• Сан есімнің тү рлері
Сан есімдер мағ ынасына қ арай 6 тү рге бө лінеді: есептік сан есімдер, реттік сан есімдер, жинақ тық сан есім, бө лкештік сан есім, топтау сан есім, болжалды сан есім.
1)Есептік сан есім
Есептік сан есім заттың нақ тылы санын білдіріп, қ анша? неше? деген сұ рақ тарғ а жауап береді. М: бес, он екі, жү з жиырма сегіз т.б. Есептік сан есімдер дара да, кү рделі де болып, сан есімнің басқ а тү рлерін жасауғ а негіз болады.
2)Реттік сан есім
Реттік сан есім заттың саналу ретін білдіріп, нешінші? деген сұ рақ қ а жауап береді. Реттік сан есімдер есептік сан есімдерге дауысты дыбысқ а бітсе –ншы, -нші, дауыссызғ а аяқ талса –ыншы, -інші жұ рнағ ы жалғ ану арқ ылы жасалады. М: бір-інші, тоғ ыз-ыншы, екі-нші, жү з отыз бес-інші т.б.
Реттік сан есімдер кейде цифрмен де беріледі.
1) Реттік сан есімдер араб цифрмен берілсе, ыншы, - інші, - нші, жұ рнағ ының орнына дефис қ ойылады. М: Ол 6- қ атардан орын алды. Біз 3- қ абатта тұ рамыз.
2) Реттік сан есімдер рим цифрмен берілсе, жұ рнақ тың орнына дефис қ ойылмайды. М: VI класс оқ ушылары жиналыста отыр
3) Жыл, ай аттарының алдынан келген сан есімдер араб цифрмен берілсе де, одан кейін дефис қ ойылмайды. М: 1961 жылы Ю. Гагарин космосқ а ұ шты.
3)Жинақ тық сан есім
Жинақ тық сан есім заттың жинақ талғ ан санын білдіріп, нешеу? деген сұ рақ қ а жауап береді. Жинақ тық сан есім бірден жетіге дейінгі есептік сан есімдерге –ау, -еу жұ рнағ ы арқ ылы жасалады. М: біреу, екеу, ү шеу, тө ртеу, бесеу, алтау, жетеу.
4)Болжалдық сан есім
Болжалдық сан есімдер заттың санын дә л білдірмей, шамамен болжалдап кө рсетеді де, қ анша? неше? қ ай шамалы? қ аншадан? сияқ ты сұ рақ тарғ а жауап береді.
5)Топтау сан есім
Топтау сан есімдер заттың санын жекелеп емес, топтап кө рсетеді де нешеден? қ аншадан? деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Топтау сан есімдер дара сан есімдер мен қ осарланғ ан сан есімдерге шығ ыс септік жалғ ауы арқ ылы жасалады. М: екіден, жү зден, он-оннан т.б.
6)Бө лшектік сан есім
Бө лшектік сан есімдер заттың бө лшектік санын білдіреді. Бө лшектік сан есімдер жай бө лшек жә не ондық бө лшек болып екі тү рде қ олданылады.
• Сан есімнің емлесі
1) Кү рделі сан есімнің ә р сың ары бө лек жазылады. М: жү з бір, жиырса бесінші т.б.
2) Цифрмен табылатын дара жә не кү рделі сан есімдерге жалғ анатын жалғ аулар дефис арқ ылы жазылады. М: Ол 25-ке толды, мен 6- дан 7- ге кө штім.
3) Реттік сан есімдер араб цифрмен берілсе, -ыншы, - інші, -нші, -нші жұ рнағ ының орнына дефис қ ойылмайды. М: 5- класс, 23- қ атар, XX ғ асырдағ ы ә дебиет т.б.
4) Екі, алты, жеті деен сандарғ а болжалдық сан есімнің –ау, еу жұ рнағ ыи жалғ анғ анда, тү бірдің соң ғ ы қ ысаң ы, і дыбыстары тү сіп қ алады. М: екі- екеу, алты алтау, жеті- жетеу
5) Болжалдық сан есімдер цифрмен азылғ анда, оларғ а жалғ анатын қ осымшалар дефис арқ ылы жазылады. М: 100- деген, сағ ат 5- терде т.б.
6) Қ осарланып айтылғ ан топтау сан есімдері сө збен берілсе де, цифрмен берілсе де дефис арқ ылы жазылады. М: он-оннан, 10-15 тен т.б.
• Сан есімнің сө йлемдегі қ ызметі
1) сан есім заттың санын, мө лшерін, ретін білдіретіндіктен, ә детте, сө йлемде анық тауыш болады.
2) Сан есім жіктеліп келіп немесе кө меші етістіктермен тіркесіп келіп баяндауыш та болады.
3) Сан есім атау септікте тұ рып бастауыш болады. М: Алтау ала болса, ауыздағ ы кетеді, тө ртеу тү гел болса, тө бедегі келеді.
4) Сан есімдер септік тұ лғ асында да, септелмей е етістіктің алдында келіп пысық тауыш та болады. М: кездесіп жетпіс ү ште іздегенім.
5) Сан есім барыс, табыс, жатыс, шығ ыс, кө мектес септіктердің бірінде келіп, толық тауыш қ ызметін де атқ арады. М: Білікті бірді жығ ар, білімді мың ды жығ ар.
6) Сан есім зат есімнен я қ атыстық сан есіммен тіркесіп келіп, сө йлемнің кү рделі мү шесі қ ызметін де атқ арады. М: Біз ү ш тү рлі кедергіден ө ттік.
Оралбай Сан есімдер-сандық ұ ғ ымды білдіретін, есімдер тобына жататын сө з тобы. Сан есімдер заттың сандық белгісін білдіретін болғ андық тан, ол белгіні білдіретін сө здер тобына жатады. Бұ л тұ рғ ыдан сан есім сын есімге жақ ын, ө йткені сын есім де заттың белгісін білдіретін сө з табы. Бірақ сан есім заттың сандық белгісін білдірсе, сын есім сындық белгісін білдіреді.
Ә р сө з табы белгілі бір жалпы мағ ынаны білдіретін сө з табы болғ анымен, іштей мағ ыналық ерекшеліктері болады. Сан есімнің де сан атауын ә р тү рлі білдіруіне қ арай бірнеше мағ ыналық топтары бар. Олар:
1) есептік сан есім
2) реттік сан есім
3) жинақ тау сан есім
4) топтау сан есім
5) болжалдық сан есім
6) бө лшектік сан есім
А.Ысқ ақ ов. Сан есім – есімдер тобына жататын сө з таптарының бірі. Ө зінің мағ ынасы мен функциясы жағ ынан сан есім ө зге сө з таптарына қ арағ анда, сын есімге біршама жақ ын. Бірақ сын есім заттың сапасын, сипатын, қ асиетін, тү р-тү сін т.б. сыр- сипаттарын білдіретін сө з табы болса, сан есім- заттың сан мө лшерін, ретін, шамасын білдіретін лексика-грамматикалық сө з табы.
6 тү рі бар. Олар:
1) есептік сан есім
2) реттік сан есім
3) болжалдық сан есім
4) жинақ тау сан есім
5) топтық сан есім
6) бө лшектік сан есім
№35- Етіс категориясы дегеніміз – амалдың (іс-ә рекеттің) субьекті мен обьектіге қ атысын, сондай-ақ, керсінше, субьекті мен обьектінің амалғ а(іске) қ атысын білдіретін формалардың жү йесін айтамыз.
Етістің тү рлеріне байланысты ғ алымдар арасында тү рлі пікір қ айшылығ ы бар.
| Ғ алымдар: | Етістің тү рлері: |
| Ахмет Байтұ рсынов етістің 10 тү рін кө рсетті: | 1)сабақ ты етіс-еткен іске бір нә рсе сабақ таулы болса, мә селен, хат жаздым, шө п шаптым, қ армақ салдым |
| 2)салт етіс-ө ткен іске сабақ талып, байланып тұ рғ ан еш нә рсе болмаса, мә селен, мен жү рмін, сен тұ рсың, ол отыр. | |
| 3)ортақ етіс–іс жеке істелмесе, мә селен, бала жарысты, жау соғ ысты, балуан кү ресті. | |
| 4)ө здік етіс – істеуші басқ ағ а іскерлік ісін ө зіне істесе, мә селен, мен жуындым, сен тарандың, ол мақ танды. | |
| 5)ө згелік етіс-біреудің ісіне себепкер болуды, мә селен, атты жү ргізді, қ ойды ө ргізді, тү йені тұ рғ ызды | |
| 6)беделді етіс- істі біреу арқ ылы істеуді. Мә селен, хат жаздырды, ө лең айттырды, ү й салдырды, кітап алдырды. | |
| 7)ырық сыз етіс- істелі арқ ылы ырқ ы істеушіден басқ ада болғ ан істі. Мә селен, ат жегілді, қ оян қ уылды, қ озы сойылды дегендегі ат ырық сыз жегіліп тұ р, қ оян ырық сыз қ уылып тұ р. | |
| 8)шығ ыс етіс- ортақ істі істеуге себепкер болуды. Мә селен балаларды кү рестірдім, елді табыстырдым. | |
| 9)дү ркінді етіс- қ айта-қ айта істелетін істі, мә селен хат жазғ ыладым, қ олынан жұ лқ ыладым. | |
| 10)ө сің кі етіс кү шейген істі білд. Мә селен ат жү рің кіреді, су тасың қ ырады, бала ұ йық таң қ ырады. | |
| Ахмеди Ысқ ақ 5 тү рін кө рсетті: | 1)негізгі етіс-ө зге етіс формаларына таяныш-негіз болатын, солардың тү рлерін, мағ ыналарын, қ ызметтерін салыстырып айқ ындайтын форманы айтамыз.. Оның арнаулы кө рсеткіші болмайды.(бар, кел, сө йле, ақ та, арала т.б) |
| 2)ортақ етіс- амалды(істі) кемі 2 я одан да аса субьекті қ атысып жү зеге асыратындық ты білдіреді. -ыс, -іс, -с жұ рнағ ы арқ ылы жасалады. Мысалы(таныс, кө ріс, апарыс т.б) Ескерту: лас(-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) біріккен қ ұ ранды жұ рнақ тарда ортақ етістің семантикасын білдіереді. | |
| 3)ө згелік етіс- амалдың (істің) басқ а бір бө где адам арқ ылы істелуін білдіреді -т, -тыр, (-тір, -дыр, -дір), -қ ыз, -кіз, -ғ ыз, -гіз жұ рнақ тары арқ ылы жасалады. -ыр, -ір қ осымшасы ө згелік етіс деп есептелініп жү р. Негізгі бастапқ ы толық тү ры –тыр, -тір. Мысалы Адам баласын заман ө сіреді. | |
| 4)Ырық сыз етіс–амалдың ырық сыз істелетіндеймә н жамайды, бірақ ол формадан амалды кім істегені, яғ ни субьектісі кө рінбейді, кө бінесе логикалық обьекті есебінде қ ызмет етеді. Мысалы қ ой қ амалды, кір жуылды, қ ар кү релді. -ыл, -іл, -л жұ рнақ тары жә не етістік негізінде л дыбысы болса –ын, -ін.-н арқ ылы жасалады Ескерту: -лын, -лін, -ныл, -ніл формалары ырық сыз етіс мағ ынасын береді. Мысалы ізделінді, байланылды, желінді т.б | |
| 5)ө здік етіс- амалдың шарпуы я нә тижесі оны жасаушы субьектінің ө зіне тиетінін білдіретіндей мә н жамайды. Мысалы таран, жкын, оран, киін. -ын, -ін, -н жұ рнақ тары арқ ылы жасалады. Ескерту: -лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен жұ рнақ тары ө здік етіс мағ ынасында жұ м-ы. Мысалы. мейір+лен, ә уре+лен т.б -ырқ ан, -іркен, -сын, -сін қ ұ ранды жұ рнақ тары да ө здік етіс мағ ынасында жұ мсалады. (ашыр+қ ан, аз+сын, кө п+сін, жү рек+сін, шім+іркен: | |
| Сейілбек Исаев жә не Ыбырай Маманов етістің 4 тү рін кө рсетті: | 1)ө здік етіс |
| 2)ө згелік етіс | |
| 3)ортақ етіс | |
| 4)ырық сыз етіс | |
| Нұ ржамал Оралбай | Етісті салт, сабақ ты етістік жасау қ ызметіне қ арай алдымен екіге бө леді: 1)салт етіс жасайтын етістер: А)ө здік етіс В)ырық сыз етіс 2)сабақ ты етіс жасайтын етістер: А)ө згелік етіс тілдегі бір ғ ана ө згелік етіс жасайтын ең ө німді, ең жиі қ олданылптын тә сіл. Ортақ етісті бұ л топтарғ а қ оспайды, себебі ол қ имылдық бірнеше субьектіге қ атысын білдіріп. Салт, сабақ тылық қ асиеттін ө згертпейді. Ғ алым Н.Оралбаева А.Ысқ ақ ов пен А.Қ алыбаеваның етіс тү рлеріне қ осқ ан негізгі етісті етістің қ ұ рамында қ арастырмайды. Негізгі етістің кө рсеткіші жоқ, ө зіндік мағ ынасы да жоқ., ол тү бір етістік қ ана, сол себепті оны етістің бір тү рі санау дұ рыс емес, себебі ә р етістің ө з мағ ынасы, ө з кө рсеткіші бар, ал бұ л белгі негізгі етістікте жоқ дейді. |
| Қ.Жұ банов етістің 7 тү рін кө рсетеді. | Етістіктің тү п негізі мен болымсыздық тү рлеуішінің арасына сыйыса алатын ү стеулер- етіс ү стеулері. Оның 7 тү рі бар: Тү п негіздің етістері: салт етіс, сабақ ты етіс Туынды негіздің ү стеулері: ө здік етіс, ырық сыз етіс, ө згелік етіс, ортақ етіс. Ғ алым ө сің кі етіс дегенді ө осады. Ол -ың қ ыра, -ің кіре арқ ылы жасалады. Мағ ынасы жағ ынан етіс болмаса да, қ ұ рылысы жағ ынан етіске ұ қ сас болғ андық тан оны етістің жетінші тү ріне қ осады. |
«Қ азіргі қ азақ грамматикасында»: етістің негізгі тө рт тү рі кө рсетілген. Бұ л ең бекте ырық сыз етіс қ осымшалары сабақ ты етістікке жалғ анып оны салт етістікке айналдырады деп кө рсетілген. Мысалы кітап оқ ылды, ү й тазаланды дегенде ырық сыз етістің жұ рнақ тары жалғ ану арқ ылы сабақ ты етістік салт етістікке айналғ ан. Ө здік етіс пен ырық сыз етіс жұ рнақ тарының ұ қ састығ ы:
1)қ осымшаларының бірдей болып келетіні, тек контекст арқ ылы ажыратамыз.
2)екеуі де сабақ ты етістікті салт етістікке айналдырады.
Айырмашылығ ы: Ө здік етісте логикалық субьект(іс иесі) субьект-грамматикалық субьект(бастауыш) болады да, ал ырық сыз етісте грамматикалық бастауыш логикалық обьект болады.
Етісті грамматикалық категория ретінді санай ма?
Негізінен етістің тү рлерінің болуы оны категоря санауғ а негіз болғ ан. Н.Оралбай тү бір етістіктің салт, сабақ тылығ ы қ андай лексикалық мағ ыналы болса, салт, сабақ ты етістіктерді жасайтын етіс жұ рнақ тары сондай лексикалық мағ ына жасайды, яғ ни олар сө зжасамдық жұ рнақ тар десе, етіс жұ рнақ тарының қ абаттаса қ олданылуының ө зі оның категория емес, сө зжасамғ а жататын болғ андық тан дейді.
А.Қ алыбаева етісті категория деп атап, оның жұ рнақ тарын сө зжасамдық жұ рнақ тар қ атарына қ осады.
А.Ысқ ақ ов та етіс жұ рнағ ын сө зжасамдық жұ рнақ деп санаса, С.Исаев етісті лексика грамматикалық категория деп танып, оның жұ рнақ тары грамматикалық форма тудырады деп айтады.
«Қ азақ грамматикасында»: етіс тұ лғ аларының тіліміздегі етістік атаулының бә ә ріне я белгілібір тобына жалғ ана алуы, яғ ни ә мбебап қ асиеті, сө йтіп барып грамматикалық абстракция жасай алуы, ө німділік жә не ө німсіздік, қ ұ нарлық жіне қ ұ нарсыздық сипатының болмауы, соның арқ асында қ осымшалары жалғ анғ ан жердің бә рінде жаң а сө з тудыру қ атарын қ ұ рай алмауы етіс қ осымшаларын сө зжасам қ атарына қ осуғ а болмайтындығ ын кө рсетеді. Ал кейін етістіктің қ ұ рамында келіп, жаң а туынды тү бір, демек, негізгі тү бірден ө згеше жаң а лексикалық мағ ына білдіретін қ ыл айттыру, таң асыру, біліс, таныс, ү йдіжылытты, асудан асыру, жахудан жазылу тә різді жеке дексема болып, сө здік қ ұ рамынан бө лек бө лек орын орын алуы тек қ ана етіс қ осымшаларының жалғ ану нә тижесі емес, одан гө рі семантикалық, процестің басым болуы, ондай процестер тілімізде аз емес.
Етіс тұ лғ асының тағ ы бір ерекшелігі:
Етіс қ осымшалары етістік тү бірге жалғ анып, тү бірдің грамматикалық сипатын ө згертпейді, яғ ни етіс тұ лғ алы тү бір етістіктер (негізгі, туынды)етістіктерше: 1)сырттай бұ йрық райдың 2-жақ жекеше, анайы тү рімен сә йкес келеді. 2)тікелей жіктелмейді, тек шақ, рай тұ лғ аларын ү степ барып жіктеледі жә не сол тұ лғ алар жалғ ануғ а негіз болады. 3)сондық танда сө йлемде сол тек етіс тұ лғ асында қ олданылмайды. Осы сияқ ты қ асиеттердің негізінде Маманов жалпы етістік атаулыны негізгі етістіктер жә не функциялық етістіктер деп топқ а бө ліп, негізгі етістіктер оның грамматикалық категорияларын жасауғ а негіз болады дей келіп, оның ө зін екі тү рге бө ліп, бірін тү бір етістіктер, екіншісін модификациялы етістіктер деп, модификациялы етістіктердің қ атарына етіс, болымсыө етістің, кү шейтпелі етістік жә не кү рделі етістікті ерекше бө ліп жатқ ызады. Сө йтіп етіс тұ лғ алары сө зжасамдық қ осымшалар емес, етістіктің лексика грамматикалық категориясы болып табылады. Негізгі етісті етістің тү ріне қ оспайды, ол тек сол категоря тү рлеріне негіз болады деген қ орытынды жасалады.
№ 36- Шырай категориясы, тү рлері, зерттелуі
Шырай категориясы – заттың бір тү рлі сындық белгісінің тү рлі дә режеде болуын білдіретін грамматикалық категория. Шырай категориясы сын есімге, оның ішінде сапалық сын есімге тә н. Бұ л сапалық сын есімді қ атыстық сын есімнен ажыратудың басты белгісі. Шырай – жалпы сын есімге емес, сапа сынына қ атысты категория. Сапа сындары ғ ана шырай формаларында қ олданылады. Қ атыстық сындардың ішінен сапа мә ніне ие болғ ан сө здер ғ ана шырай формасында қ олданыла алады. Мысалы, ө те ақ ылды, сенен ақ ылдырақ, кө ріктілеу, аса кө рікті, тым манызды, маныздырақ, ә серлірек, ө те ә серлі сияқ ты қ олданыс бар. Бірақ таулырақ, ең таулы, сусызырақ, ө те сусыз сияқ ты қ олданыс тілде жоқ.
Қ азақ тіл білімінде шырай тү рлерінің санына байланысты тү рліше пікірлер қ алыптасқ ан. Ғ алым Ахмет Байтұ рсынов сыр сынының 3 шырайы бар деп кө рсетеді:
1)Жай шырай артық -кем демей нә рсенің сиқ ын жай кө рсетеді. Мысалы: жақ сы атан, ттентек бала, жуас бала т.б
2)талғ аулы шырай- нә рсенің сиқ ының бірінен-бірі артық -кемдігін кө рсетеді: ол –рақ, -рек деген талғ ау қ осымшалары арқ ылы жасалады. Жаксы-жақ сырақ, алыс-алысырақ
3)таң даулы шырай-нә рсенің сиқ ы ө те артық екенін кө рсетеді. Ең, нақ, тап, тым, бек, қ ас деген сө здер арқ ылы жасалады. Мысалы ең жақ сы, нақ шешен, тым қ орқ ақ.
Қ.Жұ банов шырайдың бірнеші тү рін кө рсетеді:
1)Жай шырай
2)Кесімді араластырмалы шырай –бірде тура кү йде, бірде шығ ыс жалғ аулы кү йде болады.
3)Салыстырмалы шағ ын шырай (-рақ, рек, леу)арқ ылы
4)Жалаң шағ ын шырай- қ ызғ ылт, қ аралтым, кө терің кі, соө ылың қ ы
5)Таң даулы шырай
6)Дә йек қ осылың қ ы шырай- ө те қ ысқ а
7)Қ осақ ты- қ ып қ ысқ а
8)Ү стеулі- ұ зын ақ
9)Орта шырай-бір жө н, бір қ ос, бірсыпыра, едә уір, бірқ атар.
Ахмеди Ысқ ақ шырай формаларын «заттың белгісі я сипаты (тү сі, тү рі, сапасы, кө лемі, аумағ ы, салмағ ы, сыры т.б.) біркелкі болмай, рең жағ ынан ә р тү рлі дә режеде болатынын, демек, сипатының я белгінің бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім формалары» деп сипаттай келіп, шырай категориясының 4 тү рін кө рсетеді:
1)жай шырай
2)салыстырмалы шырай (-рақ, -рек, ырақ, -ірек, -лау, -леу, -дау, -деу) - ө німді формалар
-ғ ылт, -ғ ыл, -қ ылт, -ғ ылт, -тым, -шыл, -шіл, -қ ай, -аң - ө німсіз жұ рнақ тар (дымқ ыл, бозғ ыл, сұ рғ ылт)
3)кү шейтпелі шырай заттың бастапқ ы сындық қ асиетін кү шейте тү седі.)жап-жаң а, тап-таза)
4)асырмалы шырай заттың сындық қ асиетін я тіпті асыра кө тереді, я тым асыра тө мендетеді.(аса, ө те, тым, тіпті, тіптен, шымқ ай, нағ ыз, нақ, ең, ал) мысалы, ал қ ызыл, ө те ү лкен, тым қ иын.
Шырай жұ рнақ тары бірінің ү стіне бірі ү стеліп жұ мсалады.
Н.Оралбай сындық белгінің 3 дә режесі болады деп кө рсетеді: негізгі дә режесі, тө менгі дә режесі, жоғ арғ ы дә режесі. Сапа сындары сө йлемде осы 3 дә реженің бірінде қ олданылады. Шырайдың осы ү ш тү рлі мағ ынасына қ арай ғ алым шырайдың 3 тү рін кө рсетеді:
1)жай шырай –сапаның негізгі дә режесін білдіреді. Ғ ылымда мағ ына бар жерде оның кө рсеткіші бар деп, ал оны білдіретін кө рсеткіш болмаса, ол нө лдік жұ рнақ деп саналады. Мысалы, жақ сы адам, ә сем ә н жай шырайда салыстыру мә ні жоқ деп саналады, бірақ кейде жай шырай салыстыру мә нә нде қ олданылады. Ол контекстке қ атысты. Мысалы, Бірақ бә рінен осынікі жақ сы. Бә рінен деген сө здерденшығ ыс септіктегі сө зден екінші заттағ ы спаның артық тығ ы білінеді. Жай шырай салыстыратын заттардың тең дігін білдіреді. Бұ л ғ ылымда экватив деп аталады. Мысалы, Асан сен ақ ылдысың, Асқ ар да сондай ақ ылды.
2)салыстырмалы шырай(-рақ, -рек, ырақ, -ірек, -лау, -леу, -дау, -деу) жұ рнақ тары арқ ылы жасалады.
-ғ ылт, -ғ ыл, -қ ылт, -ғ ылт,, -шыл, -шіл, -ақ жұ рнақ тарын ғ алым шырай жұ рнақ тарына жатқ ызбайды. Олар-сө зжасамдық жұ рнақ деп кө рсетеді. Кейбір жағ дайда шығ ыс септіктегі сө зге гө рі, да, де демеулік шылаулары тіркесіп салыстыру мә нін айқ ындай тү седі. Салыстырмалы шырай тұ лғ асындағ ы сө здер сө йлемде анық тауыш, баяндауыш, пысық тауыш қ ызметін атқ арады.
3)кү шейтпелі шырай
1)кү шейткіш буынды сапа сыны қ ос сө зге жатпайды.
2)Кү шейткіш кө мекші деп сапа сынының мағ ынасын кү шейтіп, сапаның жоғ арғ ы дә режесін білдіреді. Оғ ан аса, ө те, ең, тң птң, тң птен, тым, орасан, керемет кө мекшілері жатады. Бұ л кү шейткіш кө мекшілерді ү стеуге жатқ ызуғ а болмайды. Себебі ү стеу лексикалық мағ ыналы сө здер, ал кү шейткіш кө мекшілер грамматикалық мағ ынаны білдіреді.
3)Ал, шымқ ай сө здері шырай жасамайды, кү рделі сын есім жасайды.
«Қ азіргі қ азақ грамматикасында» сын есімнің семантикалық тү рі сапалық сын есімнің шырай жұ рнақ тарын қ абылдауы бұ л сын есімнің сө з табы ретінде тү рленуі емес, бір ғ ана мағ ыналық тобының семантикалық сипатын сипатын кө рсететін лексика-грамматикалық тұ лғ алану кө рсеткіші болып табылады деп кө рсетілген.
Шырай категориясының (-рақ, -рек,, -лау, -леу, -дау, -деу) жұ рнақ тары сапалық сын есімдерге тү гелдей жалғ анады. Ал –ғ ыш, -гіш, -ғ ылт, -шыл қ осымшалары бірді-екілі сө здердің қ ұ рамында ғ ана кездеседі. Бұ л ең бекте жай шырайды шырай қ атарына қ оспайды. Себебі жай шырай ө зге шырай тү рлеріне мағ ыналық жағ ынан да, тұ лғ алық жағ ынанда оппозициялық қ атар қ ұ ра алмайды, басқ а тү рлерімен парадигмалық жү йе жасай алмайды. Мұ ндай жағ дай етіс категориясындағ ы негізгі етіс тә різді. Жай шырайдың шырай тү рлерінің қ атарына кіре алмауының бір себеі оның сапалық сын есім ұ ғ ымымен барабар келуі, екі ұ ғ ымның да сыр-сипаты бір болғ андық тан бір ұ ғ ымды екі тү рлі атау дұ рыс болмас деген ой айтылады. Шырайдың ө зге тү рлері жайлы кү шейтпелі жә не асырмалы шырайды біріктіріп қ арастырып, сын есімнің лексика-грамматикалық категориясы ретінде екі-ақ тү рін кө рсетеді:
1)салыстырмалы шырай
2)кү шейтпелі шырай – кү шейткіш буын арқ ылы жасалады.(жап-жасыл), кү шейьткіш ү стеулер арқ ылы жасалады(ө те, тым алыс, аса)
Сә рсен Аманжолов шырайдың 4 тү рін кө рсетеді:
1)жай шырай 2)шағ ын шырай 3)салыстырмалы шырай 4)таң даулы шырай
Ғ алым Ғ.Мұ сабаев шырайдың 5 тү рін кө рсетеді:
салыстырмалы шырай((-рақ, -рек)
Бә сең шырай (-дау, -деу, -лау, -лек, -тау, -теу)
Шағ ын шырай (-шыл, -шіл, -ғ ыл, -ғ ылт, -ғ ыш, -ілдір)
Кү шейтпелі шырай-кү шейту буыны арқ ылы жасалады. (қ ып-қ ызы, сап-сары)
Ү детпелі шырай – кү шейткіш ү стеулер арқ ылы жасалады. (ө те биік, тым жақ сы)
Ғ алым ү детпелі шырай қ ызметін атқ аратын бірнеше сө здерді кө рсетеді: қ ырмызы, мақ пал, ә сіре, ал, орасан)
Шырай грамматикалық категорияғ а жата ма, жоқ па?
Ә р грамматикалық категория танылғ анда, оғ ан қ ойылатын шарттар бар. Алдымен ә р категорияның білдіретін ө зіндік мағ ынасы болу керек, ол мағ ынасының ішкі қ ұ рамы, ө зіндік кө рсеткіштер (бірліктер) болу керек. Ө йткені шырай сапа сынының ә р заттағ ы дә режесін білдіреді. Анығ ырақ айтқ анда, шырай бір сапаның ә ртү рлі заттағ ы тү рлі ерекшелігін, сапаның бірінде артық, бірінде кем я сапаның ең жоғ арғ ы дә режесінде екенін білдіреді. Бұ л – шырай категориясының жалпы грамматикалық мағ ынасы. Сонымен бірге, грамматикалық мағ ынаның ішкі қ ұ рылымы бар, олар: сапаның сә л бә сең дігі, не сә л басымдығ ы, немесе сапаның ө те кү штілігі, не ө те тө мен дә режесі т.б. Демек, шырай сапаның ә ртү рлі дә режесін білдіреді. Бұ л грамматикалық мағ ыналар басқ а ешбір сө з тобында жоқ. Олай болса, бұ л – шырай категориясының ө зіндік грамматикалық мағ ынасы.
Грамматикалық категорияда оның мағ ынасын білдіретін кө рсеткіштері, яғ ни морфемалары болуы керек жә не ол біреу емес, ең кемі екеу болуы керек. Шырай бұ л шартқ а да сай келеді. Ө йткені шырайдың грамматикалық мағ ынасын білдіретін кө рсеткіштері бар, олар: =рақ, =рек, =лау, =леу кү шейткіш кө мекшілер мен кү шейткіш буындар. Осы кө рсеткіштер тек шырай мағ ынасын білдіру ү шін қ олданылады, яғ ни шырайдың морфологиялық бірліктері.
Сын есімнің шырай категориясын қ азақ тіл білімінде кө пшілік ғ алымдар– грамматикалық категория деп танығ ан. Олар: А.Байтұ рсынов, Қ.Жұ банов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, К.Аханов, Ғ.Ә буханов, М.Б.Балақ аев (бастауыш мектептің оқ улығ ында), Ғ.Беғ алиев, С.Жиенбаев, Б.Катембаева, Н.Оралбаева, Н.Мадина, А.Ә білқ аев, Ж.Шакенов, Ы.Маманов, А.Ысқ ақ ов, Ә.Тө леуов. Тек С.Исаев ғ ана сын есімнің шырайларын лексика-грамматикалық категория деп танығ ан.
Шырай жұ рнақ тары форма тудырушы ма ә лде сө з тудырушы ма?
«Қ азіргі қ азақ грамматикасында»: Жалпы тіл білімінің қ ағ идасы бойынша бір категорияғ а жататын граммтикалық формалары бірінің ү стіне бірі жалғ анбайды. Бір септік жалғ ауының ү стіне екінші септік жалғ ауы, бір есімше формасының ү стіне екінші есімше қ осымшасы жалғ анбайды. Олай болса, сын есімге жалғ анатын –ғ ыш, шыл, -ғ ылт қ осымшалары шырай формасының грамматикалық кө рсеткіші емес сө з тудырушы қ осымшалар.
|
|