Социбиология бағытының адам туралы теориясы.

Адамның дамуы кө п жағ дайда биологиялық факторларғ а байланысты болғ анымен, бірақ оны абсолюттендіріп, асыра бағ алауғ а болмайды. Осы жө нінен алғ анда соң ғ ы кезде шық қ ан социобиология деп аталатын жаң а бағ ыттың адам жайлы теориясының кө зқ арастық қ ағ идаларына талдау жасаудың сабақ боларлық мә ні бар.

1975 ж. Американдық энтомолог Э. О. Уилсонның “социобиология: новый синтез” деген кітабы жарық кө рді. Социобиологияның щығ ыуы осы кітаптың шығ уымен байланысты болды. Бұ л кітапта адамның моральдік, еркіндік, агрессивтік, эгоистік, альтруистік сияқ ты ә леуметтік сапаларын жануарлар биологиясы тұ рғ ысынан жаң аша тү сіндіру концепциясын тү сіндіреді. Мұ нда жануарлармен адам арасындағ ы мінез қ ұ лық ұ қ састығ ының шекарасымен мү мкіндігін талдауғ а аса маң ызды орын беріледі. Бұ л мә селелерді шешудің кілтін дарвенизм ілімінің ұ ғ ымдары мен принциптерінен, атап айтқ анда табиғ и сұ рыпталу ілімінен іздейді. Жануарларды зерттеудің нә тижесінде жасалғ ан қ орытындыларының адам мінезін тү сіндіруге кең інен қ олданады. Методологиялық жағ ынан ө арағ анда, адамның мінез-қ ұ лық сапасы биологиялық жә не малекулалық генетика тұ рғ ысынан тұ рпайындылап тү сіндіріледі, яғ ни антропология биологияғ а, ал биология малекулалық генетикағ а жатқ ызылады.

Социобиологтардың пікірінше, адамның табиғ аты жайлы тү сінікті негізінен ө згертетін біріккен гендік-мә дени эволюция теориясы блуы тиіс. Бұ л теорияның мә ні мынада: адамның бойындағ ы органикалық жә не мә дени эволюциялар процестері бірге жү руі керек, ө йткені гендер мен мә диниет бұ л эволюцияда ө зара айырғ ысыз байланыста. Бірақ жетекші рө лді гендер атқ арады. Адамның кө птеген іс-ә рекеттерінің тү пкі себебі солар болып табылады. Сондық тан адам іс жү зінде алдымен биологиялық танымның Обьектісі болады. Осыдан келіп Уилсон социобиологияның міндеті “барлық жануарлардың, адамды қ оса алғ анда, ә леуметтік мінез-қ ұ лқ ының барлық формаларының биологиялық негіздерін зерттеу болуы тиіс ” деп тұ жырымдайды. Оның теориясының басты қ ағ идасының мә ні мынада: адамның биологиялық табиғ атынан тыс, одан бұ рын пайда болғ ан “трансцендельтальды” мақ саттары болуы мү мкін емес.

Гендік-мә дени коэволюция теориясы ө кілдерінің теориясы бойынша, адам моральдік сезімдерін биологиялық каналдар бойынша мұ раланатын сияқ ты. Мә селен қ андас адамдардың некелесуіне тиым салу жануарлардың мінезіндеде байқ алатын сияқ ты, олай болса, жалпы моральдық тиымның биологиялық негізі де сонда. Агрессияшылдық та сол сияқ ты адам психологиясына табиғ и тә н қ асиет, олай болса, соғ ыс-адамғ а іштей тә н қ асиеттің сыртқ ы саяси кө рінісі ғ ана. Махаббатта адамғ а іштей тә н бірін-бірі қ анағ аттандыру сезімінің социобиологиялық кө рінісі. Тіпті адамның санасы да тек биологиялық қ ажеттіліктерді орындау енструменті ретінде қ арастырылады. Бұ л қ ағ идалардың бә рін қ азіргі ә леуметтік дарвенизм, нә сілшілдік жә не евгеника теориялары ө з мү ддесіне пайдалануғ а тырысады.

Адам мен табиғ аттың дамуында биологиялық пен ә леуметтік факторлардың бірлігін кө рсететін коэволюция шындығ ында бар. Ол ол ма, қ айта адам табиғ атпен бірлікте ғ ана дами алатынын ерекше атап кө рсеткен жө н. Мұ ны орыс ғ алымы В.И.Веронадский ХХ ғ асырдың басында-ақ атап кө рсеткен болатын, адам мен табиғ аттың, оның ішінде адам мен биосфераның ө зара тығ ыз байланыстылығ ын сол кісі тұ ң ғ ыш ғ ылыми негіздеген болатын. Алайда басты мә селе биологиялық фактордың ә леуметтіке тигізетін ә сері, адамның мінез-қ ұ лқ ы биологиялық тан қ аншалық ты тә уелді екндігінде. Биология, гендер ә рине адамның мінез-қ ұ лқ ын айқ ындайды, бірақ ол ө зінің биологиялық табиғ атынан тыс шығ а алмайды. Адамның жануарлар мен эволюциялық байланысы да бар, олрдың мінез қ ұ лқ ында белгілі бір ұ қ састық та бар. Басқ аша айтқ анда, адамның ә леуметтік жаратылысының биологиялық негізі бар.

Алайда социолобиология бағ ытының ө кілдері жасағ андай, адамның дамуын жә не мінез-қ ұ лқ ын негізінен биологиялық терминдердің, заң дылық тардың кө мегімен ғ ана тү сіндірсек, мү лдем дұ рыс болмады, ө йткені адам бойынедағ ы биологиялық пен ә леуметтік, біз жоғ арыда атап кө рсеткендей, ө зара тығ ыз байланысты. Тағ ы да айтайық, белгісіз бір себептермен жануарлар тобырының ішінде қ алып қ ойғ ан адам нә рестесі тірі қ алғ анымен, бірақ адам қ оғ амына қ айта қ осылса, бә рібір толық мә нінде адам бола алмайды. Мұ ны растайтын фактілер тарихта баршылық. Нә ресте адам болу ү шін туғ аннан бастап ә леуметтендірудің белгілі бір кезең інен ө ту керек. Осы тұ рғ ыдан алғ анда орыс психологы А.Н.Леонтьевтің “Бала туылғ ан кезде адамдық қ а тек кандидат қ ана, бірақ ол оң ашада адам бола алмайды: ол адамдармен қ атынаста ғ ана адам болуды ү йренуі тиіс”-деген сө здерімен келіспеуге болмайды. Басқ аша айтқ анда, ә леуметтік жағ дайлардан тыс табиғ аттың бір ө зі адамды адам жасай алмайды.

Адамның биологиялық жаратылысына ә леуметтіктің тигізетін ә серінің тағ ы бір жағ ы бар: адам бойындағ ы биологиядық қ асиеттер мен ә леуметтік формада іске асып, ә леуметтік формада қ анағ ат табады, яғ ни адам ө мірінің табиғ и биологиялық жақ тары мә дени-ә леуметтік факторлар арқ ылы ғ ана “адамдық қ а ” айналады. Бұ л ұ рпақ ө сіру, тамақ тану, сусындау сияқ ты т.б. таза биологиялық қ ажеттерді қ анағ аттандыруғ а да қ атысты.

Сонымен, биологиялық жә не ә леуметтік факторларының адам дамуындағ ы рө лін тү сіндірген кезде панбиологизм жә не пансоциологизм сияқ ты сың аржақ теориялардан аулақ болғ ан жө н, ө йткені панбиологизмді бетке ұ стағ ан кезде адам жануарлар дең гейіне дейін тө мендетіледі, ал екінші сың аржақ бағ ыты ұ станғ анда адам тү рінде кө рінеді де оғ ан сыртқ ы орта оның даму барысын жазады.

Адам-жеке адам жә не тұ лғ а ретінде

Жоғ арыда айтқ андай, адамның екі тү рлі жаратылысы бар- ол биоә леуметтік жан. Онда биологиялық сапа, қ асиеттермен ә леуметтік сапа, қ асиеттер де бар. Ә леуметтік болмыс дең гейде жә не ә леуметтік теория тұ рғ ысынан адам проблемасы жеке адам жә не тұ лғ а ұ ғ ымдары арасындағ ы қ арым-қ атынас проблемасына айналады, яғ ни биологиялық жаратылысы жағ ынан адам ең алдымен жеке адам, ал ә леуметтік жаратылысы жағ ынан тұ лғ а болып табылады.

Жекек адам туралы ә ң гіме болғ анда, адамзат тегінің жеке бір ө кілін тү сіну қ ажет. Жеке адам- кө птің бірі, ол ә лі тұ лғ а емес. Осы мағ ынада алғ анда “жеке адам” жә не “тұ лғ а” ұ ғ ымдары кө лем жағ ынан да, мазмұ ны жағ ынан да бір-біріне қ арама-қ арсы болып табылады. Жеке адам ұ ғ ымында адамның ешбір жекеше ерекше ә леуметтік белгі, сапасы бейнеленбейді, сондық тан оның мазмұ ны аса кедей болады, бірақ кө лемі кең, ө йткені ә рбір адам- индивид. Егер біз жеке адам десек, онда ақ ыл-ойлы адамның жеке бір тү рін ғ ана, адам тегінің бір ө кілін ғ ана алып отырмыз. Ал егер оның қ айсы бір ерекше белгісін, сапасын атап кө рсетсек, онда ол ұ ғ ымның кө лемін кішірейтіп, бір ә леуметтік тобын бө ліп аламыз. Бірдеде формальдық логиканың ұ ғ ымының мазмұ ны мен кө лемі арасындағ ы кері қ атынас заң ын кө реміз. Мысалы бай адам немесе кедей адам десек біз адамдардың белгілі бір тобын басқ аларынан бө ліп кө рсетеміз, сө йтіп ұ ғ ымның кө лемін азайтып, нақ тылағ ан сайвн оның айырмаылық белгілері кө бейіп, мазмұ ны баии тү седі. Сө йтіп адам кө лемінің мазмұ нын азайтып, жекелеген сайын бір ғ ана жеке адамды білдіретін ұ ғ ымғ а жетеміз. Осылайша шегіне жеткізе жекеклендірген адам тұ лғ а деп аталады.

Сонымен, тұ лғ а дегеніміз ә леуметтендірілген жеке адам деуге болады. Мұ нда адам тек жалпы жә не ерекше ә леуметтік қ асиеттері тұ рғ ысынан ғ ана емес, сондай-ақ ө зіндік ә леуметтік рухани сапасы жағ ынан да қ арастырылады.

Тұ лғ аның адамдық қ ұ рылысы аса кү рделі, сондық тан оны тү рліше тұ лғ адан қ арастыруғ а болады. Мә селен, жалпы психология ғ ылымы тұ лғ а деп тү рлі психикалық процестердің адам бойындағ ы біртұ тас біріккен, сө йтіп оның мінез-қ ұ лқ ына қ ажетті смпат беретін жиынтығ ын тү сінеді. Тұ лғ аны социологиялық тұ рғ ыдан зерттеудің бастама принципі адамның жеке басының ерекшеліктерін зерттеу емес, ол орындайтын ә леуметтік міндеттерді, іс-ә рекеттерді зерттеу болуы тиіс. Бұ л міндеттер мен іс-ә рекеттердің сипатын анық таушы қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы, сол тұ лғ а жататын ә леуметтік топ болып қ ұ рылады.

Адамғ а тә н ең жалпы белгі- оны басқ а дү ниеден ажыратып тұ ратын ә леуметтік іс-ә рекет, ең бек. Адам дегеніміз ең алдымен белсенді тү рде ә рекет етуші, ө зінің ө мір сү ру жағ дайларын ө згертуші ә леуметтік субъект, ә леуметтік ақ ыл-ой жә не ә леуметтік сезім иесі- мұ ның бә рі ө зара іштей бірлікте болатын жә не іске асатын сапалық белгілер. Адамның бұ л сапалары оны ә леуметтендірудің негізін қ ұ рады, ал ә леуметтендірудің негізінде адам тұ лғ асы қ алыптасады. Ә леуметтендіру адам қ оғ амдық тә жірибені мең герген сайын, белгілі бір қ оғ амдық қ атынастарғ а жә не іс-ә рекеттерге араласқ ан сайын тездей тү седі.

Ә леуметтендіру филогенезде де жә не онтогенезде жү зеге асады. Бұ л екі процестің екуіндеде тұ лғ а жеке адамның ә леуметтенуінің нә тижесі болып табылады. Бұ л жө нінде белгілі психолог А.И.Леонтьев адам тұ лғ а болып тумайды, тұ лғ а болып қ алыптасады деген болатын. Ә леуметтену ү здіксіз жү ріп отыратын, процес болғ андық тан, тұ лғ ада ү здіксіз қ алыптасушы ә рекет. Қ алыптасуы тоқ тап қ алғ ан тұ лғ а, тоқ ыраушы тұ лғ а. Жекек адам басқ а біреудің ырқ ынан шығ а алмай ағ ан толық бағ ынса, ө зіндік еркі болсада, тұ лғ аның тоқ ырауы болады. Бө тенің ырқ ына толық бойұ сынғ ан, ө з ой-пікірі, дү ниеге кө зқ арасы жоқ адам тұ лғ а болудан қ алады.

Тұ лғ аны сипатаушы аса бір сапасы – оның рухани адамгершілік мә ні. Тұ лғ аның маң ызын қ ұ ратын маң ызды бір қ ұ рамдас бө лігі- санасының алғ ан бағ ыты, саналық дең гейіне, дү неге кө зқ арасына жә не адамгершілік тү сініктері мен жауап кершілік сезіміне байланысты тұ лғ алық бағ дары. Тұ лғ аның қ алыптасуы мен мінез-қ ұ лқ ына ә леуметтік ортаның кү ші ә сер ететіні сө зсіз. Бірақ тұ лғ аның мінез қ ұ лқ ымен адамгершілік бағ дарына адамның ішкі рухани дү ниесінің тигізетін ә сері де аз емес. Ә ркім ө зінің бақ ытымен тағ дырының жасаушысы деген сө здің айтылуы тегін емес. Адамның ақ ыл-парасатымен адамгерщілік ерік кү ші неғ ұ рлым айцқ ын кө рінсе, оның ө мір бағ дары жалпы адамдық мораль талаптарымен неғ ұ рлым толығ ырақ болса, жә не олар адамгершілік сапаларының дамуымен нығ аюына неғ ұ рлым игі ә сер етсе, оның адамдық тұ лғ асыда соғ ұ рлым айқ ын кө рініс табады. Бұ л жағ дайда адамның тұ лғ алық бейнесі рухани жә не ерік кү шінен кө рінеді. Ал ерік кү ші мен рухани кү ш, тұ лғ аның адамгершілігі мен адалдығ ы сө зінен емес, белгілі бір ә леуметтік жағ дайлардағ ы нақ ты практикалық іс-ә ректтерінен айқ ын кө рінеді. Олай болса, адамның тұ лғ алығ ын сипаттайтын ең маң ызды факторсө з емес, нақ ты іс, яғ ни сө збен істің табиғ и бірлігі. Кө птеген адамдардың сө зі мен ісінің арасындағ ы алшақ тық, яғ ни сө зінің жалғ андығ ы, оның тұ лғ алық қ асиеттерінің тө мендігінің, керек десе екіжү зділігінің кө рінісі деседе болды. Ө йткені, егер адам ө зін тұ лғ а санаса немесе тұ лғ а болғ ысы келсе, онда ол жауапкршілікті сө з жү зінде ғ ана сезінбей, оны ең алдымен іс-жү зінде, мінез-қ ұ лқ ында кө рсетуі тиіс, ал бұ л кө п жағ дайда оң ай бола бермейді.

Сонымен тұ лғ ағ а еркіндік тұ рғ ысынан мінездеме беру қ ажетті екені сө зсіз, ө йткені еркін тұ лғ аны сипаттайтын бірінші қ асиет. Алайда жауапкершілікті сезінбейтін еркіндік-бейбірекеттік. Сондық тан жаупкершілік сезімі тұ лғ а ү шін еркіндіктен маң ызы артық болмаса кем қ асиет емес, ө йткені тек еркін болғ аннан гө рі ә рі еркін, ә рі жауапты болу ә лдеқ айда қ иын. Бұ л ү шін жауапкершілікті ақ ыл-санамен сезіну қ ажет.


Пайдаланылғ ан ә дебиеттер:

1. Кудиярова Г. Психиатрия Алматы, Казахстан, 1994ж.

2. Илешева Р. Г. Психиатрия Алматы, Билим, 1995ж.

3. Интернет желісі https://go.mail.ru/search? gp=newcustom3& q=%D0%BF%D.