Дәріс. Шындыққа ұқсас пайымдау

Дедукциялық ой қ орытындынын кө п тарағ ан айрық ша формасын логиканың атасы Аристотель силлогизм (грек. " силлогизм" – жинақ тау, корыту) деп атағ ан болатын. Бұ л термин осы кү нге дейін сақ талып келеді. Силлогизм дегеніміз — екі немесе одан да кө п алғ ышарттардан қ орытынды, шығ аратын дедукциялық ой қ орытынды. Дедукциялық ой қ орытынды немесе силлогизм – біреуі міндетті тү рде жалпы пікір болатын екі пікірден ү шінші пікір шығ аратын ой қ орытынды.

Мысалы: Барлық оқ ушылардың кү нделігі бар. Дә урен – оқ ушы. Яғ ни, Дә уреннің де кү нделігі бар.

Ғ ылым мен практиканың кез келген саласында таным ү дерісі эмпириялык танымнан, яғ ни жеке нә рселер мен кү былыстардың сапалары мен қ асиеттерін талдаудан басталады. Бір тектестабиғ ат жә не қ оғ ам кұ былыстарын бақ ылау барысында зерттеуші ұ қ сас нә рселердің бө рінде кайталанатын белгілі бір касиеттерін табады. Олардың ұ дайы қ айталана беруі: ол қ асиеттербелгілі бір топка, таігқ а жататын барлық кү былыстар ү шін ортақ жалпы қ асиет екенін кө рсетеді. Сө йтіп, жекеше білімнен жалпы білімге кө шудің логикалық формасы – индукция ә дісі қ олданылады.

Индукциялық ой қ орытындының негізгі идеясы – жеке айғ актарды жинактап, жалпы ой корытып шығ ару. Бұ л жалпылау ө зінің мазмұ ны мен маң ызы жағ ынан алуан тү рлі – кү нделікті карапайым іс – практикалық ә рекеттен бастап, ғ ылымдағ ы тә жірибелік жалпылау немесе ғ ылымдардың ең жалпы заң дарын қ орытып шығ ару.

Индукциялык ой қ орытындының негізіне бір топқ а жататын қ ұ былыстарда қ айталанатын белгілер жайлы тә жірибе жолымен шығ арылғ ан жеке-дара жағ дайлар алынады. Дедукциялык ой корытындымен салыстырғ анда, индукциялық ой корытындының ақ иқ ат сілтемелері ә рдайым кажетті тү рде ақ иқ ат корытынды бере бермейді, ө йткені индукциялық ой қ орытынды жеке деректерге, тә жірибелік мә ліметтерге негізделетіндіктен, ол деректердің барлық кө ріністерін тү гел қ амти алмайды. Тә жірибенің толық аяқ талу-аяқ талмауы индукциялык қ орытындының логикалық сипатына айтарлыктай ә серін тигізеді. Сондық тан индукциялық қ орытынды, негізінен, ық тималдық сипатта болады.

Тә жірибелік зерттеудің толық тығ ына, аяқ талғ ан- аяқ талмағ андығ ына қ арай индукция толымды жә не толымсыз болып екі тү рге бө лінеді.

Толымды индукция дегеніміз – белгілі бір қ ұ былыстың барлық жағ дайларын толық қ амтитын алғ ышарттардан жалпы қ орытынды шығ аруымызғ а болатын индукциялык ой корытындының бір тү рі.

Толымсыз индукция дегеніміз – зерттеліп отырғ ан қ ұ былыстың барлық жағ дайларын қ амтымайтын алғ ышарттардан жалпы қ орытынды шығ аратын индукциялық ой қ орытындының бір тү рі.

Толымсыз индукцияның ерекшелігі жә не сонымен бірге кү ндылығ ы мынада: біз толымсыз индукция арқ ылы зерттеп отырғ ан қ ұ былыстың барлық жағ дайлары жө нінде жалпы қ орытынды жасай алмаймыз. Бірақ толымсыз индукцияның сілтемелерінде ол жағ дайлардың бә рі емес, біразы ғ ана кө рсетіледі.

Аналогия дегеніміз – екі нә рсенің кейбір белгілерінің ү ксастығ ынан бү л нә рселердің басқ а белгілерінің ұ қ састығ ы туралы корытынды жасауғ а мү мкіндік беретін ой корытындының формасы.