Коммуникативті мағынаның сөз этикеті барысындағы көрінісі

Ұ лттық этикалық ұ станымдар жалпыадамзаттық этикалық қ ұ ндылық тардың этикалық нормаларын қ ұ райтыны. Ал этикалық нормалар дейтініміз қ арым-қ атынастың ә ртү рлі жағ даятына (ситуациясына) тә н тілдесу ережелерінің жиынтығ ы болып табылады. (Энциклопедический словарь).

Сө з этикасы:

1. дү ниетанымдық компоненттерден,

2. этикеттік компоненттерден,

3. эстетикалық элементтерден тұ ратын кү рделі қ ұ рылым.

1. Сө з этикасының дү ниетанымдық бө лігі адамзаттық қ ұ ндылық тар жө ніндегі ұ ғ ым, тү сініктерден тұ рады. Тілдік тұ лғ а тілдік қ арым-қ атынаста адамгершілік, ар-ұ ят, жауапкершілік, парыз, ізгілік, мейрімділік, ә ділдік, шыншылдық, ақ иқ ат тә різді жалпыадамзаттық қ ұ ндылық принциптеріне бағ ынады. Бұ л принциптер сө йлеушінің саптауына, сө з ө ріміне негіз болады.

Қ арым-қ атынасқ а осы принциптерді ұ йытқ ы етіп алушылық қ азақ тың байырғ ы ұ лттық сө з ө нері дә стү рінде, ә сіресе шешендік сө з ө нерінде айрық ша орын алғ андығ ын айқ ын аң ғ аруғ а болады: тура биде туғ ан жоқ, туғ анды биде иман жоқ; сө зді шын тоқ татады, суды шым тоқ татады.

Сө зэтикасының дү ниетанымдық компонентіне тіл субъектісінің (тіл иесінің) тілге, сө зге қ атысты мақ ал-мә тел тү ріндегі пайымдауларын жатқ ызуғ а болады. Ө йткені ұ лттық сө з этикасы ө нер алды – қ ызыл тіл; тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады; сиыр мү йізінен байланады, адам сө зінен байланады; таяқ еттен ө теді, сө з сү йектен ө теді т.б. пайымдауларды да тірек-таяныш етеді.

2. Сө з этикасының этикеттік бө лігі байланыс орнату, байланысты жалғ астыру, байланысты аяқ тау тә різді қ арым-қ атынас тә ртібінің ережелерін білу болып табылады. Бұ л ережелер тілдік тұ лғ аның коммуниканттың мә ртебесіне сай, қ арым-қ атынастың ресми/бейресми жағ даятына сай іс жү зінде қ олдануғ а негіз болады. Ал сө з этикеті ережелері сыпайылық принциптеріне негізделген. Ү лкенді сыйлау, қ ұ рметтеу; сө йлеушінің сө зін бө лмеу, сө йлеуші тың даушыны назардан тыс қ алдырмауы, ө зін тө мен ұ стауы, мадақ сө зден қ ашуы т.б. тә різді ұ лттық сө з саптау дә стү ріндегі талаптар сө з этикетіне ұ йтқ ы, тірек-таяныш болады. Сө з этикетінің қ атысты мұ ндай талаптар мақ ал-мә телдерде айқ ын аң ғ арылады: сә лем – сө здің анасы; бір кү н ү зең гі жолдасқ а қ ырық кү н сә лем; анасы тұ рып, қ ызы сө йлегеннен без, атасы тұ рып ұ лы сө йлегеннен без; сіз деген – сө здің сынығ ы, сен деген – сө здің анығ ы т.б.

3. Қ азақ тың ұ лттық сө з саптау дә стү рінде этикалық ұ ғ ымдарғ а қ оса эстетикалық компоненттер де қ абаттаса, қ атарласа жү реді. Мысалы: қ ұ р айқ ай бақ ырғ ан /қ ұ лақ қ а ә н емес/ ө нерсіз шатылғ ан/ Жігітке сә н емес (Абай); Аузынан сө зі тү скен, қ ойнынан бө зі тү скен (мақ ал); сө йлеуші желдей есілген, тың даушы бордай езілген (М.Ә уезов); Кө п сө з – кө мір, аз сө з – алтын (мақ ал) т.б.

Айтылғ ан ойларды тү йіндей келгенде, ұ лттың дә стү рлі сө з саптау мә дениетінде этикалық, эстетикалық қ ұ ндылық тардың мә ні айрық ша болады. Мейірімділік, ізеттілік, адамгершілік, жауапкершілік, дегдарлық, парыз т.б. эстетика-этикалық категориялар адамдар арасындағ ы тілдік қ атынаста ү йлестіріп-ү ндестіріп отырады. Сондай-ақ тілдік қ арым-қ атынаста дауыс кө теру, айқ айлау, шә ң кілдеу қ арым-қ атынас психологиясына кері ә сер ететін, эстетикалық принципке қ айшы сө з ә рекеттері болып саналады. Мысалы, тілдік қ арым-қ атынаста адамдардың дегеніне жету мақ сатында қ алайда сө зін ө ткізуге тырысуы, ө зіне тиімді жағ ын кө здеуді, ө зінің жеке басының мақ сат-мү ддесін алғ а тартуы, бейпіл сө здерді қ олдануы (легилизациялау), қ оғ амдық сананы БАҚ арқ ылы дегеніне қ арай бұ рмалау, БАҚ арқ ылы ө штескен адамы жө нінде жағ ымсыз пікір тарату; домалақ арыз жазу тә різділер сө з этикетіне тә н норманың бұ зылуына апаратын жағ ымсыз ә рекеттерге жатады.

Сө йтіп, халық тың мә дени-ұ лттық дә стү ріндегі этикалық қ атегориялар, эстетикалық, риторикалық принциптер тілдік ұ жымның ішіндегі ү ндесім-ү йлесім қ ызметін (гармонизациялау) атқ арады.

Қ азақ тілтанымында сө з мә дениетіне негізінен тілдік-нормативтік, коммуникативтік тұ рғ ыдан анық тама беріліп келеді. Ендігі жерде бұ л ұ ғ ымның қ ұ рамына этикалық нормалармен байланысты ерекшеліктері қ амтуы жағ ынан назар аудару қ ажет. Сондық тан Н.Уә лиев СӨ З МӘ ДЕНИЕТІ деген терминге – “белгілі бір мә дени тілдік қ оғ амдастық та қ алыптасқ ан тілдік, коммуникативтік, этикалық нормалар мен эстетикалық принциптерді сақ тай отырып, тілдік қ ұ ралдарды, амал-тә сілдерді қ арым-қ атынас жағ даятының (ситуациясының) ерекшелігіне сай талғ ап, таң дап қ олдану арқ ылы кө здеген коммуникативтік мақ сатқ а жетуге барынша мү мкіндік беретіндей тиімді ұ йымдастыру” деп анық тама береді.