Кесте 1. Европадағы инвестициялық қорлардың таза активтерінің таратушылығы

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы институционалды инвесторларының Қ азақ стан Республикасындағ ы қ ызметінің мә нін ашу арқ ылы олардың инвестициялық белсенділігін арттыру.

Жобалық жұ мыстың ө зектілігі:

Институционалды инвесторлар – заң ды жә не жеке тұ лғ алардың қ аражаттарын жинақ тайтын жә не инвестициялық кіріс алу мақ сатында оларды қ аржылық қ ұ ралдарғ а, соның ішінде бағ алы қ ағ аздарғ а салуды жү зеге асыратын қ аржылық -ә леуметтік институттар. Қ Р бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы институционалды инвесторларды заң намалық қ ұ қ ық тық қ алыптасу негіздерін екі кезең ге топтастыруғ а болады:

1) бағ алы қ ағ аздар нарығ ының қ алыптасу кезең і;

2) институционалды инвесторлардың қ алыптасу кезең і.

Бірінші кезең нің заң дары Қ азақ станның бағ алы қ ағ аздар нарығ ының қ алыптасуына негіз болды. Қ азіргі уақ ыттағ ы кү ші бар заң дардың жетілдірілуіне себеп болды.

Екінші кезең нің заң дары институционалды инвесторлардың дамуына келесідей заң дардың қ абылдануына негіз болды: «Акционерлік қ оғ амдар туралы», «Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы туралы», «Қ Р-сында зейнетақ ымен қ амсыздандыру туралы», Сақ тандыру қ ызметі туралы», «Инвестициялық қ орлар туралы» Қ Р Заң дары.

Институционалдық инвесторлар - Қ азақ стан Республикасының заң намасында белгіленген жағ дайларды қ оспағ анда, инвестициялық портфельдің немесе зейнетақ ылық активтердің басқ аруын жү зеге асыруғ а рұ қ сат беретін лицензиялары бар, бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушыларының кө рсететін қ ызметтерін пайдалану арқ ылы инвестициялар жасайды.

Жобалық жұ мыстың мақ сатын ашу ү шін зерттеу міндеттері келесідей:

- бағ алы қ ағ аздар нарығ ының қ атысушыларын қ арастыру;

- бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы институционалды инвесторлардың заң намалық қ ұ қ ық тық негіздеріне талдау жасау;

- бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы институционалды инвесторлардың ә лемдік тә жірибедегі рө лін ашып кө рсету жолымен Қ Р-дағ ы бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы институционалды инвесторлардың қ ызметімен салыстырмалы талдау жасау;

- бағ алы қ ағ аздар нарығ ының инвестициялық белсенділігін арттыру мен оның негізгі бағ ыттарын ә зірлеу;

- институтционалды инвесторлар портфелін қ ұ ру тə сілдерін жетілдірудің перспективті бағ ыттарын нақ тылай тү су.

Зерттеу объектісі ретінде Қ азақ стан Республикасындағ ы бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инвесторлары, яғ ни жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары, инвестициялық қ орлар жә не сақ тандыру ұ йымдары алынғ ан.

Жобалық жұ мыстың қ ұ рылымы. Зерттелгелі отырғ ан «Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инвесторлары» атты жобалық жұ мыс негізінен: кіріспеден, 3 бө лімнен, қ орытындыдан, пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімен жә не қ осымшалардан тұ рады.

1 БАҒ АЛЫ Қ АҒ АЗДАР НАРЫҒ ЫНДАҒ Ы ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАР

1.1 Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының қ атысушылары

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ына қ атысушылар деген бағ алы қ ағ аздарды сатушы, не сатып алушы, сонымен қ атар олар бойынша есеп айырысуды жә не олардың айналымын қ амтамасыз ететін жеке немесе заң ды тұ лғ алар. Олар бағ алы қ ағ аздардың айналымдылығ ы бойынша ө зара экономикалық қ атынастарғ а тү сетін жақ тар.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының субъектілеріжеке жә не институционалды инвесторлар, эмитенттер, бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушылары, сауданы ұ йымдастырушылар жә не ө зін-ө зі реттеу ұ йымдары болып табылады.

Жеке инвесторлар эмиссиялық бағ алы қ ағ аздарғ а инвестицияларды ө здері немесе брокерлік-дилерлік жә не инвестициялық қ оржынды басқ аруғ а рұ қ сат ететін лицензияларына ие бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушылары қ азметінің кө мегімен жү зеге асырады.

Институционалды инвесторлар инвестицияларын — зейнетақ ы активтерді немесе инвестициялық қ оржынды басқ ару қ ызметін жү зеге асыру лицензияларына ие бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушыларының қ ызметі арқ ылы жү зеге асырады.

Қ азіргі кезде бағ алы қ ағ аздар нарығ ына қ атысушыларды олардың нарық қ а араласуына жә не нарық тағ ы позициясына қ арай шартты тү рде бес топқ а бө луге болады:

Бірінші топ, бағ алы қ ағ аздар нарығ ына негізгі қ атысушылар: мемлекет, жергілікті ә кімшілік органдары, ірі ұ лттық жә не халық аралық компаниялар. Бұ ндай компаниялардың халық арасында жоғ ары атағ ы бар. Сондық тан олар шығ арғ ан бағ алы қ ағ аздар ешбір қ иындық сыз ө теді. Нарық ол қ ағ аздарды кө п мө лшерде қ абылдауғ а ә рқ ашан дайын. Бұ л қ ағ аздар, ә сіресе, мемлекеттік жә не жергілікті ә кімшіліктің қ ағ аздары, сатып алушығ а жоғ ары табыс тү сірмейді. Дегенмен, халық тың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғ ыз басты адамдар, асыраушысынан айырылғ ан отбасылар жә не с.с. табысы аздар) беретін табысы аз болсада, сенімді қ ағ аздарғ а ө з қ аржыларын жұ мсауғ а мү дделі. АҚ Ш-та оларды «кө к тү бірлі» («голубые корешки») деп атайды.

Екінші топ, инвестициялық институттар, немесе бағ алы қ ағ аздар операциясын жү ргізетін қ аржы — несие институттары. Олар:

— коммерциялық жә не инвестициялық банктер;

— сақ тандыру қ орлары;

— зейнетақ ы қ орлары жә не с.с. ұ йымдар.

Бұ л институттардың кө пшілігі ә ртү рлі инвесторлардың, яғ ни заң ды жә не жеке тұ лғ алардың қ аржысын біріктіріп, оларды табысты бағ алы қ ағ аздарғ а жұ мсау мү мкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияны бақ ылау бумасын иемденуге немесе қ аржысынан айырылып қ алу қ аупінен қ ұ тылу ү шін ө з капиталын ә ртү рлі шаруашылық салаларына жұ мсауғ а ұ мтылады.

Ү шінші топ, жеке инвесторлар, яғ ни жеке адамдар, оның ішінде шағ ын кә сіпорындардың бағ алы қ ағ аздары ә рқ ашан қ ауіпті. Статистика деректері дә лелдегендей олардың 3/4 бө лігі ашылмай жатып жабылып қ алады, тек 1/4 бө лігі ғ ана кейбір табысқ а қ ол жеткізеді екен. Кейбір шағ ын кә сіпорындар табысты қ ызмет кө рсетіп, ө здерінің болашағ ы бар екенін дә лелдеді. Мысалы, электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоғ ары сапалы ү й заттарын жә не сол сияқ ты ө нім шығ аратын шағ ын ө ндірістер. Сондай-ақ кейбір шағ ын кә сіпорындар экспорт операцияларымен де табысты шұ ғ ылдануда (мысалы, жү ннен тоқ ылғ ан жә не теріден тігілген киімдерді, галантерея заттарын шығ арушылар). Сондық тан халық тың бірсыпыра тобы тә уекелге белбуып, жоғ ары дивидендтерден ү міттеніп, осы кә сіпорындардың акциясын сатып алуда.

Тө ртінші топ, бағ алы қ ағ аздар нарығ ының делдалдары, яғ ни брокерлер мен дилерлер. Олардың қ олындағ ы хабарлар, керекті байланыс қ ұ ралдары оларғ а бағ алы қ ағ аздармен операция жү ргізуге жең ілдік береді. Дилерлер қ олында ө з капиталы болғ асын кө птеген операция жү ргізеді. Дағ ды бойынша, дилерлер сатып алғ ан қ ағ аздарды ө зінде кө п ұ стамайды. Олар нарық конъюнктурасы қ олайлы болғ анын сезсе, бағ алы қ ағ аздарды сатып жібереді. Себебі олардың іс-ә рекеті – алыпсатушылық (делдалдарғ а

қ ойылатын талаптар жә не олардың қ ызметі туралы тө менде кең інен баяндалады).

Бесінші топ, бағ алы кағ аздар нарығ ын бақ ылаушы жә не қ адағ алаушы мемлекеттік органдар. Ә рбір елде бағ алы қ ағ аздар нарығ ына қ атысушыларды жә не оғ ан қ атысу жағ дайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң актілерінде елдің экономикалық жағ дайы аң ғ арылады. Мысалы, экономиканың дағ дарысы кезінде заң дар мен ережелер тез ө згеріп отырады.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының негізгі сауда-саттық жұ мысын қ амтамасыз етіп, оның міндетін атқ аратын делдалдарды кә сіби мамандар деп те атайды. Ол жұ мыс бағ а белгілеу ү шін жә не қ ажетті хабарларды тарататын компьютерлік техниканы қ ажет етеді. Ол ү шін нарық талаптарына сай ә дейі дайындалғ ан кә сіби мамандар қ ажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық жә не кейбір кү тпеген жағ дайды шешетін психологиялық дайындық тары болуы шарт. Сонымен бірге бағ алы қ ағ аздар нарығ ы кә сіби мамандарының мол тә жірибесі мен олардың сезімталдығ ын (интуиция) да бағ аламауғ а болмайды.

Қ азақ стан Республикасының резиденті шетел мемлекетінің территориясында эмиссиялық бағ алы қ ағ аздарды шығ аруғ а жә не орналастыруғ а мына жағ дайда ғ ана ие: егер де оның алдында шығ арылғ ан эмиссиялық бағ алы қ ағ аздары Қ азақ стан Республикасының территориясында қ ызмет атқ аратын қ ор биржасының тізіміне енгізілген болса.

1.2 Бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы институционалды инвесторлардың заң намалық қ ұ қ ық тық негіздері

Кейінгі 30 жыл ішінде институционалды инвесторлар ретінде танымал болғ ан ұ йымдардың қ арамағ ында қ аржылық биліктің едә уір мө лшері шоғ ырлануда. «Институционалды инвестор» тү сінігін кө бінесе практиктер қ олданады. Кең мағ ынада, институционалды инвесторлар – кез-келген типтегі қ аржылық делдалдар. Мұ ндай анық тама оларды жеке инвесторлардан ерекшелендіреді, себебі жеке инвесторлардың портфельдерінен тү скен табыс толығ ымен олардың ө здеріне тиесілі.

Қ азақ стан Республикасының заң ына сә йкес, бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестициялық қ орлар, сақ тандыру компаниялары жә не жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары институционалды инвесторлар ретінде қ ызмет атқ арады.

Сурет 1. Қ Р бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы институционалды инвесторлардың жіктелімі

Институционалды инвесторлар – заң ды жә не жеке тұ лғ алардың қ аражаттарын жинақ тайтын жә не инвестициялық кіріс алу мақ сатында оларды қ аржылық қ ұ ралдарғ а, соның ішінде бағ алы қ ағ аздарғ а салуды жү зеге асыратын қ аржылық -ә леуметтік институттар. Қ Р бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы институционалды инвесторларды заң намалық қ ұ қ ық тық қ алыптасу негіздерін екі кезең ге топтастыруғ а болады: 1) бағ алы қ ағ аздар нарығ ының қ алыптасу кезең і; 2) институционалды инвесторлардың қ алыптасу кезең і. Бірінші кезең нің заң дары Қ азақ станның бағ алы қ ағ аздар нарығ ының қ алыптасуына негіз болды. Қ азіргі уақ ыттағ ы кү ші бар заң дардың жетілдірілуіне себеп болды. Екінші кезең нің заң дары институционалды инвесторлардың дамуына келесідей заң дардың қ абылдануына негіз болды: «Акционерлік қ оғ амдар туралы», «Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы туралы», «Қ Р-сында зейнетақ ымен қ амсыздандыру туралы», Сақ тандыру қ ызметі туралы», «Инвестициялық қ орлар туралы» Қ Р Заң дары.

Институционалдық инвесторлар - Қ азақ стан Республикасының заң намасында белгіленген жағ дайларды қ оспағ анда, инвестициялық портфельдің немесе зейнетақ ылық активтердің басқ аруын жү зеге асыруғ а рұ қ сат беретін лицензиялары бар, бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушыларының кө рсететін қ ызметтерін пайдалану арқ ылы инвестициялар жасайды.

Қ азіргі кезде заң намалық актілердің, соның ішінде «Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы туралы» заң ының жә не басқ а қ ұ жаттардың қ абылдануы бағ алы қ ағ аздар нарығ ы мен оның инфрақ ұ рылымының дамуы белгілі бір бағ ытта сипат алып келе жатқ анына болжам жасауғ а негіз болады. Сол себепті Қ азақ станның бағ алы қ ағ аздар нарығ ын игерудің жинақ талғ ан тә жірибесінің, оның нақ ты жағ дайының, сапалық жә не сандық сипатының жү йелік талдауын жасау қ ажеттілігі артып отыр. Бұ л заң дарда институционалды инвесторлардың қ ызмет етуі, басқ а нарық субъектілерімен ө зара байланысы, инвестициялау ерекшеліктері қ амтылды.

1.3 Ә лемдік тә жірибеде бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы институционалды инвесторлар

Ə лемдік қ аржы нарығ ында институтционалды инвесторлар – активтерді басқ ару ə дістері мен анағ ұ рлым берік стандартталғ ан ө німдер ұ сынатын капитал нарығ ындағ ы ірісегменттердің бірін қ ұ райды. Соң ғ ы онжылдық та оның жылдам дамуы ə лемнің кө птегенелдеріндегі зейнетақ ы реформалары мен демографиялық процестерге негізделген. Бұ лү рдіс сарапшылардың бағ алауы бойынша болашақ та да жалғ аса береді, ə рі қ аржынарығ ына қ атты ə серін тигізеді.

Ә лемдік тә жірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына сақ тандыру компаниялары мен жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары жатады. 2011 жылы оларғ а институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген, ү шінші орында 28%-ті инвестициялық қ орлар тұ р. Бұ л топтың жылына орта есеппен 16% ө суі байқ алуда жә не бұ л ең тез ө су болып саналуда. 2011-2013 жж. АҚ Ш-та институционалды инвесторлардың активтері 2, 7 есе ө сті, нә тижесінде 2013 жылы 18, 4 трлн долларды қ ұ рады. Сонымен қ атар, жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының ү лесі – 37%, сақ тандыру компаниясының ү лесі – 23%, ал инвестициялық қ орлардың ү лесі – 26% болды.Институционалды инвесторлардың активтерінің кө лемі жағ ынан АҚ Ш, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн доллар) тұ р.

Бұ л елде, инвестицияның басың қ ы ү лесі сақ тандыру компаниясында жә не екінші дең гейдегі банктердің сенім бө лімшелерінде орналасқ ан. АҚ Ш-та, Англияда, Голландияда, Швейцарияда жә не Швецияда институционалды инвесторлар активтерінің ЖІӨ -ге қ атынасы 110-220% арасында ө згеріп тұ руда. Сонымен қ атар, ЭҚ ДҰ мү шелері арасында дамушы мемлекеттердегі институционалды инвесторлар активтерінің кө рсеткіштері тө мен.

Инвесторлар активтерінің ЖІӨ кө леміне қ атынасы дамушы елдерде: Тү ркияда – 0, 8%, Польшада – 3%, Мексикада – 6%, Венгрияда – 9%, Чехияда – 16% жә не Ресейде – 1, 3% қ ұ рағ ан.

Кө птеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің басым бө лігін тұ рақ ты проценттік бағ алы қ ағ аздарғ а салады. Сонымен қ атар, 2008 жылдары акцияғ а инвестициялық салымдардың орташа жылдық қ арқ ыны 18%-тен артып, ө те жоғ ары болғ аны байқ алғ ан.

2013 жылыинституционалдыинвесторларактивтеріндегіакцияның ү лесіҰ лыбританияда – 65%, АҚ Ш-та – 50%, ал Швейцария мен Австралияда – 46%, Голландия мен Францияда – 33%-тіқ ұ рады. Соныменқ атар, институционалдыинвесторлардың категориялық қ ұ рылымыаталғ анмемлекеттердеайырық шаерекшеленеді.

Ұ лыбританияда, институционалдыинвесторлардың активтері 2013 жылы 3 трлн доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1, 5 трлндолларды, ал Голландия мен Австралияда – активтер 0, 6 трлн доллардық ұ рады. Германиядасақ тандырукомпаниясының, ал Голландия мен Ұ лыбританияда – жинақ таушызейнақ ық орларыактивтерінің ү лесібасымболыпкеледі.

Институционалды инвесторлардың активтерінің 90%-дан астам мө лшері бағ алы қ ағ аздардан қ ұ ралғ ан. Акция жә не қ арыздық міндеттемелердің (145 трлн долл. 2007 ж.) жиынтық кө лемін дү ниежү зілік нарық та салыстыру арқ ылы, институционалды инвесторлардың активтеріне дү ниежү зілік нарық тағ ы акция жә не қ арыздық міндеттеменің шамамен 50% сә йкес келетініне кө з жеткізуге болады.Ағ ымдағ ы онжылдық тағ ы институционалды инвесторлардың ең ірі тобы, активтерінің ауқ ымы жағ ынан сақ тандыру компанияларынан асып тү скен инвестициялық жә не зейнетақ ы қ орлары болып табылады.Алайда, ә р тү рлі топтардың арақ атынасының айырмашылығ ы жекелеген елдерде байқ алады.АҚ Ш, Франция жә не Италияда активтердің ауқ ымы бойынша ең ірі топ инвестициялық қ орлар, Ұ лыбритания жә не Германияда- сақ тандыру компаниялары (Ұ лыбританияда зейнетақ ы қ орларының дамығ анына қ арамастан), Нидерландыда зейнетақ ы қ орлары болып табылады.

АҚ Ш, Англия, Голландия, Швейцария, Швеция жә не Франциядағ ы ЖІӨ жә не институционалды инвесторлардың активтерінің арақ атынасы 140-250% (2006-2007 жж.) аумағ ында айналып отырады. ОЭСР –дің ең дамығ ан елдерінде бұ л арақ атынас 60-120%-дан тө мен. Люксембургте 4600%– дан астам.Бірақ, Люксембургтің бұ л ерекшелігі ЕО елдерінің инвестициялық қ орларының ауқ ымды бө лігінің тіркелгенімен жә не ұ жымдық инвестициялардың мекемелеріне «салық тық аймақ» ретіндегі рө лімен байланысты. Сол уақ ытта ОЭСР-дің орташа мү шелерінде институционалды инвесторлардың кө лемінің тө мен мө лшері байқ алады. Тү ркия, Польша, Мексика, Венгрия жә не Чехияда олардың активтерінің ЖІӨ –ге арақ атынасы 4- 30% аралығ ында. Жалпы (барлық елдерде)инвестициялық жә не зейнетақ ы қ орларының активтерінің қ ұ рылымындағ ы акцияларды сақ тандыру компанияларының активіндегі қ арыздық міндеттемелер (мемлекеттік облигациялар)иеленеді.Алайда, орташа сандардың артында елдер бойынша ө те айғ ақ ты айырмашылық тар жасырын қ алуда.

1.Инвестициялық қ орлар

Басқ а елдерде ө су қ арқ ыны бойынша институционалды инвесторлардан асып тү скеніне қ арамастан, АҚ Ш, Франция, Швейцария, Канада жә не соң ғ ы жылдары Жапония мен Германияда ұ жымдық инвестициялаудың институттары айрық ша дамығ ан.Инвестициялық қ орлар (инвестициялық компаниялар)маң ызды топ болып табылады.Инвестициялық қ орлардың формалары ә р тү рлі болуы мү мкін, олар тү рлі елдерде тү рлі атауғ а ие, алайда экономикалық мә ні бір болып қ алады.Жеке бағ алы қ ағ аздарды шығ ару есебінен олар халық тың кең қ абатты жинақ тарын аккумуляциялайды, бұ л аздағ ан жинақ тарғ а ие жеке инвесторғ а ө зінің инвестициясының қ оржынын диверсификациялауғ а мү мкіндік береді жә не ө зінің жинақ тарын кә сіби басқ арушығ а береді, тү рлі активтерді инвестициялайды.

АҚ Ш жә не Англияда алғ ашқ ы ұ жымдық инвестициялау институты ХХ ғ асырдың басында пайда болды.Алайда олардың жылдам дамуы индустриялық дамығ ан елдердегі жалпы экономикалық прцесстермен, халық тың шынайы табыстарының ө суімен жә не орташа сыныптың пайда болуымен байланысты тек соғ ыстан кейін басталды.Бірақ ұ жымдық инвестициялау институтының ерекше қ арқ ынды дамуы ХХ ғ асырдың соң ғ ы онжылдығ ына сай келді.Ұ жымдық инвестициялау институты тү рлі ұ йымдық - қ ұ қ ық тық нысанда(заң ды тұ лғ аның білімімен немесе білімінсіз): акционерлік қ оғ ам, сенімді компания, келісім – шарт тү рінде болуы мү мкін. Кө птеген елдерде инвестициялық қ ордың басым тү рі ретінде ашық ү лгінің нысандары шығ ады (яғ ни, қ ор активінің таза қ ұ нынан шығ атын ө з қ ағ аздарын инвестордан сатып алуғ а міндеттенеді).Ашық қ ордың барлық активтерінің жартысы АҚ Ш- қ а тиесілі.

1) Оффшорлы халық аралық орталық. Ғ аламдық инвестициялық қ орлар ү шін халық аралық оффшор рө лін ойнайтын ү ш мемлекетті біріктіреді-Люксембург, Ирландия жә не Гонконг. 2006 жылы Люксембург, Ирландия жә не Гонконгта тіркелген ашық инвестициялық қ орлардың актив ү лесі, бұ л елдердің ЖІӨ -не сә йкес 5296, 9, 349, 3 жә не 333, 0% қ ұ рады.Бұ л елдер қ ор нарығ ының жоғ ары дә режеде дамуымен сипатталады.

Бұ л елдердің халық аралық қ орлардың акционерлеріне ерекшелігі салық салудың жең ілдетілген режимін қ олдану мү мкіндігі, қ орды тіркеуді оң айлату, бизнесті енгізу шартының жә не мү мкіндігінің тұ рақ тылығ ы. Emerging Portfolio.com ақ параттық ресурсының деректерінің анализінің кө рсеткендей, Ресейді инвестициялайтын халық аралық қ ор активтерінің кө п мө лшері Люксембургте тіркелген қ орлардың ү лесіне тиесілі. Егер, Люксембург кө п уақ ыттан бері халық аралық инвестициялық қ орларды тарту орталығ ы болып табылса, онда Ирландия жә не Гонконг тек соң ғ ы 10–15 жыл ішінде ғ ана мұ ндай орталық тарғ а айналды.Ирландиядағ ы инвестициялық қ орлардың ЖІӨ - гі ү лесі 1996 жылдан 2006 жылғ а дейін 10, 6% - 349, 3% ө скен.Гонконгтық инвестициялық қ орлардың ЖІӨ - гі ү лесі 1992 жылдан 2006 жылғ а дейін 16% - 333, 0% ө скен [23].

2)Инвестициялық қ орлардың дамуының жоғ ары дең гейіндегі елдер. Бұ л 18 ел, АҚ Ш, Франция, Канада, Австралия, Ұ лыбритания, Испания, Австрия, Швейцария, Италия, Корея, Швеция, Бельгия, Бразилия, Нидерланды, Греция, Португалия, Дания, Жаң а Зеландиядағ ы ЖІӨ -нің инвестициялық қ орлардағ ы СЧА ү лесі 10 -100% аралығ ында ауытқ иды. Бұ л елдер бойынша ЖІӨ -нің инвестициялық қ орлардағ ы СЧА орташа ү лесі соң ғ ы 15 жылда 26, 5% қ ұ рады. Бұ л елдердің кө пшілігінде ұ лттық экономикада жә не инвестицияда маң ызды рө л атқ аратын белсенді қ ор нарығ ы бар.Бұ л елдер бойынша капитализация жә не ө тімділік кө рсеткіштері 41, 7 жә не 24, 4% қ ұ рап, орташа дең гейде бірінші топтағ ы елдерден кем тү скеніне қ арамастан, олар жалпылама жоғ ары дең гейде болады.Сонымен қ атар, бұ л елдерге кореляцияның жоғ ары дең гейі, капитализация/ЖІӨ кө рсеткіштерімен қ оса инвестициялық қ орлардың ЖІӨ -гі ү лесі, биржалық сауда кө лемі / ЖІӨ жә не биржалық сауда кө лемі / капитализация тә н.Байқ ағ анымыздай, бұ л елдерде инвестициялық қ орлардың активтері ұ лттық қ ор нарығ ының табыстылығ ына сезімтал болып келеді.Осымен соң ғ ы жылдары Нидерланды, Греция, Дания, Португалия жә не Испания сияқ ты еуропалық мемлекеттер қ атарында байқ алғ ан ЖІӨ –гі инвестициялық қ орлардың ү лесінің тө мендеу ү рдісі тү сіндіріледі.

3)Инвестициялық қ орларды дамытудың жеткілікті дең гейіндегі мемлекеттер.Инвестициялық қ орлардың ЖІӨ -гі ү лесі 1-10 % қ ұ райтын Жапония, Германия, Финляндия, Норвегия, Чили, Словакия, Чехия, Тү ркия, Польша, Мексика, Аргентина, Филиппинмен қ атар топқ а 14 мемелекетті біріктіреді.Қ азіргі кө рсеткіш шамамен 2, 2% қ ұ райтындық тан инвестициялық активтердің ЖІӨ -гі ү лесі бойынша Қ азақ стан бұ л топқ а кіреді.Кө рсетілген елдердің кө пшілігінде жинақ тарды жә не инвестицияларды тартуда ұ лттық (Германия, Жапония, Тү ркия, Финляндия, Норвегия)немесе шетел(Словакия, Польша, Чехия, Аргентина) банктік капитал немесе жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының жү йесі(мысалы, Чили) маң ызды рө л атқ арады. Бұ л елдерде қ ор нарығ ының салыстырмалы капитализация жә не ө тімділік кө рсеткіштері, ережеге сай, бірінші жә не екінші топтағ ы елдерге қ арағ анда біршама тө мен.Берілген елдер тобында инвестициялық қ орлардың, ережеге сай, қ аржы делдарының басқ а топтарымен салыстырғ анда, экономикада жә не жинақ тарды жинаудағ ы рө лі тө мен (Кесте 1).

Кесте 1. Европадағ ы инвестициялық қ орлардың таза активтерінің таратушылығ ы

Кө птеген елдердегі қ орлар ү шін электронды технологиялардың дамуы мен кө птеген счеттарғ а қ ызмет кө рсету бойынша операциялық шығ ыстардың масштабты тү рде тө мендеуі жә не трансакциялардың кө лемінің ұ лғ аюы бірінші ретті фактор болып табылады. Осы арқ ылы қ орлар банктермен салыстырғ анда ә лдеқ айда бә секеге қ абілетті болды.

2. Зейнетақ ы жә не сақ тандыру қ орлары.

Зейнетақ ы қ орлары. Зейнетақ ылық жинақ қ оры жү йесінің даму дең гейі бойынша Қ азақ стан ТМД елдерінің ішінде ең прогрессивті мемлекет болып табылады. Қ ор нарығ ына зейнетақ ы ақ шаларының біршама келіп тү суі зейнетақ ы жү йесін реформалаудан кейін бірден байқ алды жә не қ ор нарығ ы сыйымдылығ ының ө суіне акселератор болды. Қ азақ станның зейнетақ ы жү йесінің зейнетақ ылық активтері 101, 6 млрд. тенге немесе 0, 68 млрд. доллар болды. Салыстыру ү шін: 2006 жылы АҚ Ш-тың зейнетақ ылық активтері 13, 3 трлн долларды қ ұ рады.Активтердің ө суіне ә сер ететін факторларды анық тау ү шін ресейлік ғ алымдар бірнеше корреляциялық есептеулер жү ргізді. Есептеулердің кө рсетуі бойынша, зейнетақ ылық резервтердің ө суі капитализация, биржалық ө тімділік жә не қ ор индекстерінің табыстылығ ы сияқ ты кө рсеткіштердің ө суіне аз тә уелді болады. Зейнетақ ылық резервтердің ө сімінің корреляциялық коэффициентттері берілген кө рсеткіштерімен бірге мемлекеттер тобы бойынша сә йкесінше 0, 14; -0, 01 жә не -0, 09 қ ұ рады. Зейнетақ ылық қ орлардың ЖІӨ -нің (ВВП) ө суімен байланысы бірқ алыпты сипатта болады, бұ л кө рсеткіштер арасындағ ы корреляция коэффициенті 0, 31-ге тең. Инвестициялық қ орлардың таза активтерінің ө суімен зейнетақ ылық резервтердің корреляция коэффициенттерінің дең гейі ә лдеқ айда жоғ ары, мұ ндағ ы корреляция коэффициенті 0, 51-ге дейін жетеді. Мамандардың ойы бойынша бұ л кө рсеткіш, зейнетақ ы жинақ тарының тез ө сімінің басты шарты болып инвестиция қ орларының динамикалық тү рде дамитын индустриясы екенін айтуғ а негіз болады[26].Сонымен қ атар бұ л кө рсеткіш коллективті инвестициялардың тү рлі формаларына мемлекет ішінде маң ызды назар аударатынын ғ ана білдіріп қ оймай, инвестициялық қ орлардың қ аржылық қ ұ ралдарына зейнетақ ы жинақ тарын тиімді инвестициялауғ а да жағ дайлар жасайды. Алайда мұ ндай фактор зейнетақ ы резервтерін жинаудың еркін формасы кезінде ғ ана ә сер етуі мү мкін. Зейнетақ ыны міндетті жинақ тау жү йесі бар Қ азақ стан ү шін бұ л фактор ө те кө п ә сер етпейді. Егер зейнетақ ылық ө мірді ө з еркімен сақ тандыру жү йесі одан ә рі дамып жатса, болашақ та бұ л фактор маң ызды болуы мү мкін. Алайда мұ ны тек уақ ыт кө рсетеді, себебі бү гінгі кү ні Қ азақ стан зейнетақ ы жү йесін қ айта қ алпына келтіру режимінде тұ р. Дә л қ азір бізде қ андай зейнетақ ы жү йесі болатынын нақ ты айта алмаймыз, сондық тан факторлар ретінде ә лемдік тә жірибелерге тә н факторларды да айтуғ а болады. Қ азіргі жү йеде инвестициялық ресурстардың ұ лғ аюының негізгі факторы ретінде, яғ ни инвестициялау ү шін ұ сынылғ ан зейнетақ ы активтерінің кө лемі кө п жағ дайда жалақ ы дең гейіне тә уелді болады, себебі жұ мыскердің негізгі салымдары осы жалақ ыдан тү сіп отырады.

2 БАҒ АЛЫ Қ АҒ АЗДАР НАРЫҒ Ы ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРЫНЫҢ Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒ Ы Қ ЫЗМЕТІНІҢ МӘ НІ

2.1 Қ Р бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инвесторларының қ азіргі жағ дайын талдау

2014 жылғ ы 1 қ азанда институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің кө лемі 6 051 828 млн. тең ге болды.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасының ең жоғ ары ү лесі (57, 6%-дан аса) «Бірың ғ ай жинақ таушы зейнетақ ы қ оры» АҚ (бұ дан ә рі – БЖЗҚ) активтері қ ұ рады, ол абсолютті мә ні 3 487 717 млн. тең геге тең еледі. Бұ л ретте бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ андардың БЖЗҚ активтердің жалпы сомасы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары 60%-дан аса, ал Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары 30% -дан аса болды, ол 2 112 906 млн. тең ге жә не тиісінше 1 051 406 млн. тең геге барабар.

Екінші дең гейдегі банктердің (бұ дан ә рі – ЕДБ) активтері институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасы 32, 9% немесе 1 993 652 млн. тең ге болды. ЕДБ бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасының 51%-дан аса Қ азақ стан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарына инвестициялар қ ұ рады, 37%-дан аса инвестициялар Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар болды, ол 1 018 910 млн. тең ге жә не тиісінше 757 185 млн. тең ге болды.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтеріндегі жалпы сомасының сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдарының ү лесі 4, 8% болды, ол 291 044 млн. тең геге барабар. Бұ л ретте бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ андардың сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдары активтерінің жалпы сомасы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары 59, 2%-дан аса, ал Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары 23, 9%-дан аса болды, ол 172 418 млн. тең ге жә не тиісінше 69 692 млн. тең геге барабар.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтеріндегі жалпы сомасы инвестициялық қ орлардың жә не бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушыларының (бұ дан ә рі – БҚ НКҚ) активтері 3, 8% жә не 0, 8%, немесе 228 353 млн. тең ге жә не тиісінше 51 062 млн. тең ге болды. Бұ л ретте инвестициялық қ орлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің ү лкен бө лігі шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарына инвестициялары 83, 7% немесе 190 754 млн. тең ге болды. бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан БҚ НКҚ қ ұ рылымында Қ азақ стан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарғ а инвестициялары – 58, 1%, ол 29 658 млн. тең геге бар.

Кесте 2. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инвесторлар, мың тг. (2014 Жыл)

2015 жылғ ы 1 қ аң тарда институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің кӛ лемі 6 259 508 млн. тең ге болды.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасының ең жоғ ары ү лесі (58, 1%-дан аса) «Бірың ғ ай жинақ таушы зейнетақ ы қ оры» АҚ (бұ дан ә рі – БЖЗҚ) активтері қ ұ рады, ол абсолютті мә ні 3 635 830 млн. тең геге тең еледі. Бұ л ретте бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ андардың БЖЗҚ активтердің жалпы сомасы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары 54%-дан аса, ал Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары 37%-дан аса болды, ол 1 967 295 млн. тең ге жә не тиісінше 1 364 925 млн. тең геге барабар.

Екінші дең гейдегі банктердің (бұ дан ә рі – ЕДБ) активтері институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасы 32, 5% немесе 2 037 369 млн. тең ге болды. ЕДБ бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасының 50%-дан аса Қ азақ стан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарына инвестициялар қ ұ рады, 39%-дан аса инвестициялар Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар болды, ол 1 035 273 млн. тең ге жә не тиісінше 799 109 млн. тең ге болды.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтеріндегі жалпы сомасының сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдарының ү лесі 4, 9% болды, ол 308 971 млн. тең геге барабар. Бұ л ретте бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ андардың сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдары активтерінің жалпы сомасы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары 55%-дан аса, ал Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары 27%-дан аса болды, ол 170 118 млн. тең ге жә не тиісінше 83 876 млн. тең геге барабар.

Кесте 3. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инвесторлар, мың тг. (2015 Жыл)

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтеріндегі жалпы сомасы инвестициялық қ орлардың жә не бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушыларының (бұ дан ә рі – БҚ НКҚ) активтері 3, 6% жә не 0, 8%, немесе 226 552 млн. тең ге жә не тиісінше 50 786 млн. тең ге болды. Бұ л ретте инвестициялық қ орлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің ү лкен бӛ лігі шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарына инвестициялары 84, 7% немесе 191 680 млн. тең ге болды. бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан БҚ НКҚ қ ұ рылымында Қ азақ стан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарғ а инвестициялары – 55, 7%, ол 28 304 млн. тең геге бар.

2.2 Қ Р институционалды инвесторларының инвестициялық портфелін талдау

2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша ЗАИБЖАҰ -ның инвестициялық басқ аруындағ ы зейнетақ ы активтерінің жиынтық кө лемі 2012 жылдың басынан бастап 536, 0 млрд. тең геге немесе 20, 2%-ғ а ө сіп, 3 188, 3 млрд. тең ге болды.

Зейнетақ ы активтерінің орташа айлық ө сімі 2012 жылғ ы 1 қ аң тар 2013 жылғ ы 1 қ аң тар аралығ ында 44, 7 млрд. тең ге болды.

Кесте 4.Зейнетақ ы активтерінің жиынтық кө лемін бө лу.

2012 жылы инвестицияланғ ан зейнетақ ы активтерінің кө лемі 583, 2 млрд. тең геге немесе 22, 9%-ғ а ө сіп, 2013 жылғ ы 1 қ аң тарғ а 3 129, 4 млрд. тең ге болды.

Жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының инвестициялық портфеліндегі Қ Р эмитенттерінің мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарының ү лесі инвестицияланғ ан зейнетақ ы активтерінің жалпы кө лемінен 50, 5%-ды (1 579, 4 млрд. тең ге) қ ұ райды жә не 2012 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша осындай кө рсеткішке қ атысты 425, 4 млрд. тең геге артты. Қ Р мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздардың ү лесі 2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша инвестицияланғ ан зейнетақ ы активтерінің жалпы кө лемінен 25, 9%-ды (810, 5 млрд. тең ге) қ ұ рады. (Қ осымша А)

Қ азақ стан Республикасының екінші дең гейдегі банктеріндегі салымдар кө лемі 2012 жылы 83, 6%-ғ а азайып, 324, 8 млрд. тең ге болды.

Эмитенттері бағ алы қ ағ аздар шығ арылымдары бойынша дефолтқ а жол берген бағ алы қ ағ аздардың ү лесі 2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы зейнетақ ы активтерінің жалпы кө лемінен 0, 5%-ды қ ұ рады, бұ л абсолютті мә н бойынша 16, 9 млрд. тең ге болды. (Қ осымша Б)

Инвестициялық пай жә не акционерлік қ орлардың жиынтық инвестициялық портфеліндегі негізгі ү лесті ө зге мү лік (инвестициялық қ ордың акционерлік қ оғ ам болып табылмайтын заң ды тұ лғ алардың капиталына инвестициялары, жер учаскелері, ү йлер мен ғ имараттар, жылжымайтын мү ліктің салынып жатқ ан жә не қ айта қ ұ растырылып жатқ ан объектілері, жобалық -сметалық қ ұ жаттама, жерді пайдалану жә не жер қ ойнауын пайдалану қ ұ қ ық тары) иеленеді, тиісінше 64, 9% (373, 6 млрд.тең ге) жә не 37, 7% (18, 0 млрд.тең ге).

Қ Р эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары инвестициялық пай қ орларының инвестициялық портфелінде 1, 3%, акционерлік инвестициялық қ орлар портфелінде – 6, 1%-ды иеленіп отыр. Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарының ИПҚ -ның жиынтық портфеліндегі ү лесі қ омақ ты емес – 24, 9% болса, АИҚ -ның портфелінде - 0, 2% болды.

Кесте 7. 2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы сақ тандыру ұ йымдарының инвестициялық портфелінің қ ұ рылымы

Есепті кү нге сақ тандыру ұ йымдарының жиынтық инвестициялық портфелінің кө лемі 338 039 млн. тең ге болды. Бұ л ретте екінші дең гейдегі банктердегі салымдарғ а - 31, 13%, Қ Р эмитенттерінің корпоративті бағ алы қ ағ аздарына – 40, 23%, Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарының ү лесіне 18, 45%-дан келеді.

3 БАҒ АЛЫ Қ АҒ АЗДАР НАРЫҒ ЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ МЕН ОНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒ ЫТТАРЫ

3.1 Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының инвестициялық белсенділігін арттыру жолдары

Қ азіргі кезде Республикада бағ алы қ ағ аздар нарығ ы қ алыптасу шағ ында. Оның даму жолында алғ ашқ ы іс — шаралар жү ргізілуде. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының дамуы жолында шешеуін талап ететін экономикалық жә не ә леуметтік – психологиялық мә селелер кө п.

Экономикалық мә селелерге:

1) Нарық ты реттейтін механизмнің жоқ тығ ы;

2) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ын дамытатын бірың ғ ай кө зқ арас жү йесінің жоқ тығ ы;

3) Заң дардың мү лтіксіз орындалмауы;

4) Салымдарды тіркеу жү йесінің жоқ тығ ы (депозитно-регистраторская система);

5) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының материалдық – тетехникалық негізінің аздығ ы;

6) нарық инфрақ ұ рылымы ө су дең гейінің тө мендегі жатады.

Ал, ә леуметтік-психологиялық мә селелерге бағ алы қ ағ аздар нарығ ында маман кадрлардың аздығ ычмен халық тың инвестициялық белсенділігінің тө мен дең гейлігі жатады. Бұ л мә селелер халық тың басым кө пшілігінің бағ алы қ ағ аздар нарығ ының мә нін тү сінбеушілігі мен инвестиция беруге психологиялық дайындығ ының жоқ тығ ынан туындайды [2, 90бет].

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ына мамандарды Бағ алы қ ағ аздар жө ніндегі Ұ лттық комиссияның осы іспен шұ ғ ылданү ғ а рұ қ сат берген Оқ у орталық тары дайындайда. Оқ у орталық тарының жұ мысын Ұ лттық комиссия торағ асының жарлығ ына сә йкес қ ұ рылғ ан Аттестациялық комиссия ү йлестіріп отырады Аттестациялық комиссияның қ ұ рамына. Ұ лттық комиссияның бір мү шесі оның басқ армасы болып, ал мү шелері жә не хатшысы болып, бағ алы қ ағ аздар нарығ ын реттейтін Бас басқ арманың мамандары кіреді. Қ азіргі уақ ытта оқ уды табысты бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куә лік алғ ан 1500-дай адам брокерлік, дилерік іспен айналысуғ а қ ұ қ ық алды.

Дү ниежү зілік нарық тарихында бағ алы қ ағ аздар нарығ ының негізгі ү ш ү лгісі (моделі) бар. Олар:

1.Банктік ү лгі– онда бағ алы қ ағ аздар нарығ ы механизмі арқ ылы банктер қ аржы қ орларын бө леді (мысалы, бұ л ү лгі Германияда, Австрияда, Белгияда кө п тарағ ан). Бұ л ү лгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер ө з міндетіне алады.

2. Банктік емес ү лгі немесе нарық тық ү лгі –