Тілдердің типологиялық классификациясы

Тілдерді фонетикалық грамматикалық қ ұ рылысына қ арай бірнеше типке бө луге болады. Сондық тан тілтану типологиясы, немесе салғ астырмалы лингвистика ғ ылымы тілдерге ә ртү рлі тұ рғ ыдан келеді:

1. Фонетикалық типология,

2. Синтаксистік типология.

3. Морфологиялық типология

Бұ лайша топтастырудың тілдер арасындағ ы туыстық қ а тікелей қ атысы жоқ. Алдымен фонетикалық типология жө нінде.

1. Тілдер дыбыс қ ұ рылысты жә не буын қ ұ рылысты болып бө лінеді. Дыбыс қ ұ рылысты тілдерді сө здер дыбыстардан қ ұ ралса, буын қ ұ рылысты тілдерде буындардан қ ұ ралады. Буындар одан ә рі бө лшектенбейді, ол тек инициаль (буынның басы) жә не финальғ а (буынның соң ы) бө лшектенеді. Мысалы, еуропалық тілдер дыбыс қ ұ рылысты, Қ ытай тілі буын қ ұ рылысты. Дыбыс қ ұ рылысты тілдерде дыбыстар болады да, ә ріптермен жазады, буын қ ұ рылысты тілдерде дыбыстар болмайды, олар иероглифтермен жазады.

2. Монотониялық жә не политониялық тілдер. Монотониялы тауыс тоны сө з мағ ынасын ажыратпайды. Политониялы тілдерде сө здің мағ ынасын ажырататын дауыс тоны. Яғ ни сө здің айтылу ә уені оның мағ ынасын кө рсетеді. Политониялы тілдерге мысалы, Қ ытай, Вьетнам тілдері жатады. Онда сө здің мағ ынасын айтылу ә уені анық тайды. Монотониялы тілдерде сө здің мағ ынасын оның қ ұ рамындағ ы дыбыстар анық тайды. Мысалы ағ ылшынғ орыс, қ азақ, араб тілдері.

Синтаксистік типология бойынша дү ние жү зі тілдері ү ш топқ а бө лінеді.

1. Номинативті тілдер – бұ ндай тілдерде бастауыш негізгі (атау, исходный) септігінде тұ рады да баяндауышпен жақ бойынша қ иысады, баяндауыш немесе кө мекші етістік соғ ан сә йкес жіктеледі.

2. Эргативті тілдерде етістіктің салт немесе сабақ ты болуына қ арай, белгілі бір септіктерді керек етуіне қ арай бастауыштың (субъектінің) тұ лғ асы ө згеріп отырады, ал толық тауыш осы ө згерістерге керісінше басқ а тұ лғ аларғ а орайласады. Яғ ни олардың тұ рақ ты тұ лғ асы болмайды, бұ л тұ лғ а етістіктің қ ажетсінуіне байланысты.

3. Посессив (пассив) тілдерде етістіктер актив жә не пассив болып кү рт қ арсы қ ойылады да. Бастауыштың тұ лғ асы осығ ан байланысты болып келеді.

Қ азіргі номинативті тілдердегі етіс каегориясы осы ө згерістердің модификацияғ а ұ шырағ ан бір тармағ ы болуы керек: етістер ө згергенде бастауыштар мен толық тауыштар (объектілер мен субъект) да ө згеріп кетеді.

Типологиялық классификациялардың ішінде ең жете зерттелгені морфологиялық типология. Онда ә лемдегі тілдерді тұ лғ алық тү рлену жү йесі бойынша топтастырады.

1. Тү бір тілдерде сө з тү рлендіруші аффикстер болмайды, сө здер орын тә ртібі арқ ылы байланыса береді (қ ытай тілі).

2. Агглютинативті тілдерде жұ рнақ тар мен жалғ аулар кең таралғ ан жә не олар тү бірдің ү стіне бірінен соң бірі ү стемеленіп жалғ ана береді де сө з ұ зара тү седі. Ә лгі қ осымшалар бір мағ ыналы болады, ал тү бір ө з тә уелсіздігін сақ тайды, ө згермейді (қ азақ тілі). (кө ше-кө шелер-кө шелерге-кө шелерімізге).

3. Флективті тілдерде қ осымшалар тү бірдің кө рінісіне ө згерістер енгізеді жә не ол қ осымшаларда кө п мағ ына болады, сондық тан сө здің кө лемі ұ зармайды, тү бір ө з ішінен ө згереді (орыс тілі). (улица-улицы-улицам-улиц)

Синтетикалылық индескін (Дж. Гинберг бойынша) алу ү шін тілдегі текстіні алып, ондағ ы морфтардың санына сө здердің санын бө леді. Алынғ ан кө рсеткіш 2-ден тө мен болса, аналитикалық, 2-ден 3-ке дейін болса, тіл синтетикалық, 3-тен жоғ ары болса, полисинтетикалық болады. Мысалы: tu be or not tu be, быть или не быть, болу немесе болмау. Аналитикалық тілде неғ ұ рлым кө п сө з қ ажет болады, синтетикалық тілде ол аз сө здің санымен беріледі, яғ ни аналитикалық тіл негізінен кө мекші сө здерге сү йенеді, немесе сө з тү рлендірушілерді қ абылдауғ а бейім болмайды (ағ ылшын тілінде кө мекші сө здер ө те кө п жә не екі септік бар), синтетикалық тілде негізінен қ осымшаларғ а сү йенеді, тү бірдің тү рлену жү йесі бай болады (қ азақ тілінде жұ рнақ -жалғ аулар кө п жә не жеті септік бар).