леңдері

Ыбырай " Қ азақ хрестоматиясына" кірген ө лең дерінде де халық ағ арту идеясын кө терді. Оның " Кел, балалар, оқ ылық! ", " Ө нер-білім бар жұ рттар" ө лең дері осындай мақ сатта туғ ан.

" Кел, балалар, оқ ылық! " ө лең і жастарды оқ уғ а, білім алуғ а шақ ырады:

Оқ ысаң дар, балалар,

Шамнан шырақ жағ ылар.

Тілегенің алдың нан

Іздемей-ақ табылар.

Кел, балалар, оқ ылық!

Оқ ығ анды кө ң ілге

Ық ыласпен тоқ ылық!

Ө лең нің ә р шумағ ында оқ удың ә р жақ ты пайдасын айта отырып, ақ ын соң ғ ы жолдарды ылғ и қ айталап отырады.

Мал, дә улеттің байлығ ы –

Бір жұ тасаң, жоқ болар.

Оқ ымыстың байлығ ы–

Кү ннен кү нге кө п болар,

Еш жұ тамақ жоқ болар.

Сө йтіп, ақ ын, бір жағ ынан, жастарды оқ уғ а, білім алуғ а ү ндесе, екінші жағ ынан, оқ у, ө нер, ғ ылым-білімге, оның жалпы халық ү шін керектігіне еш мә н бермейтін ескі кө зқ арасқ а соқ қ ы береді. Ө мірдегі сарқ ылмайтын мол байлық – білім екендігін айта келіп, білімге адамның қ олы жету ү шін, ерінбей оқ у, қ ажымай ең бек ету керектігін тү сіндіреді.

Ыбырай " Ө нер-білім бар жұ рттар" атты ө лең інде оқ у, білім алудың мақ сатын кең інен сө з етеді. Ө лең нің негізгі идеясы – қ азақ қ ауымына озық мә дениетті елдерді ү лгі етіп кө рсету.

Ө нер-білім бар жұ рттар

Тастан сарай салғ ызды.

Айшылық алыс жерлерден

Кө зің ді ашып, жұ мғ анша,

Жылдам хабар алғ ызды.

...Отынсыз тамақ пісірді,

Сусыздан сусын ішірді.

Тең ізде жү зді балық тай,

Дү ниені кезді жалық пай.

Ыбырай жастардың оқ ығ ан адам болғ андағ ы мақ саты ө з халқ ының бір керегіне жарау, оны " тастан сарай салдырып, айшылық алыс жерлерден кө зің ді ашып-жұ мғ анша, жылдам хабар алғ ызатын" елдердің қ атарына жеткізу деп білді. Келешекке сенімі мол Ыбырай ө мір кө ркі, болашақ тың иесі – жастар деп ұ қ ты.

Біз надан боп ө сірдік,

Иектегі сақ алды.

" Ө нер – жігіт кө ркі" деп,

Ескермедік мақ алды.

Біз болмасақ, сіз барсыз,

Ү міт еткен достарым,

Сіздерге бердім батамды! –

деп, жеткіншек ұ рпақ қ а сенім артады.

Бұ л ө лең дердегі: жақ сы мен жаманды, білімділік пен надандық ты салыстыра суреттеу ә дісі де жас балаларғ а оларды айқ ынырақ таныту мақ сатын кө здейді. Сондық тан Ыбырай ө з дә уірі оқ ырмандарының ұ ғ ымына жең іл етіп, салыстырулар жасайды. Бұ л ө лең дердің кө п тіркестері бү гінде мақ ал-мә телге айналып кетті.

Табиғ ат суреті

Ыбырайдың " Ө зен", " Жаз" деген ө лең дері табиғ ат кө ріністерін суреттеуге арналғ ан. Мұ ндай тұ тас лирикалық, пейзаждық ө лең дер Ыбырайғ а дейінгі қ азақ поэзиясында кездеспейді. Оқ ырмандардың кө ң ілін табиғ аттың сұ лу кө ріністеріне аудару арқ ылы ел сү ю, жер сү ю, Отан сү юге тә рбиелейтін патриоттық ө лең дер орыстың демократтық, гуманистік ә дебиетінің ү лгісі болатын. Ыбырай ө лең дері – туғ ан ел табиғ атын жырлап, сол арқ ылы ө зінің жас шә кірттерінің бойында табиғ атты, Отанды сү ю сезімдерін тә рбиелеуге жасағ ан елеулі қ адамы. Екі ө лең інде де Ыбырай табиғ ат кө рінісін жалаң алмай, адамдардың тіршілігімен байланыстыра кө рсетеді. Сол арқ ылы табиғ ат пен адамның байланысын, табиғ аттың адам ісіне, ең бекке, ой-сезіміне тигізер жанды ә серін бейнелейді.

Таулардан ө зен ағ ып сарқ ырағ ан,

Айнадай сә уле беріп жарқ ырағ ан.

Жел соқ са, ыстық соқ са, бір қ алыпта,

Аралап тау мен тасты арқ ырағ ан.

Кө ң ілің суын ішсең, ашылады,

Денең де бар дертің ді қ ашырады.

Ө ксіген оттай жанып жануарлар,

Ө зеннен рақ ат тауып, басылады.

Ақ ын тау ө зенін нақ ты ә рі ә серлі суреттеген. Бү кіл тіршіліктің " ө зеннен рақ ат тауып" жатқ анын нақ ты сипаттау оқ ырман кө ң іліне жағ ымды сезім ұ ялатады.

" Жаз" ө лең інде кө ктемгі табиғ аттың келісті суреттері бар. " Ұ шпақ тың кү н сә улесі жерге тү сіп", " Аспаннан рақ ымменен кү н тө нгенде", " Ұ йқ ыдан кө зін ашқ ан жас балаша, жайқ алып шығ а келер жердің гү лі", " Кеш болса, кү н қ онады таудан асып, шапақ қ а қ ызыл алтын нұ рын шашып", т.б. суреттер мен бейнелі сө здер Ыбырайдың табиғ ат кө ріністерін сезінуінің терең дігін, суреткерлігін кө рсетеді. Ақ ын бар тіршілікті кө ктем кү нінің мейірімді шағ ымен байланыста бейнелейді. Қ ырдағ ы жаз кө ріністеріне сү йсіну, мал бакқ ан елдің қ ыстан қ ысылып шығ ып, жазда тынысының кең уі, қ уаныш-шаттығ ы кө ң ілді ә серге бө лейді.

Бір малы шаруаның екеу болып,

Қ ыстаудан ауыл кө шер алуан-алуан.

Кү лісіп, қ ұ шақ тасар, ә зіл етер,

Ә йелдер кө ш жө нелтіп кейін қ алғ ан.

Жү гіріп киік, қ ұ лан тау мен қ ырда,

Қ уанып ық ыласпен келген жылғ а...

Алыстан мұ нарланғ ан сағ ымдары

Шақ ырып, тұ рар кү ліп: " Кел, – деп, – мұ нда..." Бұ л ө лең дер арқ ылы Ыбырай қ азақ тың жазба ә дебиетінде табиғ ат лирикасын бастады. Оны кейін Абай ә лемдік поэзияның биік дең гейіне жеткізді:

" Ең бекпен табылғ ан дә м тә тті"

Ең бекті сү ю жә не қ адірлеу – Ыбырай ә ң гімелерінің негізгі тақ ырыбы. Оны жазушы шағ ын ә ң гімелерде ү гіт, ө сиет тү рінде берсе, кей шығ армаларында халық тың қ оғ амдық санасын тә рбиелейтін реалистік суреттер арқ ылы бейнелейді.

" Ө рмекші, қ ұ мырсқ а, қ арлығ аш" ә ң гімесінде Ыбырай ең кішкентай жә ндіктердің ө зі де тіршілік ү шін тыным таппай ең бек етіп жү ргендігін кө рсете келіп, оларды балаларғ а ү лгі етеді. " Қ арлығ аш, ө рмекші ғ ұ рлы жоқ пысың, сен де ең бек ет, босқ а жатпа", – дейді.

" Атымтай жомарт" ә ң гімесінде жазушы халық арасындағ ы Атымтай жомарт туралы аң ыздарғ а жаң аша мазмұ н беріп, ө зінше қ орытады. Атымтайды ол ең бек адамының ү лгісі етіп кө рсетеді. Еш нә рсеге мұ қ таждығ ы жоқ болса да, Атымтай ылғ и жұ мыс істейді. " Кү н сайын ө з бейнетіммен, тапқ ан пұ лғ а нан сатып алып жесем, бойыма сол нә р болып тарайды. Ең бекпен табылғ ан дә мнің тә ттілігі ө згеше болады", – дейді ол.

" Ә ке мен бала" ә ң гімесінде мынадай бір жай сө з болады.

" Бір адам он жасар баласын ертіп, егістен жаяу келе жатса, жолда қ алғ ан бір ескі тағ аны кө ріп, баласына айтты: " Анау тағ аны, балам, ала жү р", – деп. Бала ә кесіне: " Сынып қ алғ ан ескі тағ аны не қ ылайын", – деді. Ә кесі ү ндемеді. Тағ аны ө зі алды да, жү ре берді. Қ аланың шетінде темірші ұ сталар бар екен, соғ ан жеткен соң ә кесі кайырылып, тағ аны соларғ а ү ш тиынғ а сатты. Одан біраз ө ткен соң, шие сатып отырғ андардан 3 тиынғ а бірталай шие сатып алды. Сонымен, шиені орамалына тү йіп, шетінен ө зі бір-бірлеп алып жеп, баласына қ арамай аяң дап жү ре берді. Біраз жер ө ткен соң, ә кесінің қ олынан бір шие жерге тү седі. Артынан келе жатқ ан бала да тым-ақ қ ызығ ып келеді екен. Жерге тү скен шиені жалма-жан жерден алып, аузына салды. Біраздан соң жә не бір шие, одан біраз ө ткен соң жә не бір шие, сонымен, бала ә рбір шие тастағ ан жерге бір ең кейіп, шие теріп жеді. Ең соң ында ә кесі тоқ тап, баласына шиені орамалымен беріп тұ рып: " Кө рдің бе, бағ ана тағ аны жамансынып, жерден бір иіліп кө теріп алуғ а еріндің. Енді сол тағ ағ а алғ ан шиенің жерге тү скенін аламын деп, бір ең кеюдің орнына он ең кейдің. Бұ дан былай есің де болсын: аз жұ мысты қ иынсынсаң, кө п жұ мысқ а тап боларсың; азғ а қ анағ ат етпесең, кө птен қ ұ р қ аларсың ", — деді.

Кейде сә л нә рсені қ омсынып, оғ ан кө ң іл бө лмеушілік, аз жұ мысты қ иынсынып, бойкү йездікке салынушылық ө мірде аз кездеспейді. Бұ л – жақ сы ә дет емес. Сондық тан балалардың бойкү йез, жалқ ау болмауына, ең бекқ ор болуына Ыбырай ерекше мә н берген.

" Бай баласы мен жарлы баласы" атты ә ң гімесінде Ыбырай ең бекке деген коғ амдық, таптық кө зкарасты бейнелейді. Кө шкен елдің жұ ртында қ алғ ан екі баланың бір тә улік ішінде басынан кешкендерін суреттеу аркылы сол балалардың ө мір тануы, тіршілікке икемділігі жайлы мә селеге ә леуметтік мә н береді.

Жазушының шығ армағ а жасы қ ұ рбы екі баланы алып, оларды бай мен кедейдің ө кілі етіп суреттеуінің сыры да оның идеясынан айқ ын кө рінеді. Жарлы баласы Ү сен – тұ рмыстың ауыртпалығ ын кө ре жү ріп, ысылғ ан ең бек адамы. Ауылдары кө шіп кетіп, жұ ртта қ алғ ан екі баланың далада тамақ тауып жеуіне, ауылдың калай қ арай кө шкенін аң ғ аруына, тү нде далада тү негенде ит-қ ұ стан сақ тануына Ү сеннің тапқ ырлығ ы мен ең бекқ ұ марлығ ы себеп болады. Ал бай баласы Асан – ө мір ү шін кү ресудің жолын білмейтін, шыдамсыз, ең бекке икемі жоқ жан. Кісі ең бегімен кү н кө ріп, бейқ ам болып ө скен бай баласының басына кү н туғ андағ ы дә рменсіздігін суреттеу арқ ылы жазушы келешек Ү сендер жағ ында екенін аң ғ артады. Сө йтіп, жастарғ а ө мірден еш нә рсе ү йренбей, жалқ ау болып ө скен бай баласындай болмай, қ иыншылық қ а тө зімді, ө нерге бейім, ең бек сү йгіш жарлы баласы Ү сендей болып ө суді уағ ыздады.

" Бағ у-қ ағ уда кө п мағ ына бар"

" Жаздың бір ә демі кү нінде бір кісі ө зінің баласымен бақ шағ а барып, екеуі де егілген ағ ашты кө ріп жү рді. " Мына ағ аш неліктен тіп-тік, ана біреуі неліктен кисық біткен"? – деп сұ рады баласы. " Ата-анаң ның тілін алсаң, ана ағ аштай сен тү зу кісі болып ө серсің. Бағ усыз кетсең, сен де мына қ исық ағ аштай болып, бағ усыз ө серсің. Мынау ағ аш – бағ усыз ө з қ алпымен ескен", – деді атасы. " Олай болса, бағ у-қ ағ уда кө п мағ ына бар екен ғ ой", – деді баласы. " Бағ у-қ ағ уда кө п мағ ына барында шек жоқ, шырағ ым, бұ дан сен ө зің де ғ ибрат алсаң болады, сен жас ағ ашсың, сағ ан да кү тім керек. Мен сенің қ ате жерің ді тү зеп, пайдалы іске ү йретсем, менің айтқ анымды ұ ғ ып, орнына келтірсең, жақ сы, тү зу кісі болып ө серсің ", – деді.

Ыбырай " Бақ ша ағ аштары" атты ә ң гімесінде осылай деп жазды. Яғ ни тә рбиенің ү лкен рө л атқ аратынын кө рсеткен.

Соның бірі – талап. Талап етіп талпынбаса, адам баласы алғ а баспағ ан болар еді. " Талапты ерге нұ р жауар" деген халық мақ алы да ө мір тә жірибесінен туғ ан. Жастық шақ – жігер-қ айраттың мол кезі, бойдағ ы жақ сы қ асиеттерді жарық қ а шығ арып қ алатын кез, ол ү шін талап керек. Талаптан да, ө мірден керегің ді ал.

" Талаптың пайдасы" деген ә ң гімесінде Ыбырай сол идеяны кө тереді.

I Петр патша шіркеуге барып ғ ибадат етіп тұ рғ анда, арт жақ та бір баланың сурет салып тұ рғ анын кө ріп, қ асына келіп, не салып жатқ анын сұ рағ анда бала: " Сіздің суретің ізді салып жатырмын! " – дейді. Петр суретті кө рсе, мә з еш нә рсесі жоқ екен. Бірақ ақ ылды Петр патша ол баланың суретке талабы бар екенің аң ғ арып, сурет салатын оқ уғ а бергізеді. Кейін сол бала ү лкен суретші болады.

Жазушының бұ л арадағ ы кө здегені - жас баланың талабын, сол талаптың арқ асында неге қ олы жеткенін кө рсету, кім талап етсе, сол мақ сатына жететіндігін дә лелдеу.

Мейірімділік баланың отбасына деген махаббатынан басталады. Ә ркім алдымен ө з ата-анасын, туғ андарын жақ сы кө реді, сыйлайды. Ыбырай ата-ана мен бала арасындағ ы осындай жылы қ арым-қ атынасқ а ерекше мә н береді. " Мейірімді бала" ә ң гімесінде 13 жасар қ ыздың ә кесінің орнына, ө з қ олын кесуді сұ рағ анын жазады. Қ ыз: " Тақ сыр, жұ мыс істеп, бала-шағ аларын асырайтын атамның қ олын қ алдырып, мына менің қ олымды кесің із", – дейді.

Жазушы " Аурудан аяғ ан кү штірек” деген ә ң гімесінде аяғ ы сынғ ан Сейіт деген бала, ауруы қ анша батса да, анасын қ иналтпау ү шін қ абақ шытпағ андығ ы айтылады. " Ауырмақ тү гіл, жаным кө зіме кө рініп тұ р, бірақ менің жанымның қ иналғ анын кө ріп, ә жем де қ иналып, жыламасын деп жатырмын", – дейді ол.

Алғ ашқ ы ә ң гімедегі қ ыз да, соң ғ ы ә ң гімедегі Сейіт те шын мә ніндегі мейірімді қ ылық тарымен ерекшеленеді, мұ ның негізінде жалпы адамды сү йетін жақ сы сезімдер жатыр. Олар біртіндеп жетіліп, Отан сү ю, ел сү ю сезімдеріне ұ ласатыны даусыз. Ыбырайдың мейірімді балалары нағ ыз отаншыл азаматтар болатынына сенесің.