Картографиялық бейнелердің тәсілдері. Ареалдар тәсілі. Сапалы фон тәсілі.

Картографиялаудың екі тә сілі – ареалдар тә сілі жә не сапалы фон тә сілін ү лкен ауданда жайылғ ан, олардың сандық сипаттамаларынсыз қ ұ былыстардың кең істіктік орналасуын картада кө рсету ү шін қ олданады.

Ареалдар тә сілі (латынның area – аудан, жер бө лігі) картографиялық қ ұ былыс орналасатын аудан, ерекше белгілеумен бү кіл карта территориясында кө рсетіледі. Бұ л тә сілмен тақ ырыптық карталарда дә нді жә не жабайы ө сімдіктердің таралу аудандары немесе жануарлардың таралуы, шө л аудандары, тең іздерде қ алқ ып жү ретін мұ здар аудандары, пайдалы қ азбалардың таралу аудандары, тарихи карталарда шаруалар кө терілісінің аудандары жә не тағ ы басқ а кө птеген қ ұ былыстар кө рсетілуі мү мкін.

Қ андай да бір қ ұ былыстың ареалы картада кө бінесе белгілі суреттің сызығ ы мен тү сі ретінде кө рсетіледі. Басқ а жағ дайларда картаның бетінде ерекшеленген ареалдан тыс жерлер боялады немесе штрихталады.

Кей кездерде қ ұ былыстардың таралу шекаралары белгісіз болады, ал кейбір жағ дайларда ареалдың шекарасын картада кө рсетуді қ ажет етпейді. Бұ л кезде ареал қ ұ былыстың атымен жазылып белгіленуі мү мкін. Ауданы жағ ынан ү лкен емес ареалдар шартты белгілермен кө рсетіледі – геометриялық, кө ркем тә сілімен немесе ә ріппен (аталатын белгімен – ареалмен). Ауданы жағ ынан ү лкен ареалдар шекаралары кө рсетілмеген осындай бірнеше белгімен толтырады.

Ә р тү рлі ө сімдіктер мен жануарлардың таралу ареалдарының кең істікте ә р тү рлі таралу қ атынастары болады: олар бір-бірінен алыс қ ашық тық та болуы немесе қ атар орналасуы мү мкін немесе бір жерде орналасады. Ең соң ғ ы тә сілде карта бө лігінің бір жерінде екі немесе одан да кө п ареалдар болуы мү мкін.

Картада ареалдар тә сілімен кө рсетілген қ ұ былыстардың таралу аудандары кей кезде оның нақ ты орналасуына сай келмейді

Ареалдар тә сілінің тү рлері болады, оны сандық ареалдар деп атайды. Бұ л нұ сқ ада кө рсетілген ареал территорияны қ оршамайды, ол тек қ ана кө п таралғ ан аудандарды кө рсетеді. Карта аң ызында ареалды ерекшелеу белгілі сандық кө рсеткіштерімен кө рсетіледі. Суретте белгілі территорияны анық тау ү шін сандық ареал тә сілі кө рсетілген. Мұ нда қ арапайым ареалдан ө згешілігі: белгіленген территориядан тыс жерде жү кті ө зен арқ ылы тасымалдайды, бірақ бұ л тасымалдаудың тек қ ана 30 % қ ұ райды.

Сапалы фон тә сілі бө ліктерде сапалық ерекшеліктерді кө рсетеді, картада кө рсетілген территория тү гел бө лінген. Бө лінуді кө рсетілген қ ұ былыстың белгіленген классификациясы негізінде жатқ ан кандай да бір қ асиеттері бойынша кө рсетеді. Бұ л қ асиет, мысалы, топырақ тың тү рі немесе басқ а территорияның табиғ и ерекшеліктері, ауыл шаруашылығ ының мамандануы жә не т.с.с. бола алады.

Карта территориясында ө зінің ә рбір белгіленген шекарасы болады жә не барлық бө ліктер оқ ырманғ а жақ сы кө рсетілуі ү шін ө зінің тү сімен боялады (штрихтаумен кө рсетіледі немесе анық талғ ан белгілердің тү рлері). Егер де белгіленген бө ліктер кө п жә не олардың арасында бір-біріне ұ қ сас болса, онда олар картаның аң ызына байланысты фондық бояудан басқ а нө мірлермен жә не ә ріптермен кө рсетіледі (геологиялық картаны қ араң дар).

Сапалық фон тә сілін қ андай да бір қ асиеттері бойынша территорияны аудандастыру ү шін қ олдануғ а болады. Мысалы, ө зендерді аудандастыру картасында ө зендерді қ армен, жаң бырмен, грунттық немесе ә р тү рлі тә сілдермен қ оректенуін кө рсетуге болады. Басқ а кездерде сапалы фон тә сілі картада территорияның бө лінуін тек қ ана бір ерекшелігімен емес, комплексті ерекшелігімен бө лінуді кө рсетеді. Картаның аң ызында кө птеген қ асиеттерінің қ осылуына негізделген жер бетінің бейнеленген бө ліктерінің сапалық ерекшеліктерін жалпылау сипаттамаларымен кө рсетеді. Мысалғ а климаттар картасы, табиғ ат зоналары, саяси жә не саяси-ә кімшілік карталар жатады.

Осылай сапалық фон тә сілін қ олданғ ан кезде кө рсетілетін территорияның барлығ ы бө ліктерге бө лінеді, яғ ни белгіленген территориялар бір-бірін басып тұ ра алмайды, жә не олардың арасында «бос» жер қ алмауы керек (ареалдар тә сілі тә різді).

Картада сапалы фон тә сілін ә р тү рлі екі қ асиеті бойынша территорияны аудандастыруы арқ ылы кө рсетеді. Бір қ асиеті бойынша кө рсетілген аудандар торы екінші қ асиеті бойынша территорины аудандастыру кезінде алынғ ан басқ а торғ а орналастырылады. Аудандардың екі жү йесін де бір-бірінен ажырату ү шін, біріншісін фондық бояумен, ал екіншісін штрихтаумен кө рсетеді.

Суреттеу қ асиеті болып сапалы фон тә сілінде тек қ ана бояу мен штрихтау ғ ана емес, сонымен қ атар территориядағ ы ерекшеленген бө ліктің ө зінің шекаралары немесе картаның территориясында кө рсетілген тек қ ана жазулар болуы мү мкін (мысалы, халық тар атауы). Бұ л тә сілмен сапалық айырымдарын кө псатылы иерархиямен кө рсетуге болады. Мысалы, саяси картада бояумен мемлекеттерді кө рсетеді, олардың ә кімшілік бө лінуін шекаралық сызық тармен, ал тарихи аудандарды – жазулармен кө рсетуге болады.