Еңбекақының формалары мен жүйелері.

Ең бекақ ыны дұ рыс ұ йымдастыру ө ндірісітік мә селелермен бірдей маң ызды іс. Жалақ ыны ұ йымдастырудың негізгі міндеті – ең бекақ ыны ә рбір жұ мысшының ең бек ү лесімен байланысты етіп, жұ мысшының жұ мысқ а ынтасын арттыру болып табылады. Жұ мысшылардың ең бекақ ысын ұ йымдастыру:

· Кә сіпорын жұ мысшыларының ең бек ақ ысының формалары мен жү йелерін анық тау;

· Кә сіпорын жұ мысшылары мен мамандарының жеке жетістіктеріне тө лемдер тө леу критерийлерін жасау;

· Мамандар мен қ ызметкерлердің лауазымдық жалақ ы жү йесін жасау;

· Қ ызметкерлерге сыйақ ы беру кө рсеткіштері мен жү йесін негіздеу[4].

Жалақ ы формалары жә не жү йелері, сандық жә не сапалық кө рсеткіштер жиынтығ ымен анық талатын, ең бек нә тижесін, жұ мысшының ең бегінің саны мен сапасының жала, ы мө лщеріне байланыстылығ ын орнату тә сілі болып табылады.

Ең бекке ақ ы тө леу жү йесі – жұ мсалғ ан ең бек пен есептелген жалақ ы арасындағ ы арақ атынасты белгілеу жү йесі. Жалақ ының негізгі жү йелеріне мерзімді жә не кесімді жү йе жатады. Ө ндірісте ең бекке ақ ы тө леудің ө зге де жү йелері белгіленуі мү мкін. Ақ ы тө леу ең бектің жеке жә не ұ жымдық нә тижелері ү шін жү ргізілуі мү мкін.

Жұ мысшылардың жалақ ы формалары мен жү йелері ең бек ө німін бағ алау тә сілін; ең бекке ақ ы тө леу ү шін ө лшем жү ргізуді (жұ мыс уақ ытымен, шығ аралғ ан ө німмен, жеке, ұ жымдық жә не соң ғ ы нә тижемен); ең бек пен ең бек ақ ы арасындағ ы функционалдық басыбайлылық сипатын, ең бектің сандық сапалық нә тижелеріне байланысты жалақ ының ө згеріс пропорциясын анық тайды.

Ә ртү рлі меншік формасындағ ы кә сіпорындарда ең бек ақ ы тө леудің ең негізгі формасы кең таралғ ан. Олар кесімді – ө німнің ә рбір бірлігіне немесе жасалғ ан жқ мыстың кө леміне байланысты тө ленетін жалақ ы; мерзімді – тариф жү йесінде кө рсетілген календарлық емес, нормативтік жұ мыс уақ ытына тө ленетін жалақ ы.

Бұ л формалардың қ айсысын қ олдану ә р кә сіпорынның ө зінің жұ мыс жағ дайына байланысты болады.

Кесімді жалақ ыны қ олдану жағ дайлары:

- жеке жұ мысшының нақ ты ең бегіне тә уелді жұ мыстың санлдық кө рсеткіштерінің бар болуы;

- орындалғ ан жұ мыс кө лемін дә л анық тау мү мкіндігінің бар болуы;

- нақ ты учаскедегі жұ мысшылардың жұ мыс кө лемін немесе шығ аратын ө нім кө лемін ұ лғ айту мү мкіндігінің бар болуы;

- нақ ты ө ндіріс учаскесінде жұ мыс кө лемін немесе шағ ратын ө нім кө лемін ұ лғ айту қ ажеттілігінің бар болуы;

- ең бект техникалық нормалау мү мкіндігінің бар болуы.

Мерзімді жалақ ыны қ олдану жағ дайлары:

- ө нім шығ ару кө лемін арттыру мү мкіндігінің болмауы;

- ө ндіріс ү дерісі қ атаң шектелген;

- жұ мысшының атқ аратын қ ызметі тек технолдогиялық процесті бақ ылау ғ ана болғ анда;

- ө ндірістің конвейерлік жә не ағ ымдағ ы типтері қ олданылғ анда;

- ө нім ө ндіру кө лемін ұ лғ айту сапасын кемітуге ә сер еткен жағ дайда.

Кә сіпорынның алдына қ ойылғ ан міндеттері мен оның технико-экономикалық жағ дайларының ерекшеліктеріне байланысты кесімді жалақ ының мынадай формалары қ олданылады: тура кесімді, кесімді-прогрессивті, кесімді-сыйақ ылы, жанама, ұ жымдық жә не аккордты.

Тура кесімді жалақ ының мә ні мынада: жқ мысшының жалақ ысы ө німнің ә рбір бірлігіне бұ рыннан белгіленіп қ ойылғ ан есеп бойынша есептеледі.

Ең бекақ ы тө леудің ақ шалай жә не заттай нышандары бар. Ең бекақ ы тө леу негізгі жә не қ осымша тү рлерге бө лінеді. Негізгі ең бекақ ығ а мынадай тө лемдер жатады: мерзімділік, ү демелі жә не кесімді ең бекақ ы тө леу кезінде орындалғ ан жұ мыстың сапасы жә не мө лшері ү шін, пайдаланылғ ан уақ ыт ү шін тө лемдер;

- ең бектің қ алыпты жағ дайынан ауытқ уымен байланысты тө лемдер, яғ ни мерзімнен тыс жұ мыстар ү шін, тү нгі уақ ыттарғ а, мереке кү ндерде жә не т.б кү ндерде жұ мыс жасағ аны ү шін тө ленетін тө лемдер; - қ ызметкердің кесірінсіз тоқ тап қ алулар ү шін тө лемдер;

сыйлық тар, сыйлық ақ ылы ү стемелер жә не т.б. Қ осымша ең бекақ ығ а ұ жымдық келісім шарттарда жә не ең бек туралы заң дарда қ арастырылғ ан, жұ мыс жасалмағ ан уақ ыттар ү шін тө лемдер жатады: демалыс уақ ыттарына ақ ы тө леу;

- мемлекеттік жә не қ оғ амдық міндеттерді орындағ ан уақ ыттары ү шін ақ ы тө леу;

- кішкентай балалары бар аналарғ а жұ мыстағ ы ү зілістері ү шін ақ ы тө леу;

- жасө спірімдерге белгіленген жең ілдік сағ аттарғ а ақ ы тө леу[6].

Ө неркә сіп кә сіпорындарында тарифтік жү йені қ олдану.

Жұ мыстың негізгі тү рлерінің толық сипаттамасынан тұ ратын жә не ө неркә сіптің ә рбір саласын қ ұ растырылғ ан тарифтік біліктілік анық тамасының негізінде жү ргізіледі. Анық таманы жә не оның қ олданылу тә ртібін Қ азақ стан Республикасының Ү кіметі бекітеді.

Тарифтік мө лшерлеме – бұ л жұ мыс уақ ытының бірлігі ү шін, (сағ ат, кү н, ай) біліктіліктің айқ ын кү рделілігінде ең бек нормасын орындағ ан қ ызметкердің ең бекақ ысының белгіленген мө лшері. Тарифтік тор – бұ л разрядтардың жә не оғ ан меншіктелінген тарифтік коэффициенттердің арақ атынас мә кілі. Тарифтік тордағ ы разрядтардың саны жә не тарифтік коэффиценттер арасындағ ы алшақ тық тар ә ртү рлі жә не олар ө неркә сіптің ә р тү рлі саласында орын иемденген нақ ты ерекшеліктермен жә не бө лінісінің дә режесімен анық талғ ан.

Лауазымды жалақ ы қ ызметкерлердің атқ аратын қ ызметтеріне байланысты бекітілген ең бекақ ының абсолюттік мө лшері.

Қ ызметкерді босату кезінде жұ мыстан шығ ардағ ы жә рдемақ ыны тө леу.

Кә сіпорында ең бекақ ыны тө леуді ұ йымдастыру ү ш ө зара байланысты жә не ө зара тә уелді элементтермен анық талады: тарифтік жү йе; ең бекті нормалау, ең бекақ ы тө леудің нышаны.

Тарифтік жү йе ә р тү рлі топтағ ы жә не категориядағ ы қ ызметкерлердің ең бектерінің сапалық сипаттамасына тә уелді олардың ең бекақ ыларын саралауды жә не реттеуді жү зеге асыра алу мү мкіндігін қ амтамассыз ететін норматифтердің жиынтығ ын кө рсетеді.

Тарифтік жү йеге:

- сағ атына немесе кү ніне ең бекақ ы мө лшерін анық тайтын тарифтік жү йе;

- ең бекақ ы тө леудегі жұ мыстың жә не жұ мысшылардың ә р тү рлі разряд арасындағ ы арақ атнастарын кө рсететін тарифтік тор;

- тарифтік тормен сә йкес жұ мысшылардың жә не жұ мыстың разрядтарын анық тауғ а болатын тарифтік біліктілік анық тамалар кіреді[6].

Жұ мысты тарифтеу – бұ л ең бек тү рлерінің кү рделілігіне тә уелді ең бек тү рлерін біліктілік категориясына немесе тарифтік разрядқ а жатқ ызу.

Тарифтік разряд қ ызметкердің біліктілігін жә не ең бек кү рделілігін қ амтып кө рсететін шама жә не тарифтік разряд ә р ө ндірістік операцияларда, ә р жұ мыста қ олданылады.

Ең бекті тарифтеу жә не тарифтелуразрядының қ ызметкерлерге иемденіп кетуі қ ызметкердің біліктілігіне, ұ сынылғ ан талаптарымен кө рсетілген.

Ең бекақ ыны жоспарлау жә не реттеу.

Нарық жағ дайында тауар ретінде ең бек ө німінің нарығ ы мойындағ ан ең бекақ ы тө лемі жұ мсалғ ан шығ ындарғ а емес, ең бектің нә тижесіне тө ленеді. Тауарларды ө ткізуден тү скен қ аражаттар тауар ө ндірушілердің ең бегінің саны мен сапасын бағ алаудағ ы жә не олардың жеке табыстарының негізгі кө зін бағ алаудағ ы жоғ арғ ы белгі болып табылады.

Ең бек қ атнастарын реттеудің нормасы болып тарифтік келісімнің жә не ұ жымдық келісім шарттың негізінде жасалғ ан жұ мыс берушілер мен кә сіподақ тардың арасындағ ы ең бекақ ы тө леу бойынша келісім шарттың қ ағ идасы табылуы керек.

Реформада міндетті тө лемге жататын мемлекеттік ә луметтік норматив тә різді ең бекақ ының ең аз мө лшері бекітілген. Ең тө менгі ең бекақ ы ең тө менгі тұ тыну бюджетінің негізінде тағ айындалады жә не ә луметтік факторларғ а байланысты сараланады.

Ең тө менгі ең бекақ ының экономикалық мағ насы ө німді ең бектегі жә не жұ мыс кү шін ұ дайы ө ндірудегі жұ мысшының қ аблеттілігін қ олдауды білдіреді.

Ең бекшілер табысын кепілденген дең гейін қ орғ ауды жү зеге асыратын бірінғ ай тарифтік тор ең бекақ ы тө леу реформасының негізі болып табылады.

Осының нә тижесінде, оның базалық бө лігі болып, халық шаруашылығ ының саласындағ ы ә рбір жұ мысшығ а кепілденген минималдық ең бекақ ы табылады. Ең бекақ ының екінші бө лігі ұ йымдарда, кә сіпорындарда жә не салаларда балдық жү йемен бағ аланатын, разрятқ а, біліктілік топқ а, атақ қ а жә не дә режеге байланысты, жұ мысшылардың ең бек стаждарына, біліктіліктеріне, қ аблеттіліктеріне жә не қ олда бар ақ шалардың мө лшеріне байланысты тө ленеді.

Ең бекақ ы кү рделі ең бекті жақ сы ынталандыру ү шін, кә сіпорындарда жауапкершіліктің дең гейі, орындалатын жұ мыстың кү рделілігі, қ ызметкердің біліктілігі жә не ең бекақ ының дең гейі арасындағ ы тікелей байланыстарды орнатқ ан.

Сонымен Қ азақ станның қ азіргі жағ дайында, ең бекақ ыны реттеудің жә не жоспарлаудың сұ рақ тарын шешуде мына есептерге кө ң іл аударылуы қ ажет:

- кә сіпорынның нарық тық қ ызметінің жә не оның пайдалылығ ының нә тижесі;

- кә сіпорынның кадрлыық саясатының есебі;

- мамандық қ а байланысты қ ызметкерлердің арасындағ ы, облыстар, аймақ тар арасындағ ы жұ мыссыздық тың дең гейі;

- кә сіподақ тардың бә секелестердің жә не мемлекеттердің ә серлері;

- байланыс саласындағ ы кә сіпорындардың саясаттары жә не т.б.[7]

Кә сіпорында ең бекақ ыны тө леуді оң тайлы ұ йымдастыру қ ызметкерлердің қ ызметін жә не ең бектің нә тижелерін ынталандыруғ а, ө німнің рентабельділігін жә не пайдалылығ ын, дайын ө нім жә не ең бек нарығ ының бә секеге қ аблеттілігін қ амтуғ а мү мкіндік береді.

Ең бекақ ы тө леудің оң тайлы ұ йымдастырылуының мақ саты кә сіпорынның шаруашылық қ ызметінің нә тижесіндегі қ ызметкердің ең бектік салымы мен ең бекақ ы тө леу шамасының арасындағ ы сә йкестілікті қ амтамассыз ету, яғ ни тұ тыну шамасы мен ең бек шамасы арасындағ ы сә йкестікті бекіту.

Кө птеген Қ азақ стандық кә сіпорындарда ең бекақ ы тө леуді ұ ймдастыруының негізіне мынадай басты қ ағ идалар тиісті:

- ең бектің саны мен сапасына байланысты ең бекақ ыны жү зеге асыру;

- кә сіпорынның салалық жә не аймақ тың қ ажеттіліктеріне, ең бек жағ дайына, қ ызметкердің біліктілігіне байланысты ең бекақ ыны саралау;

- нақ ты ең бекақ ының ретті жоғ арылауы, яғ ни кө рсетілген ең бекақ ының ө су қ арқ ыны кезінде инфлясиядан жоғ арылап кетуі;

- ең бек ө німділігі ө су қ арқ ынының орташа ең бекақ ының ө су қ арқ ынынан артып кетуі.

Ең бекақ ының жү йелері жә не нышандары.

Ең бекақ ының жү йелері жә не нышандары ө з алдына ең бектің нә тижесін қ амтып кө рсететін, сандық жә не сапалық кө рсеткіштер жиынтығ ының кө мегімен жұ мсалғ ан, ең бектің санына жә не сапасына тә уелді ең бекақ ы мө лшерінің бекітілу тә сілдерін кө рсетеді

Мақ саттың ішінен басты нә рсе болып ең бек ө ллшемі арасындағ ы дұ рыс арақ атнасты қ амтамассыз ету, сонымен қ атар тиімді ең бекте жұ мысшылардың мү дделерін кө теру болып табылады.
Мерзімді ақ ы тө леу кезінде ең бек ө лшемі пайдаланылғ ан уақ ыт болып табылады, ал табыс болса, нақ ты пайдаланылғ ан уақ ыттың жалақ ысына немесе қ ызметкердің тарифтік мө лшерлемесіне байланысты есептелінеді.

Кесімді ақ ы тө леу кезінде ең бек ө лшемі жұ мысшының ө ндірген ө німі болып табылатын жә не белгіленген кесімді бағ алауды қ оспағ анда, тап осы кездегі жү йеде ең бекақ ы ө німнің ә рбір бірлігіне есептелінеді, сондық тан табыс ө ндірілген ө німнің санына жә не сапасына тә уелді.

Ең бекақ ы тө леудің кесімді немесе мерзімді нышанаң тандау бірнеше факторларғ а тә уелді:

- қ олданылатын жабдық тын сипатына;

- технологиялық процестің ерекшелігіне;

- ең бекті жә не ө ндірісті ұ йымдастыруғ а;

- материалдық жә не ең бек ресурстарын пайдалануғ а;

- ө нім сапасына қ ойылатын талаптарғ а байланысты[7].

Қ азіргі кезде ең бекақ ының мерзімдік сыйлық жә не жай мерзімдік жү йелері кең тарағ ан.

- Ең бекақ ы тө леудің жай мерзімдік жү йесінде жұ мысшының табысы белгілі разрядтағ ы жұ мысшының сағ аттық тарифтік ставкасының сағ аттағ ы пайдаланылғ ан уақ ыт мө лшеріне кө бейтілуі арқ ылы есептелінеді.

- Мерзімдік сыйлық жү йесі кезінде белгіленген кө рсеткіштерді асыра орындағ аны ү шін сыйлық тың мө лшері тарифтік ставкағ а пайыз тү рінде тағ айындалады. Сыйлық берудің шарты ретінде ө нім ақ аусыз дайындалуы керек, материалдардың, аспаптардың ү немділігі болуы қ ажет.

Ең бекақ ы тө леудің кесімді нышаны бірнеше жү йелерге бө лінеді:

- тікелей кесімді;

- кесімді сыйлық ақ ы;

- ү демелі кесімді;

- жанама кесімді;

- аккортық [6].

Тікелей кесімді жү йе кезінде ең бекке ақ ы ө ндірілген ө німнің бірлігіне қ арай тө ленеді. Жұ мыстың немесе ө німнің бірлігі ү шін кө рсетілген жеке кесімді бағ аламаны, уақ ыттың нормасында орындалатың жұ мыстың разрядына байланысты бекітілген сағ аттық тарифтік ставканы ө ндірім мө лшеріне бө лу арқ ылы табамыз. Жұ мысшының жалпы табысын уақ ыттың есептелінген кезең інде ө ндірілген ө німнің мө лшерін кесімді бағ аламағ а кө бейту арқ ылы табамыз;

Кесімді сыйлық ақ ы тө леу жү йесі кезінде жұ мысшығ а тікелей кесімді бағ алама бойынша табыстан тыс, жұ мыстын алдын ала белгіленген, нақ ты сапалық жә не сандық кө рсеткіштерін орындағ аны жә не асыра орындағ аны ү шін сыйлық тар тө ленеді;

Ү демелі кесімді ең бекақ ы тө леу жү йесі норманы орындағ аны ү шін, тікелей кесімді бағ аламалар тө лемдерді қ амтиды, ал нормадан тыс ө ндірулер кезінде жоғ арғ ы бағ алама бойынша тө лемдерді қ амтиды.

Ең бекақ ы тө леудің кесімді тү рін ұ жымдық тү рде немесе ә рбір нақ ты қ ызметкерге жеке қ олдануғ а болады. Бірақ ең бекақ ы тө леудің мердігерлік нышаны кең таралғ ан. Бұ л ең бекақ ы тө леудің нышанының маң ызы мынада, яғ ни келісім бойынша бір жақ қ ызметкерлері нақ ты бір жұ мысты орындап, мердігерлік алады, ал екінші жақ қ ызметкерлері жұ мыстың қ ортындысын кү теді.

Жанама кесімді ең бекақ ы тө леу кө бнесе қ осалқ ы жә не қ ызмет кө рсететің ө ндірістерді жұ мыс жасайтын жұ мысшыларғ а қ олданылады.

Аккорттық кесімді жү йе жұ мыстың барлық кө леміне тө лейтін ақ ыларды қ амтиды. Жұ мыстың жеке элементтеріне арналғ ан нормалармен бағ дарламаларды қ осып, барлық жұ мыстың қ ұ ның анық таймыз.
Ең бекақ ы тө леудің аралас жү йесі мерзімдік жә не кесімді ең бекақ ы тө леудің негізгі артық шылық тарын қ амтиды жә не ең бекақ ы мө лшерінің жеке қ ызметкерлер жә не кә сіпорын қ ызметінің нә тижесімен икемді байланысын қ амтамассыз етеді. Мұ ндай жү йелерге қ азіргі кезде тарифсіз жү йе жатады.

Ең бекақ ы тө леудің тарифсіз жү йесінде қ ызметкерлердің табыстары ұ жым жұ мысының соң ғ ы нә тижелеріне толық тай тә уелді. Тарифсіз жү йе ең бекақ ы қ орындағ ы барлық ұ жымның тапқ ан табысындағ ы ө зінің ү лесін кө рсетеді. Мұ ндай жү йеде тарифтік ставка немесе тұ рақ ты жалақ ы белгіленбейді, ол ереже бойынша мұ ндай ү лесті ең бекке қ атысу денгейін, жұ мысшығ а белгіленген тұ рақ ты коэффицент арқ ылы анық таймыз.

Ең бекақ ы тө леудің тарифсіз жү йесін қ олданушы ұ йымның тә жербиелік қ ызметінде жиі жауабы табылмайтын сұ рақ тар пайда болады. Осығ ан қ арай ең бекақ ы тө леудің тарифті жә не тарифсіз жү йесінің элементтерінен қ ұ ралғ ан аралас жү йелер қ олданылады.

Қ азақ стан Республикасының “ Қ азақ стан Республикасындағ ы ең бек туралы ” заң ы.

Қ азақ стан Республикасының “ Қ азақ стан Республикасындағ ы ең бек туралы” заң ы 2000 жылдың 1 қ аң тарынан бастап іске асырылғ анү. Бұ л заң ғ а сә йкес, жұ мыс беруші мен жұ мыскердің ең бектік арақ атнастары нормативтік қ ұ қ ық тық актілермен жә не ең бек заң дылық тары бойынша келісілген жеке ең бек шартымен, ұ жымдық шартпен реттеледі[1].