Азір мәзһаб деген сөзді жиі еститін болдық. Мәзһабтардың қалай қалыптасқаны жайлы мәлімет бере кетсеңіз?

Алау ұ стаз, ә ң гімеміздің бісмілласын имам Ағ зам Ә бу Ханифаның ислам тарихындағ ы орны мен мә ртебесі қ андай дә режеде деген сауалдан бастасақ?

– Жастайынан ілімге қ ұ штар, ақ ыл-парасатты ә рі зеректігімен ерекшеленген Ә бу Ханифа кә лам ілімімен қ атар фиқ һ (мұ сылман қ ұ қ ығ ы) саласын да терең мең герді. Ол бір жағ ынан сунниттік бағ ыттағ ы ханафи фиқ һ мә зһ абының, ал екінші жағ ынан кейін Матуруди деп аталғ ан ақ ида мектебінің де негізін қ алады. Имам Шафиғ и сынды ә йгілі мә зһ аб имамының ө зі бір сө зінде: «Адамдар фиқ һ та Ә бу Ханифаның балаларындай» десе, тағ ы бір сө зінде «Адамдар фиқ һ ғ ылымында Ә бу Ханифағ а қ арыздар. Кімде-кім Ә бу Ханифаның кітаптарын оқ ымаса, ғ ылымғ а терең бойламағ аны, фиқ һ ілімін мү лде білмегені» деп оның білімде терең екендігін қ ұ рметпен жеткізген.

Жалпы, араб-мұ сылман мә дениетінде кісіні лақ ап атпен атау қ ұ рмет, сыйды білдіреді. Атақ ты имамның ең танымал аты – Ә бу Ханифа. Оның мағ ынасы «хақ жолдың бастаушысы, тура жолдың жетекшісі» дегенге саяды. Демек, Ә бу Ханифа халық қ а дұ рыстығ ы мен туралығ ы жағ ынан танылғ андық тан, қ алың жұ ртшылық имамғ а «хақ дін, тура жолдың басшысы» деп атап, қ ұ рметтеген. Яғ ни, имам Ағ зам мұ сылмандық ойлау жү йесінің негізін салуғ а ү лес қ осқ ан дарабоз ғ алымдардың бірі.

азір мә зһ аб деген сө зді жиі еститін болдық. Мә зһ абтардың қ алай қ алыптасқ аны жайлы мә лімет бере кетсең із?

Араб тілінен енген «мә зһ аб» сө зінің тілдік мағ ынасы «жол», ал терминдік мағ ынасы «арнайы белгілі бір жү йеге негізделген діни бағ ыт, мектеп» дегенді білдіреді. Кезінде діни мә селелер Аллаһ тан келген уаһ и арқ ылы, ә рі Пайғ амбарымыздың (с.ғ.с.) пә туалары арқ ылы шешілетін. Ал, ә ділетті тө рт халифа кезең інде туындағ ан мә селелер белгілі бір ғ ана ғ алымның кө зқ арасына сү йеніп емес, сахабалар кең есінде шешілетін. Сондық тан, бұ л кезең дерде мә зһ аб болғ ан емес. Бертін келе тү рлі ұ лт, дін ө кілдерінің ислам дінін қ абылдауы, сол кезде орын алғ ан тарихи оқ иғ алардың нә тижесінде мұ сылмандар арасында исламның бірлігі мен ауызбіршілігіне қ ауіп тө ндірген «харижиттер», «шиғ а», «мұ ғ тазилә», «жә брия», «мү ржия» секілді тү рлі ағ ымдар мен саяси топтардың пайда болуы исламғ а жанашыр ғ алымдардың мойнына ү лкен жү к артты. Табиғ индар (сахабалардан кейінгі буын) кезең інде қ оғ амның шарттары мен заман талабына байланысты туындағ ан кө зқ арас айырмашылық тары кө бейе тү сті. Табиғ индардың соң ы мен мужтаһ ид имамдардың кезең інде ижтиһ ад жасау ә дістеріне қ атысты да тү рлі кө зқ арастар туындады. Міне, осындай қ айшылық ты кү рделі ортада қ атардағ ы қ арапайым бір адамның фиқ һ тық пікірталастарғ а қ атысуы, тіпті фиқ һ тың дамуын жақ ыннан білуі мү мкін емес еді. Сондық тан жұ ртшылық тың сеніміне бө ленген бір фақ иһ тың (фиқ һ саласының хас маманы) кө зқ арасын ұ стану қ ажеттілігі туындады. Сонымен қ атар мемлекеттік жү йе мен қ ауіпсіздікті де қ амтамасыз етіп, азаматтардың бә ріне тең дей қ арап, қ оғ амда ә ділеттілікті орнатып, мемлекеттің баяндылығ ын қ амтамасыз ету ү шін де бір ү лкен ғ алымның жолын, мә зһ абын ұ стану қ ажеттілігі туындады.

Ол кездерде де ә лі нақ ты мә зһ абтар қ алыптаса қ оймағ ан-ды. Мужтаһ ид имамдардың ө зі «Мен мә зһ аб қ ұ рамын, менің жолыма тү сің дер, ең дұ рысы менің жолым» демеген, қ айта Ә бу Ханифаның айтқ анындай: «Бұ л біздің ең дұ рыс деп тапқ анымыз, бізден де дұ рыс пікірлер шығ ып жатса, оларғ а да жол ашық» деп қ арағ ан. Бұ л, ә рине, мә зһ аб имамдары ө з жолдарына сенбеді, кө зқ арастары айқ ын болмады дегенді білдірмейді. Бұ л – мужтаһ ид ғ алымдардың бір-біріне сыйластық пен қ арап, келіспеген пікірлерін дә лелдеріне сү йене отырып айтып отырғ андығ ының белгісі. Тіпті, шә кірттерінің Ә бу Ханифамен келіспеген тұ стары да болғ ан. Бұ л сол кездегі ой еркіндігі мен ө зара тү сіністік, қ азіргі тілмен айтсақ «толеранттылық» ү стемдік еткен кезең еді.

Ә бу Ханифа сахабалар мен табиғ индер кезең інде Ирак аймағ ында қ алыптасқ ан бай мә дени мұ ра мен еркін-ой саласындағ ы жаң алық тарды ұ стаздарынан ә рі ө зімен замандас ғ алымдардан тану мү мкіндігіне ие болды. Ә уел баста ол аймақ тағ ы фиқ һ Ибраһ им ә н-Нахаийден басталып (қ айтыс болғ ан жылы 96/714) «Ирак фиқ һ ы» деп аталды. Ол алғ ашында Мә дина мектебі секілді аты шық паса да, бертін келе Ә бу Ханифа кезең інде жұ лдызы жана бастады. Оның қ ажыр қ айраты мен жетілдірген тү лектерінің арқ асында кейіннен «Ханафи мә зһ абы» деп аталып кетті. Міне, имам Ағ зам сонау ерте кезең нің ө зінде дамытқ ан керемет ғ ылыми ә дістемесі, жасағ ан қ ыруар ең бегі мен ижтиһ ады арқ ылы шешіп соның нә тижесінде жинақ тағ ан фиқ һ мә ліметтері арқ ылы мұ сылмандардың ғ ибадаттары мен басқ а да амалдарын исламның рухына сай атқ ара алулары ү шін сара жолды салып кетті. Міне, Ханафи мә зһ абының шығ уын қ ысқ аша осылай қ орытындылауғ а болады.

Ендеше, «мә зһ абтар – бидғ ат, Пайғ амбарымыздың (с.ғ.с.) кезінде мә зһ аб деген болмағ ан» деп байбалам салып, елді бү лікке итермелеу сол кездегі тарихи шындық ты білмеу деген сө з. Ал, Ә бу Ханифаны: «Исламда жоқ нә рсені шығ арушы, бү лікшіл» деп жала жабу – сорақ ы қ ателік, ғ ылыми негіз бен тұ жырымдардан мү лдем алшақ шала тү сінік. Бір сө збен айтқ анда, мә зһ абтардың шығ уы заман талабы, тарихи қ ажеттілік еді.