Оқушыларды ндірудің формалары мен әдістері

· Этикалық ә ң гімелер

Мектеп тә рбиесінде оқ ушылардың бойында адамгершілік қ асиеттерді қ алыптастыру мақ сатында этикалық ә ң гімелер жү ргізу кең орын алғ ан. Этикалық ә ң гімелер кө лемі жағ ынан шағ ын, мазмұ ны жағ ынан терең, ө те қ ұ нды материал болып табылады. Этикалық ә ң гімелерге мектеп, сынып ө мірінен мә ліметтер, кө ркем ә дебиет шығ армалары, ғ алымдар, педагогтардың ұ лағ атты сө здері, газет, журнал мақ алалары жатады. Оқ ушылардың ө здеріне ә ң гімеге қ ажетті материалдарды жинату ө те тиімді. Мысалы: ең бексү йгіштік, шыншылдық, адалдық туралы мақ ал-мә телдерді жинатуғ а болады. Этикалық ә ң гімелер тақ ырыптары ө мірмен байланысты болуы қ ажет. Этикалық ә ң гімелерді мынадай негізде ө ткізуге болады: ө мірден алғ ан оқ ушылардың тә ртібі туралы хабарлар немесе кө ркем ә дебиет щығ армаларынан ү зінді келтіру. мысал келтірілген оқ иғ аларды тү сіндіру, талдау, қ айшылық ты жағ даятты талқ ылау, адамгершілік қ асиеттердің белгілерін хабарлау, оны бұ рын қ алыптасқ ан моральдық тү сініктермен салыстыру. Қ орытындысында оқ ушыларғ а этикалық ә ң гімені талдату мақ сатында тапсырма беру. Этикалық ә ң гіменің мазмұ ны жә не оны қ олдану ә дісі оқ ушылардың жас ерекшелігіне байланысты. Бастауыш сыныптарда ә ң гімеге тарту ү шін оқ ушыларғ а тү сінікті тү рде шағ ын сұ рақ тар беріледі, кө рген фильмдерден, ә деби шығ армалардан, қ оршағ ан ө мірден мысалдар келтіріледі. Кей жағ дайда кү ні бұ рын сынып жетекшісі жоспарламағ ан тә рбиелік сипаттағ ы эпизодтық ә ң гімелер ө ткізіледі. Ол жеке оқ ушылардың, ұ жымның тә ртібінде жіберілген кемшіліктерді талқ ылағ ан кезде қ олданылады. бұ л ә ң гімелерді ө ткізуде оқ ушылар ұ жымының талаптарына сү йену керек. Кө біне этикалық ә ң гімелер «Оқ ушылар ережесін» талқ ылағ анда қ олданылады. Педагогтар оқ ушылардың бір-біріне, ақ ыр соң ында оқ ушының ө з-ө зіне талап қ оюы мақ сатына жетуі қ ажет. Бұ ғ ан оқ ушыларғ а тә ртіп ережесін тү сіндіру ғ ана емес, оны орындатумен қ ол жеткізеді.

· Адамгершілік тамырлары

Тақ ырып: Мейрімділік жә не қ айырымдылық.

Мейрімділік жә не мейрімсіздік.

1. Асхат аулада қ ыдырып жү рді. Кө п қ абатты ү йдің балконындағ ыкір

ілгіште жаюлы тұ рғ ан жұ мсақ ойыншық аю қ ұ лап тү сті. Асхат ойыншық ты кө теріп алып, жоғ ары қ арады, ешкім жоқ екен, Асхат кө птеген осындай ойыншық ты армандаушы еді, ол ойыншық аюғ а қ арап ойланып қ алды. Қ алай ойлайсыздар, Асхат не ойлады. Ол бір дұ рыс шешім қ абылдады. Ол қ андай шешім еді?

Асхаттың іс-ә рекетін қ алай бағ алайсыздар?

Мейрімділік деген не?

Мейрімділік – бұ л адамдарғ а, жануарларғ а, ө сімдіктерге кө мектесу.

Балалар ө здерің ө здерің істеген мейрімді іс-ә рекеттер туралы айтып берің дер. Неге олай істедің дер?

2. Мақ пал мектепке келе жатты. Алдынан алдың ғ ы аяғ ы жаралыкішкентай қ ара кү шік шығ а келді. Мақ пал тоқ тап еді, кү шікте тоқ тады. Мақ пал кү шіктің басына сипады, кү шік оғ ан жалынышты кө збен қ арады. Мақ пал сө мкесінен алып.....................Қ ыз кү шікке не істеуі мү мкін? Бұ л қ ызды мейрімді деуге бола ма? Неге?

3. Балалар қ ұ мда ойнап отыр еді. Қ астарынан жү ні тү скен ауру мысық

ө тіп бара жатты.

- Ой, қ андай жаман мысық – деді Лә ззат.

- Бір нә рсе лақ тырғ ым келіп тұ р –деді Нағ има.

Балалар мысық қ а тас лақ тыра бастады.

Балалардың бұ л іс-ә рекетін қ алай бағ алауғ а болады.

Мейрнімділік деген не?

Мейрімсіздік – бұ л адамдарғ а, жануарларғ а, ө сімдіктерге зиян келтіру.

Сіздер байқ ағ ан мейрімсіздік іс-ә рекеттер туралы айтың ыздар.

Мейрімді істерді қ алай жасау керек? Деген шағ ын ә ң гіме қ ұ раң ыз.

4. Бақ ытқ а кішкентай кү шік сыйлады. Ол барлық бө лмелерде еркінойнақ тап жү рді. Ү стелдің аяғ ымен ойнап отырғ ан кү шікке қ арап Бақ ыт: - «Қ андай тә рбиесіз кү шік» - деді.

Оның тә рбиесімен ө зі айналысуды ойлады. Ол одан ө зінің бұ йрығ ын орындауды талап етті, орындамаса таяқ пен ұ рып-соқ ты. Уақ ыт ө те келе кішкентай кү шік ашулы ү лкен итке айналды. Бақ ыт ө скен кү шігіне қ арап, ештең еге тү сінбеді. Неге кү шік ашулы болып ө сті? Бақ ыттың іс-ә рекетін қ алай бағ алауғ а болады? Итті қ алай тә рбиелеу керек еді?

5. Балалар тө менде келтірілген мысалдардың қ айсысы мейрімділікке,

мейрімсіздікке жатады?

- Гү лзарда фудбол ойнау;

- Мектеп қ абырғ аларына сурет салу;

- Мектеп жанына ө сімдік отырғ ызу;

- Қ ыздардың шашынан тарту;

- Сағ ызды балаларғ а лақ тыру;

- Кішкентай қ арындасың ды ойнату;

Сіздің кө зқ арасың ыз?

Сіз қ андай мейрімді іс жасадың ыз;

6. Балалар, қ айырымдылық дегеніміз не?

7. Қ айырымдылық не ү шін керек? Біздің айналадағ ы адамдарғ а ү немі

кө мек керек. Егер біз ешкімге кө мектеспесек, ол кезде бізге кім кө мектеседі?

8. Біздер қ андай қ айырымдылық істей аламыз?

9. Қ уыршақ театырын ұ йымдастыру.

Мейрімді іс-ә рекет туралы қ ойылым дайындау.

· Достармен мейрімді қ арым-қ атынас

1. Асан мен Арман – жан достар. Олар бір ү йде тұ ратын болғ андық тан, мектепке де бірге барады, аулада да бірге ойнайды. Асан жақ сы оқ иды, ал Арман орташа оқ иды. Асан досына жаны ашып, ү й тапсырмасын ү немі кө шіруге береді. Мү мкін бұ л нағ ыз достық болар. Балалар, сіздер не ойлайсыздар?

2. Қ ане, нағ ыз достық ережесін жазайық:

- Досың ауырғ анда ү йіне барып, ү й тапсырмасын орындауғ а кө мектесу.

- Досың ның іс-ә рекеті туралы мұ ғ алімге айту.

- Досың ды кө шеде бұ зақ ылардан қ орғ ау.

- Досың мен сенде бар нә рсемен бө лісу.

Шын достық тың ережелеріне сіздер не қ осар едің іздер?

3. Света мен Самал – жақ ын достар. Олар ү немі асханағ а бірге барады.

Бірде Самал самса алатын ақ шасын жоғ алтып алды. Ал Света дә мді самсаны алып жеп тұ рды. «Самал мен сағ ан мен ақ ша берер едім, бірақ анам ұ рсады» - деді Света. Қ алай ойлайсыздар мұ ндай жағ дайда не істеу керек еді? Нағ ыз достар қ алай ә рекет етенр еді?

4. Ө з досың ыз туралы айтың ыз. Неге сіз онымен доссыз? Балалар, достық неден басталады?

5. Қ азір екі топқ а бө лінеміз. Ә р топ «Достық қ алай басталады?» деген

шағ ын қ ойылым жоспарын қ ұ руы керек.

· Пікірлесу

Тақ ырыбы: сыйластық, ө зара кө мек, достық.

Мақ саты: оқ ушыларды ө зара кө мек ұ йымдастыруғ а, сыйластық қ а, бір-бірімен дос болуғ а ү йрету.

Пікірлесу сұ рақ тары:

1. Сыйластық, ө зара кө мек, достық дегеніміз не?

2. Кімге жә не қ алай кө мектесу керек?

3. Қ алай дос болуғ а болады?

Бұ л тақ ырыпқ а пікірлесу ү шін балалар жақ сы білетін еретегі немесе мультфильм ұ сынуғ а, яғ ни оқ уғ а немесе қ уыршақ театырын ұ йымдастыруғ а болады.

1. Ит пен қ асқ ыр ертегісі.

а) Иттің иесі итті қ уып шығ уы орыды ма? Кә рі итті не істеуі керек еді?

б) ит пен қ асқ ыр бір-біріне неге кө мектесті?

в) қ алай ойлайсыздар ит пен қ асқ ыр арасында адал достық қ алыптасты ма?

2. сыйластық дегенгіміз не?

Сыйластық – адамғ а мейрімді қ арым – қ атынас. Адамды сыйлау дегеніміз:

а) Оғ ан кө мектесуге ә зір болу.

б) онымен жылы сө йлесу.

в) ү зілісте бірге ойнау.

3. балалар сендер кімді сыйлайсың дар? Ол адамдарды неге сыйлайсың дар?

4. ө зара кө мек жә не достық дегеніміз не?

Ө зара кө мек бұ л – басқ а адамдарғ а деген кө мек. Достық бір-біріне кө мектесетін сыйластық қ арым-қ атынас.

4. Ө з досың туралы ә ң гіме. Сіздің достығ ың ыздың себебі не?

5. Адамдар не ү шін дос болуы керек? Ол неге керек?

6. Бір-бірің ді сыйламай, кө мектеспей дос болуғ а бола ма?

Ө з досың ыз туралы ә ң гіме жазың ыз.

Қ алай дос болуң а болады?

· Этикалық ойындар

Танысу. Қ алай танысуғ а болады? Ең бірінші кім ө зін таныстыруы тиіс. Қ айда, қ ашан танысуғ а болады? Ү лкен, кіші, ер, ә йел, басшы қ ызметкер қ алай танысады? Танысу кезінде қ андай рә сімді ұ стану керек? Осы сұ рақ тарғ а жауап іздейік. Қ азір сендерге бір-бірімен танысу туралы ойларың ды айтуғ а мү мкіндік жасалады. Ә ң гімені шең бер бойыншажү ргіземіз. Ә ркім ө з ойы мен тү сінігін айтып отырады (дабыл қ ағ ылады). Осы ә ң гімеден кейін қ алай танысу керек екендігін тү гел мең геретін боласың дар. Бірнеше топқ а 3-4 адамнан бө лініп, қ алай танысу керек екендігін кө рсетің дер. Барлық тарымыз танысу кө ріністеріне назар аударайық. Мә селен, сен екі немесе бірнеше адамды бір-бірімен таныстырғ ың келеді. Қ андай танысу рә сімдерін білесің? Кімді қ андай ретпен таныстыру керек? Осы тапсырманы дайындайық... Ол ү шін кө ң ілдегі ойды лестету керек, яғ ни рө лді сезіну керек. Тү сінікті болу ү шін мынадай мысал келтірейік. Сіз Самат Сағ атұ лы, музыка пә нінің мұ ғ алімсіз, орта жастасыз немесе алты жасар бала Бақ ытсың немесе студент Ибагү лсің. Ө зің ізге ұ найтын рө лді таідап алып, сол рө лдегі адамды бейнеле. Басталды. (Дабыл қ ағ ылады). Рахмет. Ендігі кезекте біреуің барлық ойынғ а қ атынасушыларды бір-бірімен таныстыруың шарт. Ол ү шін бірінші ө зің ді таныстырып, басқ алармен танысуың керек. Танысу рә сімін ө ткізу ү шін қ атынасушылардың жасын, жынысын, қ оғ амдағ ы орнын ескерген жө н. Танысу рә сімі қ андай жағ дайда ө тпек, салтанатты кеште ме, ә лде пойызда ма? Сонымен ә р топтың жетекшісі танысу рә сімін ойластырады. Ә діл қ азылар алқ асы қ орытынды жасайды. Дайындық қ а бес минут беріледі (дабыл қ ағ ылады). Рахмет. Танысу рә сімін бастадық. Мейлінше табиғ и қ алыпты бейнелеуге ұ мтылып, ойынның шартын ұ мытпағ ан жө н. Бейнелеген кө ріністер кү лкілі де болуы мү мкін. Басталды (дабыл қ ағ ылады). Рахмет. Ө те жақ сы. Жетістіктерді талдайық. Ә діл қ азылар алқ асы ө з шешімдерін ортағ а салады. Қ арым-қ атынас қ алыптарының дұ рыс немесе қ ате екендігін айтып, табиғ и тү рде кө рсете алғ андарды хабарлайды. Қ атынасушылар ө з ойларын айта алады. Басталды (дабыл қ ағ ылады). Алғ ыс айтамыз, ойынның соң ы. (дабыл қ ағ ылады).

Қ осымша: танысу кезіндегі инабаттылық ережесі.

1. Таныстырушы жасы кішіні ү лкенге, ер азаматты ә йелге, қ ызметкерді

басшығ а таныстырады.

2. Жасы тұ тас адамдарды таныстыру кезінде ө зінің жақ ын досын бірінші

таныстырады. Барлық таныстар ата-анағ а таныстырылады.

3. Жеке адамды топқ п таныстырады.

4. Кө пшілікті қ абылдау кезінде қ онақ тар ө здері танысады.

5. Жолдасың ды немесе жанындағ ы адамдарды кездесуде таныстырудың

реті жоқ.

6. Танысу кезінде, қ олың ең бірінші аты аталғ ан адам екінші адамғ а

ұ сынады, ә йел адам ер адамғ а, ү лкен кішіге, басшы қ ызметкерге.

7. Жиі кездесетін адамдармен сә лемдесу керек.

8. Жасы кіші адам сә лемді бірінші беру қ ажет.

9. Дастархан, табалдырық ү стінен қ ол созып сә лемдесуге болмайды.

10. Ұ сынғ ан қ олды алмау – адамды қ орлау белгісі.

· Пікірталас

Пікірталас ұ ғ ымы диспут (disputo) латын сө зінен алынып, талқ ылаймын, таласамын деген ұ ғ ымды білдіреді.

Пікірталас – кү рделі, сонымен бірге қ оғ амдық, саяси адамгершілік тә рбиенің тиімді формасы. Пікірталас –белсенді, қ ызық ты пікір алмасу. Мұ нда ә ртү рлі кө зқ арас қ ақ тығ ыстар болады. Шынайы шындық қ а жету жолы еркін пікір алмасу арқ ылы жү реді. Ө зінің де, жолдастарының да пікіріне сын кө збен қ арауғ а ү йретеді. Ә дістемелік жағ ынан пікірталасты дұ рыс ө ткізу, оқ ушылардың мінез-қ ұ лқ ының, ғ ылыми дү ниетанымын, кө зқ арасының қ алыптасуына ү лкен ә сер етеді. Ө з бетімен, белсенді тү рде пікірлерін талқ ылауғ а, ө мірге терең ірек ү ң іліп, ө з замандастарының мінез-қ ұ лқ ын жан-жақ ты бағ алауғ а ү йренеді. Пікірталаста ә ртү рлі сенім, кө зқ арас айтылып, проблемалық мә селелер кө теріледі. Пікірталастың тә рбиелік мә ні – пікірің нің дұ рыстығ ын дә лелдеу, қ арсыласың ның қ ателігін мойындаттыру, ө здері сө йлеу ғ ана емес, ө згені де тың дай білуге ү йрену. Пікірталастың тақ ырыбан таң дауғ а балалардың ө здерін қ атыстырғ ан жө н. Пікірталас тақ ырыбы нақ ты бір мә селені кө теруі қ ажет. Тақ ырып таң далғ аннан кейін, оғ ан сұ рақ тар ойланып, ә зірленеді. Пікірталасқ а дайындалу ү шін оқ ушыларғ а екі аптадай уақ ыт беріледі. Пікірталас ө ткізбес бұ рын балалардың ойын білу ү шін сауалнамалық сұ рақ тар ө ткізіп, оның қ орытындысын, пікірталас кезінде жариялауғ а болады. Оқ ушыларды пікірталас ережелерімен кү ні бұ рын таныстыру қ ажет:

1. Пікірталасқ а қ атыспас бұ рын не айтатының туралы мұ қ ият ойлан.

2. Пікірталасқ а келген екенсің, міндетті тү рде ө з кө зқ арасың ды білдір.

3. Жү йелі, қ арапайым, анық сө йле.

4. Ө зің ді ойландыратын, сенімің мол нә рселерді ғ ана айт.

5. Ө зің нен бұ рынғ ы айтқ андардың айтқ анын қ айталама.

6. Сө йлеген кезде дауысың ды кө теріп, қ олың ды сермеме.

7. Пікірталас айтысы кезінде басқ аларды сыйлай біл, достарың дыренжітуге тырыспа.

Пікірталас ө ткізілетін бө лме кү ні бұ рын дайындалып, безендірілуі керек, тақ ырыпқ а сай белгілі қ айраткерлердің қ анатты сө здерінен ү зінділер жазып ілуге, тақ ырыпқ а сай газет шығ аруғ а, ү нтаспа жазбаларын тың дап, музыкамен кө ркемдеуге болады. Бірақ пікірталасты концерттік бағ дарламағ а айналдыруғ а болмайды.

Пікірталасты беделді, алғ а қ ойғ ан мақ сатты жақ сы білетін ұ стаз немесе ү лкен адам жү ргізуі тиіс. Пікірталас кезінде жү ргізуші ә рбір сө з сө йлеушінің сө зін мұ қ ият тың дап, ойын бө лмей, ә рбір сұ рақ тан кейін мысалдармен қ орытындылап отыруы керек.