Паразитизм

Паразитизм (грек тілінен аударғ анда parasitus – арамтамақ). Бір тү р (паразит) екіншісінің (иесі) денесінің ішіне не бетіне бекініп, иесінің есебінен тіршілік ететін тү рарлық қ арым-қ атынастарды паразитзм деп атайды. Адам тамақ қ а шикі немесе шала піскен етті пайдалану нә тижесінде сиырдың таспа қ ұ рттарын жұ қ тырады. Адамның ас қ орыту жолына тү скен қ ұ рттар ересек таспа қ ұ ртына айналып, сорғ ыштарымен ішек қ абырғ асына бекінеді. Адамның ішектері қ ұ ртты сумен, қ орекпен жә не жылы ортамен қ амтамасыз етеді.

61. Қ ышқ ыл жаң бырдың пайда болуының негізгі себебі кү кірттің қ ос оксидімен ластану болып табылады. Су буының қ атысуында кү кіртті ангидрид кү кірт қ ышқ ылының ерітіндісіне айналады. Осындай жолмен кө мірқ ышқ ыл газы мен азот оксидтерінен кө мір қ ышқ ылы мен азот қ ышқ ылы тү зіледі. Оларғ а органикалық қ ышқ ылдар мен басқ а да қ осылыстар араласып, қ ышқ ыл реакциясы бар ерітіндіні береді.

62. Қ ызыл кітап ^[1]-халық аралық табиғ ат қ орғ ау одағ ының “Қ ызыл кітабы” — халық аралық дә режедегі қ ұ жат.Қ ызыл кітапқ а сирек кездесетін, жылдан жылғ а азайып не жойылып бара жатқ ан, сондық тан да айрық ша қ орғ ауды қ ажет ететін жануарлар мен ө сімдіктердің тү рлері тіркеледі. 1902 ж. Париж қ аласында алғ аш рет Қ ұ старды қ орғ аудың халық аралық конвенциясына қ ол қ ойылды. 1948 ж. ЮНЕСКО-ның жанынан Халық аралық табиғ ат қ орғ ау одағ ы ұ йымдастырылды. Жойылу қ аупі тө нген тү рлерді сақ тап қ алу ү шін оларды зоологиялық парктерде қ олдан ө сіріп, кө бейту шаралары қ олғ а алынғ ан. Соның нә тижесінде соң ғ ы Қ ызыл кітапқ а тіркелген сү тқ оректілердің 97, қ ұ стардың 39, қ осмекенділер мен бауырымен жорғ алаушылардың 37 тү рі дү ниежү зілік зоологиялық парктерде қ олдан кө бейтілген. Қ ызыл кітап табиғ ат қ орғ аудың негізгі іргетасы, экологиялық білім мен тә рбие берудің қ айнар кө зі болып саналады.

64. Аменсализм (гр. mensa — стол, тамақ)—популяциялар арасындағ ы ө зара қ атынас тү рі. Бұ л кезде популяцияның біреуі екіншісінен ө зіне пайда (теріс ә серде) алмайды. Мұ ндай ө зара қ атынас тү рі ө сімдіктерде жиі кездеседі. Мысалы, шыршаның астында ө сетін жарық сү йгіш шө птекті ө сімдіктер кө лең кеде қ алып қ ояды да, зиян шегеді. Бұ л шыршағ а ешқ андай ә сер етпейді. Бұ ғ ан ұ қ сас ө зара қ атынас зең саң ырауқ ұ лағ ы мен бактерия арасында да болады.

Комменсализм (лат. commensalіs – табақ тас, масыл) - дастархандас, симбиоздың бір тү рі. Коменсализмде екі жануарлардың бірі, (коменсал) ө зінің сыртқ ы ортамен қ арым-қ атынасын реттеуді басқ а жануарғ а, (иесіне) толығ ымен жү ктеп, ө зі сыртқ ы ортамен тікелей қ арым-қ атынасқ а тү спейді. Мысал ретінде қ арапус балық тарын келтіруге болады. Голотуриялардың ішек қ уысына еніп, олар оны бас пана ретінде пайдаланады.

Нейтрализм - биотикалық қ арым-қ атынастың бiр тү рi. Бұ л қ атынаста бiр территорияда тiршiлiк ететiн екi тү р бiр-бiрiне зиянын да, пайдасын да тигiзбей ө мiр сү редi. Нейтрализмде тү рлер бiр табиғ и бiрлестiкте ө мiр сү рсе де, бiр-бiрiмен байланыспайды. Мысалы, бiр орманда тiршiлiк ететiн тиiн мен бұ ғ ының тiршiлiгi мү лдем байланыспайды. Нағ ыз нейтрализм табиғ атта ө те сирек кездеседi, себебi кез- келген экожү йеде барлық популяциалардың арасында жанама ә рекеттесулер болады.

66. Қ азақ стан республикасының 2004-2015 жылдарғ а арналғ ан экологиялық қ ауіпсіздігі тұ жырымдамасы - Қ азақ стандағ ы тә уелсіздік жылдары экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етудің мү лде жаң а мемлекеттік жү йесінің қ ұ рылуының жә не қ алыптасуының, Қ азақ стан Республикасының қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы атқ арушы органдардың жақ сы ұ йымдастырылғ ан жә не аумақ тық таралғ ан жү йесін - қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мен табиғ и ресурстарын пайдалануды басқ арудың жылдары болды. Бұ л қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жә не табиғ и ресурстарды ұ тымды пайдалану саласындағ ы мемлекеттік саясатты қ алыптастыруды жә не дә йекті іске асыруды қ амтамасыз етті.

67. Атмосфера — Жер шарының ауа қ абығ ы, ол салмақ кү шіне байланысты ғ аламшармен бірге айналып, қ озғ алысқ а тү седі. Жалпы массасы 5-1015 т шамасында болатын атмосфера тү рлі газдардан, су тамшылары мен шаң -тозаң нан тұ рады. Атмосфераның тө менгі бө лігі Жер бетімен шектесіп жатыр. Ал жоғ ары шекарасы ретінде соң ғ ы ғ ылыми деректер бойынша 1000 км биіктік алынады, бұ дан ә рі қ арай ауа ө те сиреген кү йде болады.

Шамамен 100 км-ге дейінгі биіктік аралығ ында ауа қ ұ рамы мынадай газдардан: азот — 78%, оттек — 21%, инертті газдар — 1%-ғ а жуық (оның 0, 93%-ы аргон), кө мірқ ышқ ыл газынан — 0, 03%-ы тұ рады. Ауа қ ұ рамындағ ы криптон, ксенон, неон, гелий жә не сутек газдары ө те аз мө лшерде болады. Атмосфераның тө менгі қ абатында ауа қ ұ рамы салыстырмалы тү рде тұ рақ ты болады, тек ө неркә сіпті аудандар мен ірі қ алалар ү стінде кө мірқ ышқ ыл газының ү лесі он есеге дейін артуы мү мкін. Лас ауаның қ ұ рамында бө где қ осылыстар да кездеседі. Шамамен 200—1000 км биіктікте ауа қ ұ рамында оттек басым, ол ультра- кү лгін сә улелер ә серінен атомдарғ а ыдырағ ан кү йінде болады. 1000 км-ден биікте сиреген атмосфера негізінен гелий мен сутектен турады, сутек зарядталғ ан атомдар кү йінде таралғ ан.

Атмосфера қ ұ рамындағ ы ә рбір газдың атқ аратын қ ызметі бар. Азот нә руызды (белок) заттар мен нуклеин қ ышқ ылдарының қ ұ рамына енеді, ал оның қ осылыстары ө сімдіктерді Минepaлды қ орекпен қ амтамасыз етеді. Оттексіз тірі организмдердің тыныс алуы мү мкін емес, сондай-ақ жану мен тотығ у процестері де жү рмейді. Жасыл ө сімдіктер кө мірқ ышқ ыл газын пайдаланып, органикалық заттар тү зеді. Атмосфера газдары тау жыныстарының химиялық ү гілуіне қ атысады. Ал шамамен 25—30 км биіктіктегі озон қ абаты Кү ннен келетін ультра-кү лгін сә улелерді ұ стап қ алу арқ ылы тірі организмдерді бұ л сә улелердің зиянды ә серінен қ орғ айды. Ауа қ ұ рамындағ ы жай кө зге кө рінбейтін су булары белгілі жағ дайда су тамшылары тү рінде бө лініп шығ ып (конденсациялану), олардың тұ тасуынан бұ лттар қ алыптасады. Атмосфераның қ ұ рылысы. Биіктеген сайын ауаның физикалық қ асиеттері (температурасы, тығ ыздығ ы, қ ысымы жә не т.б.) ө згереді, сондық тан атмосфераны тропосфера, стратосфера, жзосфера, термосфера, экзосфера деп аталатын қ абаттарғ а бө леді.

68. Адаптация' (лат. adaptatio — бейімделу) — жануарлар организмдерінің, олардың мү шелер жү йелерінің қ ұ рылысы мен қ ызметі жағ ынан белгілі бір тіршілік ортасына бейімделу процесі; бір биологиялық тү рдің морфофизиологиялық мінез-қ ұ лық - популяциялық т.б. оғ ан ың ғ айлы табиғ и ортада ө зіне тә н ө мір сү руіне мү мкіндік беретін ерекшіліктері. Бейімделу ә рбір тү рдің барлық даму сатысында даму арқ асында қ алыптасады. Бейімделу жиынтығ ы ағ залардың қ ұ рлысы мен тіршілігінің табиғ и қ ажеттілігін қ алыптастырады.

Акклимация - жеке (физиологиялық) бейімделушілік.

Комменсализм (лат. commensalіs – табақ тас, масыл) - дастархандас, симбиоздың бір тү рі. Коменсализмде екі жануарлардың бірі, (коменсал) ө зінің сыртқ ы ортамен қ арым-қ атынасын реттеуді басқ а жануарғ а, (иесіне) толығ ымен жү ктеп, ө зі сыртқ ы ортамен тікелей қ арым-қ атынасқ а тү спейді. Мысал ретінде қ арапус балық тарын келтіруге болады. Голотуриялардың ішек қ уысына еніп, олар оны бас пана ретінде пайдаланады.

Жыртқ ыштық

Популяциялардың біреуі екіншісіне қ олайсыз ә сер ете отырып, пайда алады. Ә детте жемтігін жыртқ ьш ө лтірп, онымен қ оректенеді. «Жыртқ ыш - жемтік» қ атынасының негізінде қ оректену тізбегі жатыр. Жыртқ ыштарды зиянды жануарлар деп бір жақ ты қ арастыруғ а болмайды. Себебі, ә детте жыртқ ыштың аузына ауру жә не ә лсіреген даралар тү седі де, аурудың таралуының алдын алып, популяцияны сауық тырады. Мысалы, қ асқ ырлар орманды тундра мен тундрада солтү стік бұ ғ ыларының интенсивті кө беюі мен тіршілік қ абілеттілігін арттырады.

69. 1992жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қ аласында ө ткен БҰ Ұ -ның қ оршағ ан орта мен даму бойынша ө ткен конференциясы «Тұ рақ ты даму» концепциясын жә не «ХХІ ғ асырдың кү н тә ртібіне» атты ауқ ымды бағ дарламасын қ абылдады. Бұ л бағ дарламада шешілуі болашақ та тұ рақ ты дамуды қ амтамасыз ететін жалпы мә селелер қ арастырылғ ан.

Конференцияда Мә лімдеме мен 2 концепция:

- климаттың ө згеруінің алдын алу;

- ормандарды қ орғ ау мен биологиялық алуантү рлілікті сақ тау мә селелері бойынша қ абылданды.

70. С укцессия (лат. succesіo – сабақ тастық, біртіндеп ауысу) – Жер бетінің белгілі бір аймағ ындағ ы бір биогеоценоздың екіншісіне ауысуы. Сукцессия нә тижесінде биогеоценоздардың ө згеруі заң ды қ ұ былыс, ол организмдердің бір-бірімен жә не оларды қ оршағ ан ортаның абиотиктердің факторларының арасындағ ы ө зара қ арым-қ атынасы арқ ылы жү зеге асады. Сукцессия белгілі бір уақ ыт аралығ ын қ амтиды. Сукцессияның 2 тү рі бар.

1. Алғ ашқ ы Сукцессия бұ рын ешқ андай организмдер тіршілік етпеген бос кең істікте (қ орым тастарда, жанартау атқ ылағ аннан кейінгі лавалық жыныстарда, шағ ыл қ ұ мдарда, жасанды су қ оймаларында, т.б.) пайда болады.

2. Екінші реттік Сукцессия негізінен адамның іс-ә рекеттерімен тікелей байланысты (мысалы, ө рт, орман ағ аштарын кесу, т.б.).

71. «Тұ рақ ты даму» дегенде қ азіргі уақ ыттың қ ажеттілігін қ амтамасыз ете отырып, болашақ ұ рпақ тардың ө зінің қ ажеттіліктерін қ амтамасыз етуіне қ ауіп туғ ызбайтын даму деп тү сіну керек. «Біз ата-бабаларымыздың Жерін мұ рағ а алғ ан жоқ пыз. Біз оны ө зіміздің балаларымыздан қ арызғ а алдық» (БҰ Ұ материалынан).

1992жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қ аласында ө ткен БҰ Ұ -ның қ оршағ ан орта мен даму бойынша ө ткен конференциясы «Тұ рақ ты даму» концепциясын жә не «ХХІ ғ асырдың кү н тә ртібіне» атты ауқ ымды бағ дарламасын қ абылдады. Бұ л бағ дарламада шешілуі болашақ та тұ рақ ты дамуды қ амтамасыз ететін жалпы мә селелер қ арастырылғ ан.

Экология ғ ылымының калыптасуы тарихи дә уірлердегі коғ амның жә не ондағ ы ө ндіргіш кү штердің даму дең гейлерімен тығ ыз байланысты. Экология ғ ылымының тарихи дамуын, негізінен, ү ш кезең ге бө леді.

Бірінші кезең де — экология ғ ылымы туралы деректер жеке организмдерге сипаттама беру арқ ылы жинақ тала бастады. Бұ л кезең адамның пайда болғ ан кү нінен бастап XIX ғ асырдың 60-жылдарына дейінгі уақ ыт аралығ ын қ амтиды.

Екінші кезең де — экология ғ ылымы ө з алдына жеке ғ ылым саласы болып қ алыптасты. Бұ л кезең XIX ғ асырдың 60-жылдары мен XX ғ асырдың 50-жылдар аралығ ын қ амтиды. Бұ л кезең де орыс ғ алымдары К.Ф.Рулье (1814—1858 жж.), Н.А.Северцов (1827—1885 жж.) жә не В.В.Докучаев (1846—1903 жж.) ең бектерінде алғ аш рет кө птеген экологиялық ұ ғ ымдар мен қ ағ идаларга ғ ылыми тұ рғ ыдан дә лелді қ орытындылар жасалды.

Ү шінші кезең — XX ғ асырдың 50-жылдарынан басталып қ азіргі уакытқ а дейінгі аралық ты қ амтиды. бұ л кезең де экология ғ ылымы ө з алдына кө птеген жаң а салалар мен бағ ыттарғ а бө лінді. Сонымен бірге экология жаратылыстану жә неқ оғ амтану ғ ылымдарының басын қ осып отырғ ан кешенді ғ ылымғ а айналды.

73. Автотрофты ағ залар (гр. autos — ө зі жә не trophй — қ орек) аутотрофты организмдер — қ оршалғ ан ортадағ ы бейорганикалық заттардан фотосинтез немесе хемосинтез процесі нә тижесінде тіршілігіне қ ажетті органикалық зат тү зетін организмдер; химиялық реакциялар барысында босайтын энергияларды немесе сә уле энергиясын пайдалана отыра органикалық емес қ оспалардан органикалық заттарды синтездеуші ағ залар. Автотрофты ағ заларғ а кез-келген жасыл ө сімдіктер жатады. Автотрофты ағ залар гетеротрофты ағ заларғ а қ арама-қ айшы. Автотрофты ағ заларғ а жоғ ары сатыдағ ы ө сімдіктер, балдырлар, кейбір бактериялар жатады. Автотрофты бактериялар минералды заттардан (H2S NaNO2 NH4 OH) органикалық қ осылыстар тү зеді. Бұ л процесс химиялық реакциялар (хемосинтез) нә тижесінде атқ арылады.

Гетеротрофты организмдер (грек. heteros – басқ а, жат, trophe – қ орек) – негізінен дайын органик. заттармен қ оректенетін организмдер. Олар ө з денесінің қ ұ рамын бейорганик. заттардан тү зе алмайды. Гетеротрофтарғ а адам жә не барлық жануарлар, паразиттік жолмен тіршілік ететін ө сімдіктер, саң ырауқ ұ лақ тар, кө птеген микроорганизмдер жатады. Гетеротрофтар энергияны органик. заттардың биол. тотығ уының арқ асында алады. Гетеротрофтардың қ оректенуіне қ арай ү ш тү рі болады: сапрофитті немесе осмотрофты Гетеротрофтар – тү рлі организмдердің тіршілік ә рекеті нә тижесінде ыдырағ ан немесе бө лінген ө німдермен қ оректенетін организмдер (ашытқ ылар, зең микробтары, кө птеген бактериялар); голозойлы немесе анималды Гетеротрофтар – басқ а организм денесіндегі сө лдермен қ оректенетін организмдер.

74. Биотикалық факторлар — басқ а организмдер мен биоценоздардың жеке организмге (жануарғ а немесе ө сімдікке) я биоценозга ә сер ететін жиынтығ ы. Жануарлардың бір тү рінің екінші тү рімен немесе жануарлардың ө сімдікпен қ оректенуін биотикалық фактор деп атайды. Биотикалық факторлар организмге тура немесе жанама тү рде ә сер етіп отырады (мысалы: жануарлардың топырақ ты қ азып ө згертуі, немесе бактериялардың ортағ а химизмдік ә сері тағ ы басқ алар.Топтық эффект – топ қ ұ рып тіршілік ету мен ондағ ы даралардың санының олардың мінез – қ ұ лқ ына, физиологиясына, даму мен кө беюіне ә сері. Кө птеген бунақ денелілілердің (тарақ андар, қ анатты шегірткелер жә не т.б.) топта жеке тіршілік етуге қ арағ анда зат алмасуы, ө суі мен дамуы жылдам жү реді.

75. Радиациялық ластану -қ оршағ ан ортағ а ө те қ ауіпті ә сер ә келетін физикалық ластанудың тү рі. Бұ л ластану адам денсаулығ ы мен тірі организмдерге радиациялық сә улелену арқ ылы зиянды ә сер жасайды. Қ азіргі уақ ытта дамығ ан елдерде ядролық энергетиканың дамуына байланысты қ оршағ ан ортаның радиациялық ластануы ү лкен қ ауіп туғ ызады. Ластанудың бұ л тү рі химиялық ластанудан кейін екінші орынғ а шық ты. Радиациялық ластануды мынадай топтарғ а бө леді:

1) радиактивті заттрдың бө лінуінің нә тижесінде пайда болатын альфа- (гелий ядросы), бета- (жылдам электрондар) бө лшектердің жә не гамма – сә улелердің ә серінен болатын радияциялық ластану (физикалық ластану тү рі);

2) қ оршағ ан ортадағ ы радиактивті заттардың мө лшерінің кө беюіне байланысты болатын ластану (химиялық ластану тү рі.

77. зон оттегінің Кү н радиациясының қ ысқ а толқ ынды ультракү лгінбө лшектерін сің іруінен пайда болады. Озон мө лшерінің кө п болуы кө ктем айларына, азаюы кү з айларына сә йкес келеді. Озон қ абатының жер бетіндегі тіршілік ү шін маң ызы зор. Ультракү лгін сә улелерді жер бетіне жеткізбей, сә улеленудің алдын алады. Оның зардабы мутация ө згерістермен байланысты.

Озон Кү ннің ультракү лгін сә улелерінің жә не электр разрядтарының ә серінен екі атомдық оттек () молекулаларының ыдырап, қ айта қ осылуының нә тижесінде () пайда болады. Озон қ алқ аны кү ннің тіршілікті жойып жіберетін ультракү лгін сә улелерін ұ стап қ алады.

78. Су — тіршілік ортасы. Су кө птеген азғ алар ү шін ең қ олайлы орта болып саналады. Сулы ортаның ө зіне тә н физикалық жә не химиялық қ асиеттері бар. Организмдер ү шін судың химиялық қ ұ рамы, тұ нық тылығ ы, тығ ыздылығ ы, тұ тқ ырлығ ы, оттек пен жарық тың болуы жә не т.б. негізгі рө л атқ арады. Судың қ ұ рамында кө птеген минералдық заттар мен химиялық косылыстар кездеседі. Табиғ и судың қ ұ рамындағ ы минералдық тұ здардың мө лшері де тү рліше болады. Мысалы, тұ щы судың бір литрінде 0, 5 г тұ з болса, тең із суында тұ здың мө лшері 35—40 г болады. Судың қ ұ рамында оттек мө лшері атмосферадан 20 есе аз жә не суғ а жарық аз тү седі. Суда қ ысым кү рт ө згереді. Мұ ның бә рі де кейбір азғ алар тіршілігі ү шін едә уір қ олайсыздық туғ ызады.

80. Популяция ^[1] (латын тілінде populus — халық, тұ рғ ын халық) — белгілі бір кең істікте генетикалық жү йе тү зетін, бір тү рге жататын жә не кө бею арқ ылы ө зін-ө зі жаң ғ ыртып отыратын азғ алар тобы. Тү рдің популяциялық қ ұ рылымы Ә рбір тү р белгілі бер территорияда (ареалда) тіршілік ете отырып сол территорияда популяциялар жү йесі ретінде кө рінеді. Тү р тіршілік еткен ареал неғ ұ рлым кү рделі, бө лшектенген болса популяциялар арасындағ ы алшақ тық та соғ ұ рлым жоғ ары болады. Алайда тү рдің популяциялық қ ұ рылымын оның биологиялық ерекшеліктері - особьтардың қ озғ алу белсенділігі, табиғ и кедергілерді, тосқ ауылдарды жең е білуі жә не т.б. анық тайды. Егер тү р мү шелері ү лкен кең істікте ү немі қ озғ алып, араласып жатса мұ ндай тү р аз ғ ана ірі-ірі популяциялардан тұ ратын тү р болып сипатталады. Кө шіп-қ ону (миграция) қ абілеттілігімен ә детте солтү стік бұ ғ ылары, Африка саванналарындағ ы тұ яқ ты жануарлар ерекшеленеді. Олар маусымдық кө шіп-қ ону кезінде жү здеген шақ ырым жерлерді артқ а тастайды. Мұ ндай тү рге жататын популяциялардың шекаралары ә детте, ү лкен географиялық тосқ ауыл, бө геттер - ү лкен ө зендер, тау жоталары т.б. бойынша ө теді.

81. Жер қ оры — мемлекеттің аумағ ындағ ы бү кіл жер қ ұ рамы. Қ азақ стан Республикасы “Жер туралы” (2001) заң ына сә йкес жер қ оры нысаналы мақ сатына сә йкес мынадай санаттарғ а бө лінеді:
1) ауыл шаруашылығ ы мақ сатында пайдалануғ а жарамды жерлер;
2) елді мекендердің (қ алалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің) жері;
3) ө неркә сіп, кө лік, байланыс, қ орғ аныс жері жә не ө зге де ауыл шарушылығ ы мақ сатына арналмағ ан жер;
4) ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тардың жері, сауық тыру мақ сатындағ ы, рекреациялық жә не тарихи-мә дени мақ саттағ ы жер;
5) орман қ орының жері;
6) су қ орының жері;
7) босалқ ы жер.

82. Жер бетінде тек жоғ арғ ы сатыдағ ы ө сімдіктердің 500 мың ғ а жуық тү рі ө седі.

Ө сімдіктер дү ниесі-нағ ыз тіршілік атауларының тірегі. Ол ө лі табиғ ат пен тірі табиғ ат аралығ ындағ ы дә некер, яғ ни органикалық емес заттарды адам мен хайуанаттар қ абылдай алатындай етіп, бойына тү рлі микроэлементтерді, витаминдерді жә не басқ а тіршілік негізіне қ ажетті заттарды жинақ тайды.

Сонымен қ атар жасыл ө сімдіктердің басты ролі-табиғ атты СО₂-дан арылтып, оны О₂-мен байытып отыруында, яғ ни ұ лы ғ алым К.А.Тимирязевтің сө зімен айтқ анда О₂ фабрикасы міндетін атқ арады.

Ө сімдіктің міндеті мұ нымен ғ ана шектеліп қ оймайды. Олар топырақ қ ұ нарлығ ын арттырып, оны N₂-мен байытады, ә рі ең бастысы адамның кү нделікті ө міріне қ ажетті заттармен қ амтамасыз етіп отырады. Айталық, дастарханда қ ойылатын нан мен киетін киімге дейін осы ө сімдіктің дү ниесінен алынады.

83. Аутоэкология, аутоэкология – (грекше autos – ө зім жә не экология) – қ оршағ ан орта факторларының жеке организмдерге, популяцияғ а, тү рлерге ә серін зерттейтін экологияның бір саласы. Аутоэкология тү рлердің алуан тү рлі экологиялық жағ дайларғ а (ылғ алдану режиміне, жоғ ары жә не тө мен темп-раларғ а, топырақ тың қ ұ нарсыздануына (ө сімдік ү шін) физиологлиялық, морфологиялық жә не ө зге бейімділіктерін анық тайды. Соң ғ ы жылдары аутоэкология бұ ларғ а қ оса, орта ластануының химиялық жә не физикалық тү рліше нұ сқ ауларына организмнің жауап қ айтару ерекшеліктерін зерттейді. Кейде аутоэкологияны тірі организмдерді, кө бінесе сыртқ ы ортаның абиотикалық факторларына байланысты зерттейтін ә дістемелік тә сіл деп санайды.

84. Биосфера ^[2] — тірі азғ алар ө мір сү ретін жер қ абаты. Жер бетінен 10—15 км биікке кө терілгенге дейінгі жә не 2— 3 км қ ұ рғ ақ тан немесе мұ хиттардың 10 км тү біне дейінгі жерде азғ алар тіршілік етеді. Бұ л терминді 1875 жылы бірінші рет Аустрияның атақ ты геологы Э. Зюсс ғ ылымғ а енгізді. Бірақ биосфера жә не оның жер бетінде жү ріп жатқ ан процестері туралы ілімнің негізін салғ ан академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан – 50% -ғ а дейін температурасы болатын термодинамикалық қ абат болып саналады.

Биосфера негізінен ү ш қ абаттан қ ұ рылады. Олар: атмосфера (газ кү йіндегі), гидросфера (су), литосфера (қ атты) қ абаттар.