Транскрипция жӘне транслитерация

Графика (гр. жазу, сызу) тілдегі дыбыстардың шын бейнесін дә л таныта бермейді. Қ азіргі қ азақ тілінде қ олданылып жү рген и, у, ю ә ріптерінің ә рқ айсысы екі-ү ш, тіпті онан да кө п дыбысты немесе дыбыстардың қ осындысын бейнелейді. Мә селен, бір ғ ана и ә рпінің дыбыстық кө рінісі мынадай болып келеді:

1) ый: мый (жазылуы ми), қ ый (қ и), ыйық (иық), таный (тани), қ ыйа (қ ия), қ ыйын (қ иын), жый (жи), тыйын (тиын);

2) ій: кій (ки), тій (ти), ійне (ине), ійіс ( иіс), бекій (беки), ерій (ери), бійлік (билік)‚ ійір (иір), тійін (тиін);

3) ұ й: мұ хұ йт (мұ хит)‚ бұ лтұ й (бұ лти), бұ ртұ й (бұ рти), жорұ й (жори), мұ қ ұ йат (мұ қ ият)‚ қ ұ рұ й (қ ұ ри), қ ұ пұ йа (қ ұ пия)‚ сұ рқ ұ йа (сұ рқ ия)‚ шұ қ шұ й (шұ қ ши).

4) ү й: мү рү йт (мү рит), мү лгү й (мү лги), тү ксү й (тү кси), ү рпү й (ұ рпи), ү сү й (ү си), мө лү й (мө ли), дү нү йө (дү ние).

5) и: институт, университет‚ инициатива, физика, кино.

Дыбыс пен оның таң басы, сө здің жазылуы мен айтылуы ү немі бір-біріне сә йкес келе бермейді. Бұ лардың арасындағ ы осы сә йкессіздікті барынша азайтып, дыбыстық тілді мү мкіндігінше дә л беру ү шін лингвистикада арнайы жазу – транскрипция (лат. transcrіptіo – кө шіру) қ олданылады.

Ә детте транскрипцияның екі тү рі жиі пайдаланылады: фонемалық жә не фонетикалық. Фонемалық транскрипцияда бір фонеманың алуан тү рлі аллофондары бір-ақ таң бамен беріледі де, фонетикалық транскрипцияда ә р тү рлі аллофондар да ескеріледі. Қ ысқ асы, мұ ның алғ ашқ ысы дыбысты (сол арқ ылы сө зді) айтылуына жуық татуды, екіншісінде дә л беруді мақ сат етеді. Біздің жазуымыз, негізінен, фонемалық (фонемағ а негізделген) жазу.

Сонда ат, ет, от, ө т сияқ ты сө здердің жазылуы фонемалық транскрипцияғ а сә йкес келеді. Бұ дан тіліміздегі сө здердің бә рі де фонемалық транскрипцияғ а сай жазылады екен деген ұ ғ ым тұ мауғ а тиіс.

Қ азіргі практикалық, жазуымызда қ олданылып жү рген ә, о, ө, ұ, ү, й, л, м, ң, р, т ә ріптері ғ ана фонемалық транскрипцияда ө згеріске ұ шырамай, ө з бейнесін ү немі сақ тап тұ рады. Ал қ алғ ан ә ріптер сө з ішінде бірде дыбыс, бірде тек ә ріп қ ана болып тұ рады. Мә селен, ө лең, ө нер, ө зен, ү лек, ү лкен, тү лек, жү рек деген сө здерде е дыбысты да, фонеманы да бейнелемейді, ол – тек ә ріп. Сол сияқ ты қ ұ лын, мұ рын, кү лкі, тү лкі дегендерде ы, і – тек ә ріп. Бұ лардың транскрипциясы: ө лө ң, ө нө р, ө зө н, ү лө к, тү лө к, мұ рұ н, қ ұ лұ н, кү лкү, тү лкү. Транскрипциялау кезінде басшы, ашса, жанғ ан, жанбады, кө зсіз сияқ ты сө здер башшы, ашша, жаң ғ ан, жамбады, кө ссү з болып ө згеріске ұ шырайды.

Фонетикалық транскрипция дыбысты (сө здің айтылуын) неғ ұ рлым дә л беруді мақ сат етеді. Ат, ет, от, ө т сө здеріндегі т фонемасы дауысты дыбыстардың ық палымен ә ртү рлі рең ге ие болады. Бірінші т (ат дегенде) – еріндік, жуан; тө ртіншісі – еріндік, жің ішке. Оның ү стіне о, ө дыбыстарының алдынан ә нтек у, ал е – нің алдынан ә нтек и дыбысы айтылатыны да ескерілуге тиіс. Бұ л ерекшеліктерді кө рсету ү шін фонетикалық транскрипцияда айрық ша диакритикалық (грек. dіakrіtіkos – айырым) белгілер қ олданылады. Мә селен, “ о ” – еріндік; “^/” – жің ішке; “  ” – ұ яң; “  ” – қ атаң; “: ” – созылың қ ы; “ < ” – ашық ‚ “ > ” – қ ысаң т.б. Сонда жоғ арыдағ ы сө здер былай ө рнектеледі, ат, ^йет^{/ у}от^о, ^уө т^о/. Ащы, басшы, ашса дегендерді аш: ы, баш: ы, аш: а тү рінде (ш: – созылың қ ы ш) жазу керек болады.

Фонетикалық транскрипция фонетикалық заң дылық ты терең білуді қ ажет етеді2. Мұ ның ө зі қ азақ тіл білімінде толық, қ олдауын таба қ ойғ ан жоқ. Оның ү стіне сө здерді бұ лай жазуда ө зге де (ә сіресе техникалық,) қ иындық тар бар. Сондық тан оқ у процесінде кө біне фонемалық транскрипцияғ а жугінуге тура келеді, яғ ни сө здер мен сө з тіркестерін, тұ тас тексті біршама айтылуына жуық татып жазу жеткілікті. Бұ лай жазу да, ә рине, дыбыстық заң дарды жақ сы білуді қ ажет етеді. Жеке дыбыстар мен ә ріптердің айтылуы мен жазылуындағ ы ерекшеліктер, оның ү стіне кө рші дыбыстардың бір-біріне ә сері мұ қ ият ескерілуге тиіс. Сонда кейбір жеке сө здер мен сө з тіркестерінің, тұ тас текстердің ү лгісі мына тү рде болады.

Сө здер: кітә п (жазылуы – кітап), жә й (жай), шә й (шай), ділдә (ділда), тілмә ш (тілмаш), ө лө ң (ө лең), ө нө р (ө нер), ө зө н (ө зен), ө лкө (ө лке), тө бө (тө бе), ө кпө (ө кпе)‚ кө ң ү л (кө ң іл), кө бү к (кө бік), ү кү (ү кі)‚ кү лкү (кү лкі), тү лкү (тү лкі), тү йө (тү йе), мұ рұ н (мұ рын), мойұ н (мойын), ұ уұ с (уыс), ұ уұ з (уыз), жауұ з (жауыз), дауұ л (дауыл), қ ауұ н (қ ауын), ауұ л (ауыл), мұ қ ұ йт (мұ қ ит), айұ у (аю), ойұ у (ою), қ ойұ у (қ ою), қ ыйа (қ ия)‚ сыйа (сия), мый (ми), жый (жи), ыйық (иық), кійім (киім), ійне (ине), жамбады (жанбады), жаң ғ ан (жанғ ан), сең гең ге (сенгенге), білгең ге (білгенге), башшы (басшы), кө ссү з (кө зсіз), жасса (жазса), ішше (ішсе), алат (алады), келет (келеді), айтат (айтады) т. б.

Сө з тіркестері: айғ абақ (ай қ абақ), алтынгірпік (алтын кірпік), айғ арады (ай қ арады), амангелді (аман келді), есең гелді (есен келді), ағ ешкі (ақ ешкі)‚ қ арағ ой (қ ара қ ой), бешшылдық (бес жылдық), омбір (он бір), ө мбойұ (он бойы), жамберді (жан берді), божжорғ а (боз жорғ а), ешшерге (еш жерге), алтың ғ асық (алтын қ асық), айдың гө л (айдын кө л), жү жжасады (жү з жасады), жү жжыл (жү з жыл), кө гала (кө к ала), кө гет (кө к ет), қ арагө к (қ ара кө к), жамбаспағ ан (жан баспағ ан), дошшар (дос-жар), алат (ала ат) т.б.

Мә тін (текст):

Томағ асын тартқ анда бір қ ырымнан

Қ ыран қ ұ с кө зі кө ріп самғ ағ анда.

Тө мен ұ шсам тү лкі ө рлеп қ ұ тылар деп,

Қ анды кө з қ айқ аң қ ағ ып шық са аспанғ а.

Кө ре тұ ра қ алады қ ашқ ан тү лкі

Қ ұ тылмасын білген соң қ ұ р қ ашқ анғ а.

Аузын ашып қ оқ ақ тап, тісін қ айрап,

О да талас қ ылады шыбын жанғ а.

(Абай).

Ө зімізге таныс осы ө лең нің ә р жолы ү ш бунақ тан тұ рады. Бунақ қ а енген сө здер тұ тасып (екпін жағ ынан) айтылады, араларындағ ы дыбыстар ү ндеседі.

Ал транскрипциясы былай:

Томағ асын/тартқ анда/бірғ ырымнан,

Қ ыра ң ғ ұ с/кө з ү г ө рү п/самғ ағ анда.

Тө мө н ұ ш ш ам/ тү лкө рлө п /қ ұ тұ лардеп,

Қ андыг ө з/қ айқ а ң ғ ағ ып/шық саспа ң ғ а.

Кө р ө тұ ра/қ алады/қ ашқ антү лк ү,

Қ ұ т ұ лмасын/білгенсоң /қ ұ рғ ашқ а ң ғ а.

Ауз ұ нашып/қ оқ ақ тап/тіс ің ғ айрап,

Одаталас/қ ылады/шыбынжаң ғ а.

Транслитерация (лат. trans - арқ ылы жә не lіttera - ә ріп) – жазу жү йесі басқ а тілдің сө здерін ө з тілінің жазу жү йесі арқ ылы ә ріппе-ә ріп беру. Бұ л ә сіресе аударуғ а‚ ө згертуге болмайтын жалқ ы есімдерді жазуғ а қ ажет. Орыс графикасын соламайымен (тұ тасымен) игерген қ азақ тілі шет жұ рттық кісі‚ жер-су аттарын орыс тілі арқ ылы қ абылдап‚ даярғ а маяр (тап) кү н кешуде. Қ азақ тілі ө з дыбыстық жү йесіне кө шкенде‚ и‚ у‚ э‚ е‚ ю‚ я‚ в‚ ф‚ х‚ һ ‚ ц‚ ч‚ ь‚ ъ сияқ ты ә ріптерден арылу керек болады. Ондай жағ дайда бұ л ә ріптерді қ азақ тың тө л дыбыстарын таң балайтын 28 ә ріппен алмастыру қ ажеттігі туады. Транслитерация‚ міне‚ сол кезде іске кіріседі. Қ ай ә ріптің орнына қ андай ә ріпті пайдалану мә селесі оң ай шешілетін шаруа емес. Қ азақ тілінде ә зірше бұ л тө ң іректе ізденіс байқ алмайды. Ерте ме‚ кеш пе бұ л мә селені шешу керек болады. Сонда жоғ арыдағ ы тілге жат ә ріптерді‚ шамамен‚ мынадай таң балармен алмастыруғ а тура келеді.

и = ій: Ійбаноп (Иванов)‚ Ійра (Ира)‚ ійнстійтұ ут (институт)‚ кейде ый: Ыйрақ (Ирак)‚ Ыйран (Иран);

у = ұ у; ұ унійберсійтет (университет)‚ Шұ ура (Шура)‚ Тұ ула (Тула)‚ Марұ усійа (Маруся)

Э = е‚ ә = йо‚ ю = йұ у‚ я = йа‚ ф = п‚ х = қ болады да‚ в = б‚ у‚ п: багон (вагон)‚ зауыт (завод)‚ кұ уп (куб) т.б.

Транслитерация дыбыстық заң ғ а бағ ындыруды мақ сат етпейді‚ тек жат ә ріпті ө з ә рпімен беруді ғ ана қ арастырады.

Сонда фонетика‚ фонема‚ транскрипция транслитерация сө здерінің қ ұ рамындағ ы и‚ ф‚ ц‚ я ә ріптерін алмастырып: понетійка‚ понема‚ транскрійпсійа‚ транслійтератсійа тү рінде жазу – транслитерация болады да‚ пә нетійке‚ пә нем‚ траныскіріпсійе‚ тыраныслійтерә тсійе тү рде жазу – дыбыстық заң ғ а сай игеріп жазу – транскрипция болып шығ ады.