МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ «БАТЫР БАЯН» ПОЭМАСЫ

XVIII ғ асыр қ азақ халқ ының қ иын-қ ыстау заманы болды. Жоң ғ ар, қ алмақ тың жан-жақ тан қ ыспағ ы елді қ атты кү йзеліске ұ шыратты. 1723 жылғ ы қ айғ ылы да қ асіретті «Ақ табан шұ бырынды – Алқ акө л сұ лама» оқ иғ асы елдің ең сесіне батты. Қ азақ елі бытыраң қ ылық қ а ұ шырады. Осы кезде халық тың басын қ осып, қ асына батырларды жинағ ан ер Абылайды айтпай кетуге болмайды. Жастайынан Тө ле бидің қ олында ө скен Сабалақ жорық тарғ а қ атысып, ерлігінің арқ асында елдің айбатты арыстанына айналды. Елжіреген жұ рттың қ амын ойлап, халық ты ауызбіршілікке шақ ырып, елдің ең сесін кө терді. Бірақ,

Жалғ ыз батыр – жалғ ыз жан

Майданғ а тұ лғ а бола алмайды.

деген сө з бар ғ ой. Сол кезде ер Абылайдың тө ң ірегінде халық тың батырлары шоғ ырланғ ан болатын. Абылай жинағ ан батырлар ішінде Кара Керей Қ абанбай, Қ анжығ алы Бө генбай, Шапырашты Наурызбай, Сары, Баян мен Сағ ынбай сынды ел ардақ тылары болатын. Аталғ ан батырлар ішінде бү кіл ө мірін қ азақ жұ ртының тә уелсіздігі жолындағ ы кү реске арнағ ан ер жү рек ардагерлердің бірі – батыр Баян Қ осаболатұ лы (1710 – 1757). Батырлығ ымен, тапқ ырлығ ымен Абылай ханның ерекше қ ұ рметіне бө ленген. Қ азақ -жоң ғ ар шайқ асына қ атысып, Баян батыр атанғ ан. Ө кінішке орай Баянғ а қ атысты тарихи деректер ө те аз. Батыр жайлы мә ліметтерді біз сол кездегі ел мұ қ тажын жырлағ ан, халық ты ауызбіршілікке ү гіттеген жыраулардан кө реміз.

Абылай ханның тұ сында ө мір сү рген Ү мбетей мен Тә тіқ ара жыр толғ ауларынан Баянның сол кезде жоң ғ арларғ а қ арсы кү рескен батыр екенін білеміз. Мә селен, Ү мбетей жыраудың «Бө генбай ө лімін Абылай ханғ а естірту» атты ұ зақ толғ ауында мынадай дерек бар.

Қ ара Керей Қ абанбай,

Қ анжығ алы Бө генбай,

Сары, Баян мен Сағ ынбай

Қ ырмап па еді жауың ды,

Қ уантпап па еді қ ауымды,

Ұ мыттың ба соны, Абылай.

Ү мбетей толғ ауынан, батыр Баянның Абылай ханның тірегінің бірі екендігін байқ аймыз. Баянның халқ ы ардақ тағ ан, ел қ орғ ағ ан батырларымен бірігіп, қ азақ халқ ының туын жық пай, талай қ ан майданда ерлік кө рсеткен еліміздің хас батырының бірі болғ андығ ына кө з жеткіземіз.

Ал, Тә тіқ ара ө з толғ ауында

Бө кейді айт Сағ ып менен Дулаттағ ы,

Дә ріпсә лі маң дайды айт қ ыпшақ тағ ы

Ө зге батыр қ айтса да бір қ айтпайтын

Сары менен Баяндай уақ тағ ы.

Баян батырдың ержү рек батылдығ ы мен ел қ орғ ағ аны, халық тың тұ лғ алы азаматы болғ анының айғ ағ ын Тә тіқ ара жырау толғ аулары дә лелдейді.

Батыр Баян туралы деректер Шоқ ан Уә лихановтың ең бектерінде кездеседі. Зерттеушінің «Исторические предания о батырах XVIII века» атты мақ аласында батыр жайлы деректер кездеседі. Шоқ ан Уә лихановтың Баян туралы айтқ ан деректері Мағ жан ақ ынның «Батыр Баян» поэмасының мазмұ ндық арқ ау болғ анын айтуғ а болады. Шоқ анның келтірген деректері мен оқ иғ алар дастанда кездеседі.

М. Жұ мабаевтің екі тараудан тұ ратын кө лем жағ ынан ауқ ымды поэмасында ескілік пен жаң алық арасындағ ы байланысты белгілі сюжетпен сомдайды. Мағ жан поэзиясынынң шың ы — «Батыр Баян» дастаны. Поэма аса кө ркем дең гейде ерекше шабытпен жазылғ ан. Жан кү йзелісі, сезім, батырлық пен махаббат дастанда жыр болып ө ріледі. Поэма ө зінің сюжеттік жағ ынан эпостық жырларғ а ө те ұ қ сас. Мағ жан тілінің ә уезділігі мен ә семдігі, кө ркемдігі мен кө ріктігі ерекше ү йлесімділікте сай келуі поэмада айрық ша кө рінеді.

Поэма Кө кшенің керемет табиғ ат сұ лулығ ы тамаша тең еу мен метафоралық салыстырудан тұ рады.

Сарыарқ а – сары дария, қ иыры жоқ,

Кез болсын, қ андай қ ыран, талады да,

Ішінде сары дария кө з тоқ татар,

Кө кшетау – Сарыарқ аның аралы да.

Кө кшеде кү ні кеше қ ойдай ө рген

Тү рлі аң: бө рі, бұ ғ ы, маралы да.

Айрылып асау, ерке аң дарынан

Кө кшенің тас жү регі жаралы да!

немесе

Бауырында Бурабайдың қ алың ағ аш

Кө кшенің жалыменен біткен жалғ ас.

Арудың ақ пен ө рген тұ лымындай

Қ арағ ай, қ ызыл қ айын, тал аралас.

Сө з арқ ылы керемет сурет салғ ан Мағ жанның шеберлігі енді сол суретті бейне фильмге айналдырады. Сюжет басы ә уелгі Абылай ордасына «Жиылды ө ң шең ноян ағ ай-сығ ай» деп жиналғ ан қ ауымның тізбелеп ішінен шоқ тығ ы биік Баян батыр бейнесі дара кө рсетіледі.

Қ анайым, ойың удай, тілің шаян,

Амал не, келген жоқ қ ой батыр Баян.

Кө р жаудың албастысы, ел серкесі

Баянның батырлығ ы алашқ а аян.

Баянның аруақ ты қ ұ р атынан

Кө п қ алмақ болмаушы ма ед қ орқ ақ қ оян.

Наркескен, ө рттей ө скен қ айтпас болат,

Баянсыз қ анатымды қ алай жаям?!

Би Қ анай! Аттанбайды хан Абылай,

Келмесе қ андыбалақ батыр Баян! — деген

Абылай сө зінен батырдың хан ордасындағ ы орны мен беделін байқ аймыз. Жиналғ ан ө ншең батыр Баянның кешігуін тү сінбей,

«Жау!» десе жатпайтұ ғ ын батыр Баян,

Апырым-ай, келмеуінің мә ні қ ай,

— деп таң данулары кү шее тү сті. Қ айткен кү нде де Абылайдың Баянсыз жауғ а аттанбауы батыр Баянның шын мә нсінде беделдігін кө рсетеді. Қ азақ халқ ымен жауласқ ан қ алың қ алмақ тан Баян сұ лу аруды ө зімен ә келеді. Арудың сұ лулығ ына тең келер ешбір сұ лулық болмайды. Қ ыз сұ лулығ ын Мағ жан былай кө рсетеді:

Сол сұ лу сұ лу екен атқ ан таң дай,

Бір соғ ан бар сұ лулық жиылғ андай.

Торғ ын ет, шапақ тай бет, тісі меруерт

Сө здері – су сылдырлап қ ұ йылғ андай.

Бір улап кө зқ арасы, бір айнытқ ан

Жұ лдызы еркелеген сонбей – жанбай.

Лебізі – жібек лебі, жұ мақ желі

Кә усардай татқ ан адам қ алар қ анбай.

Жұ рт осындай сұ луды еліне ә келген Баянғ а таң данады. Батырдың сұ лулық отына тү сіп қ алмауы, сабырлық танытуы – оның бойындағ ы ерекше қ айсарлық, батырлық тың белгісі. Жат елден келген қ алмақ қ ызы Алаштың аруы болып кетсе де, ө з елін жанынан шығ армағ ан. Сыр бермеген қ алмақ қ ызының Ноянғ а кө з тастауынан, он бес жасар баланың жү регінде ұ шқ ын туады. Сол ұ шқ ын жү ректе отқ а айналып, батыр інісі Ноян аласұ рады. Алғ ашқ ыда Ноян қ ызғ а кө ң іл бө лмей жү ргендей болады. Бірақ қ анша жерден қ арамаймын, жалтақ тамаймын десе де, еріксіз сұ луғ а кө з тартады. Бір-бірінен кө з алмағ ан екі жас келісіп, сайда кез болады. Жү ректерде тулағ ан сезімдерге екі жас айрылмаймыз деп ант береді. Қ ыз бен Ноян арасында шиеленіскен махаббат ө ршиді. Қ ыз Ноянғ а сені сү йем, бірақ сағ ан қ осылу ү шін жылап-зарлап қ алғ ан ата-анамның батасын алу керекпін дейді. Мені сү йген Баянғ а екеуміз қ осылсақ ауыр тимей ме? Сарыарқ адан сапар қ ылайық, сонда тыныш бас қ осайық дейді. Қ ыз айтқ анына Ноян нанып, екеуі келісіп қ ашады. Болғ ан іс тезарада Баянғ а жетеді. Мұ ны естіген Баян сенбей қ атты ашуланады. Ойланып ары-бері тең селеді. Ақ ылдан айрылғ ан батыр кө зіне қ ан ү ймелейді. Ашуланып қ ашқ ындардың артынан қ уғ ынғ а тү седі. Ызағ а толы, кө кіректі намыс жеген Баян қ ыз бен жігітке жетіп, артындағ ы садағ ын қ олғ а алып, ызадан ө з інісін танымай қ алады. Мұ ны кө рген Ноян қ орқ ып:

«Жан кө ке! ” – деп сө з қ атқ анша,

Сұ лу да жетіп келіп: «Баян ағ а! ” –

Дегенше, қ алды тартып батыр Баян,

Баянның батырлығ ы алашқ а аян.

Оқ тиіп жү регінен қ ұ лап тү сті

Атынан бү ктеліп бө бек Ноян.

Ызаның, ашудың буына уланғ ан Баян інісінің «Жан кө ке, ағ а!» — деген сө здерді естімей, қ ыз бен жігітті аттан қ ұ латты.Шамалы есең гіреп, ат ү стінен ө зі де қ ұ лап тү сті. Бірталай уақ ыт қ ара жерде отырып, ойланды. Есін жиіп, ер Баян екі жасқ а қ арап, қ айғ ырды, жылады. Енді батыр ө з ө зіне қ айта–қ айта: «Мұ ның не?» — деп кү бірледі. Баян ө зінің жорық қ а шық қ анына, қ у қ алмақ қ ызын ә келгеніне, ө зінің қ ызу қ андылық қ а салынғ анына қ атты ө кінеді. Ө зі жақ сы кө рген қ алмақ қ ызына деген махаббатын да кінә лайды. Осының бә ріне қ атты қ айғ ырғ ан, тү ң ілген Баян енді:

Ө з бауыры, ө з сү йгенін ө зі ө лтірген

Болар ма, сірә, сорлы адам менен?!

Ел беті енді мағ ан болсаң арам,

Алашым, аттанамын жауың да ө лем! – деп

Баян енді ө мірден ү міт ү зіп, ажал аузына ө зі ұ мтылады. Екі жанды жерге бө леп, басында кө п отырып, кө з жасын қ айта тө кті батыр Баян. Кө п ұ замай Баян атқ а мініп, ауылғ а қ арай тартты. Жиналғ ан қ ол Баянды кү тті. Баянның келуін Абылайғ а жеткізгенде, хан «Таң ата жү реміз” – деп жарлық береді. Ертесіне таң атып, тү н ө ткенде Абылай ә скерге «Аттан” деп хабар салады. Аттанғ ан қ алың қ олды Іленің аң ғ арында қ алмақ кү тіп отырады. Қ азақ тың қ алың қ олын кө ргенде қ алмақ тар сескеніп қ улық пен алдап кетуді ойлайды.

Келіс сө з жү ргізуге жеті қ алмақ жіберіп, ағ аттық тың ө здерінен болғ андығ ын, соғ ан кешірім сұ рап бар байлық, малды береміз дейді. Бұ л айтқ андары Абылайды ойландырады. Ө зінің кең есін жинағ ан Абылай қ алмақ тардың бергенін алайық дейді. Кө пшілік ү н-тү нсіз мақ ұ лдап тұ рғ анда Баян қ арсы шығ ады. Алдияр олар қ у, бізді алдап кетеді, қ алмақ тарды шабайық дейді. Хан мен Баян сө здері келіспей қ алады. Абылай Баянның қ арсылығ ын іштей жақ тырмай қ абақ тү йеді. Ө з қ олына хан қ айту деп бұ йрық береді. Жас Баян хан бұ йрығ ына разы болмай, таң ның атысымен жү з жолдас ертіп, қ алың Қ ытайғ а қ арай шабады. Кө кіректегі кернеген ыза Баянды мың қ олдық қ алмақ қ а алып кеп соғ ады. Бір қ азақ қ а жү з қ алмақ болып соғ ысқ ан шайқ аста Баян ә скері жең іліс табады. Осы жең ілісте Баянның кеудесіне бір қ алмақ найза салып, бұ лғ ағ анда батырдың соншалық қ иналғ аны жан даусымен «Қ ыларың қ атын қ алмақ, тағ ы бар ма? ” дейді. Кө з жұ мар шағ ында Баянның алдына Ноян менен Ақ шамаң дай келеді. Кө з алдына анық болып елестеген екі жасқ а Баянның айтқ аны:

«Іс ө тті. Ажал жетті. Енді не бар?

Қ оштасып айтысалық. Соң ғ ы сө зді.

Келің дер, қ арақ тарым, кешің дер!» — деп

батыр мә ң гілікке кө з жұ мады. Мағ жан керемет ел аузынан естіген миф-аң ызды ө зінің ақ ындық шеберімен тамаша поэма етіп жазады. Трагедиямен аяқ талғ ан бұ л поэма Мағ жан поэзиясының биік асқ ар тауы болып табылады. Реалистік негізде жазылғ ан поэманы Мағ жан табиғ атпен ә серлей кү шейте тү седі. Бір қ арағ анда қ ызық ты сюжеті бар бұ л поэма тек тарихты айтатындай. Ә рине Мағ жан ақ ында тек тарихты жырлап қ ою ғ ана емес, сонымен қ атар ерлікті, еркіндікті жырлау болып табылады. Керемет символистердің бірі болғ ан Мағ жан поэма арқ ылы терең бір ой бермекші. Біз жұ мыс барысының кө п талдау нә тижесінде негізгі ойды поэманың бірінші бө лімінен кө рдік. Мә селен,

Жү регім, мен зарлымын жаралығ а,

Сұ м ө мір абақ ты ғ ой саналығ а.

Қ ызыл тіл қ олым емес, кісендеулі

Сондық тан жаным куйіп жанады да.

XX ғ асырдың басында қ иын қ ыстау заманда ө мір сү рген Мағ жан Жұ мабаев сол кезең дегі қ азақ халқ ының орыс боданынан босап, жеке шаң ырақ болуына кү рескен азаматтардың бірі. Ә рине, сол кезде Мағ жан сияқ ты зиялыларды абақ тығ а жауып қ олын кісендесе де, патриот азаматтардың қ ызыл тілін тия алмағ ан. Ескіні жырлау арқ ылы жаң ағ а жол беру мағ жанның ү рдісі. Жаң ағ а жол беру дегеніміз, сол кездегі қ азақ халқ ына XVIII ғ асырдағ ы қ азақ и рухпен жігерді бере білу. Батыр Баяндай ерін танып, ұ мытпағ ан халық тың ерлікке, еркіндікке деген кү ш жігері артатыны сө зсіз. Мағ жан Жұ мабаевтың эпостық поэмасындағ ы негізгі тү йінді ой халық ты жігерлендіріп, рух бере отырып, тарихымыздың алтын дің гегінен айырылмау болып табылады.

Ойды қ орыта келе Мағ жанның ө з сө зіне ү ң ілсек

Ә демі ө ткенді ойлап айнымасам,

Сұ м ө мір кү шті уын аяды ма?

Ия, абақ ты аталғ ан сұ м ө мір Мағ жанды улады ғ ой. У ішуден бас тартқ ан Мағ жан арғ ы тарихқ а кетіп, сол арқ ылы берілген уғ а себетін қ арсы у шашты. Поэмадан кө ргендей символист Мағ жан Жұ мабаев ең алдымен ө з заманында қ аламмен қ аруланғ ан батыр кү рескер.

29 сурак Мағ жан «Шолпанның кү нә сі»

Мағ жан Жұ мабаевтың ө лең дермен қ оса, қ ара сө зге ден қ ойып, барынша ең бек ете бастағ аны - 1922-1925 жылдар аралығ ы. Сол уақ ытта оның ә йгілі " Шолпанның кү нә сі ", " Гү лсім " ә ң гімелерімен бірге ірілі-ұ сақ ты он шақ ты мақ алалары жә не " Педагогика " ең бегі жарық кө рді. М.Жұ мабаев шығ армашылығ ын зерттеуші ғ алым Шериаздан Елеукенов: " Шолпанның кү нә сі" атты ә ң гіме, сө з жоқ, қ азақ прозасының кө ркем дамуындағ ы ірі қ адам, " Батыр Баян" поэмасын қ осқ анда, қ азақ ә дебиеті психилизміне соң ғ ы дем бітірген шығ армалар, - деп бағ алайды.

Мағ жан Жұ мабаев ө зінің жазушылық, суреткерлік шеберлігін осы бір ә ң гімесінен-ақ айқ ын кө рсете білді. Ә йел тағ дыры - қ азақ ә дебиетіндегі ең бір тамырлы, бұ рыннан мол жырланып келе жатқ ан тақ ырып. Ескі ауылдың моральдік-ә леуметтік бейнесін, салт-сана ерекшелігін айқ ындаушы кү рделі қ ұ былыстың бә рі де осы ә йелге кө зқ арас, ә йел тағ дыры арқ ылы ө рбиді. М.Жұ мабаев ә йел басындағ ы қ ым-қ уыт тіршілік қ ұ былыстарын жү регімен сезініп, тү йсінеді. Ә ң гімені дамытушы - сезім кү ші мен ой ағ ымы. " Шолпанның кү нә сі " ә ң гімесіне ө зінше нә р, сыр бере тү суі ақ ын сезімінің, тү сінігінің терең дігінен. Шолпан образын ерекше бір сарын, тебіреніспен ә келіп енгізудің ө зі жаң алық.

Ә ң гіменің бас кейіпкері Шолпан - ә ртү рлі сыртқ ы жағ дайлардың жә не ішкі толқ ыныстардың нә тижесінде ү немі ө згеріп, дамып отыратын бейне. Шолпан - қ асірет жамылғ ан қ айғ ылы ә йел. Ө зінің бақ ыты ү шін кү нделікті ө мірін тә рк етіп, тә уекелге бел байлағ ан қ айсар ә йел. Шолпан, Сә рсенбай, Ә зімбай араларындағ ы байланыста реалистік шындық, психологиялық сенім жақ сы бейнеленген. Шолпанның кү нә сі - Сә рсенбайды шынайы сү йгендігі. Шолпанды кү нә лі ә рекетке итермелеген оның Сә рсенбайғ а деген махаббаты еді. Егер де Сә рсенбай Шолпанмен ашылып сө йлесіп, сырласып, жанына жақ ын тартқ анда, мү мкін Шолпан ондай ә рекетке бармас еді. Шолпан бала зарын бір ө зі тартып, жоқ ты бір ө зі іздеуге мә жбү р болады. Шолпан ө зіне-ө зі сауал қ ойып, сол қ ойылғ ан сауалдарғ а ө зі жауап іздейді. Сә рсенбай Шолпанғ а: " Мен сенен бала сұ радым ба? ", - дейді. Шолпан не ү шін Ә зімбайды таң дады? Шолпан не себепті Сә рсенбайғ а іштегі сырын айтпады? Осы сынды сауалдарғ а жауап іздеу барысында біз Шолпанды кү нә лі ә рекетке итермелеген Сә рсенбай екендігіне кө з жеткіземіз.