Шымды-күлгін топырақтар

Шымды-кү лгін топырақ тар шө птесін немесе мү кті-шө птесін ө сімдіктері бар ормандарда қ алыптасады. Орман ішіндегі шө птесін ө сімдіктер ә серінен бұ л топырақ тарда шымдану процесі жү ріп, шым қ абат қ алыптасады. Кү лгіндену жә не шымдану процестері бірдей жү руіне байланысты шымды-кү лгін топырақ тар қ алыптасады.

Сонымен қ атар бұ л топырақ тарда лессиважда байқ алады.

Орман астындағ ы кү лгін топырақ тарда шө пті ө сімдіктердің ұ зақ дамуына қ арамастан ә деттегіше гумус жә не қ оректік затар кө п жиналмайды. Бірінші себебі шымды процесіне кү лгіндену процесі қ арсы тұ рады, екіншіден кедей кү лгін топырақ тарда ө сіп-ө нген шө пті ө сімдіктердің органикалық қ алдық тарында кү лдік элементтер мен азот мө лшерлері шамалы болады. Кү лдік элементтер, кальций, азот жә не магнийдің топырақ тың ө зінде жә не органикалық қ алдық тарда аз болуы, ақ ырғ ының микроорганизмдермен минералдануын тежейді де қ ышқ ылды жылжымалы гумусты заттар тү зеді. Тек оның аздағ ан бө лігі кальций, темір немесе балшық ты минералдармен байланады.

Шымды-кү лгін топырақ тар кескінінің қ ұ рылысы: А_d-А₁-А₂-А₂В-С.

Шымды-кү лгін топырақ тардың қ асиеттері:

1. Гумус мө лшері шамалы, гумус тү рі фульфатты болады.

2. Топырақ ортасы қ ышқ ыл, негіздермен қ нығ уы кү лгін топырақ тарғ а қ арағ анда жоғ ары, ал алмаспалы негіздер қ ұ рамында негізінен кальций, магний аздау.

3. Шымды-кү лгін топырақ тар азот пен фосфордың жалпы қ оры мен олардың жылжымалы тү рлері аз мө лшерде деуге болады.

4. Қ ұ рылымы берікті немесе мық ты емес.

2 Жалпақ жапырақ ты ормандардың қ оң ыр топырақ тары суббреалды биоклиматтық белдеулерге жататын Батыс жә не Орталық Еуропа мен Қ иыр Шығ ыста тарағ ан.

Ормандық қ оң ыр топырақ тардың ең елеулі белгілері: топырақ қ абаттарына бө лінуі шамалы, кескінінің тү сі гумус жә не ашық талғ ан кү лгін қ абатынан басқ аларында қ оң ыр немесе сары-қ оң ыр, топырақ ортасының реакциясы қ ышқ ыл немесе ә лсіз қ ышқ ыл, иллювиальды-карбонатты қ абаты жоқ.

Ормандардың қ оң ыр топырақ тары кескінінің қ ұ рылысы: Ао-А₁-Вt-C

Ормандардың қ оң ыр топырақ тарының тү зілу процесін қ оң ыртопырақ тү зілу деп атайды. Оның негізіг қ ұ раушылыры гумусжиналу процесі, глейлену жә не лессиваж.

Глейлену – екінші ретті балшық ты минералдардың қ алыптасу процесі. Глейлену оң температура ұ зақ мезгілді болғ анда топырақ кескінін жеткілікті мө лшерді ылғ алдануын, сонымен қ атар белсенді жү ретін заттардың биологиялық айналымын қ амтамасыз етеді. Глейлену топырақ кескінінің орталық бө лігінде болады, ү йткені онда оң тайлы су жә не температуралық режим қ алыптасады, осығ ан орай глейлі қ абат қ алыптасады - Вt.

Глейлену кезінде тұ нба, темір, алюминий, марганец, фосфор, магний, кальций жә не басқ ада элементтер жиналады.

Ормандардың қ оң ыр топырақ тары қ асиеттері:

1. Тұ нбамен ө те қ анық қ ан, ә сіресе кескінінің орталық бө лігі (Вt қ абаты).

2. Гумус қ ұ рамында ФК кө бірек ГК-на қ арағ анда.

3. Топырақ ортасының реакциясы қ ышқ ыл немесе ә лсіз қ ышқ ыл.

3 Орманды даланың ормандық сұ р топырақ тары орманды даланың солтү стігінде кездеседі. Бұ л аймақ тың климаттық жағ дайлары табиғ и ағ ашты жә не шө пті ө сімдіктердің ө сіп-ө нуіне жә не ауыл шаруашылық дақ ылдарының кө птеген тү рлерін ө сіп-ө ндіруге қ олайлы. Климаттың ерекшелігі – жауын-шашын мен булану арақ атынсының бірдей дең гейде болуы (су режимінің мерзімді шайылу тү рі).

Топырақ кескінінің қ ұ рылысы: А₁-А₁А₂-А₂В-В₁-В₂-ВС-С.

Ормандық сұ р топырақ тар оң тү стік-тайгалы аймақ тың шымды-кү лгін топырақ тарының орманды даланың қ ара топырақ тарына ө ту жерінде орналасқ ан.

Олар шымды-кү лгін топырақ тарғ а қ арағ анда гумустілігі жоғ ары егер кү лгіндену белгілері шамалы болғ ан жағ дайда.

Гумустену қ арқ ындылығ ына мен кү лгіндену белгілеріне қ арай ормандық сұ р топырақ тар келесі ү ш типке бө лінеді: ашық -сұ р, сұ р жйне кү ң гірт-сұ р ормандық сұ р топырақ тар.

Ормандық сұ р топырақ тардың ең негізгі морфологиялық ерекшелігі – гумус қ абатының 2 қ абатқ а анық бө лінуі – ү стің гісі гумустық тү сі айқ ын - А₁ гумусты қ абаты жә не гумус қ абатының тө менгі бө лігі, кремнийлік сеппе тү рінде кү лгендену белгісі кө шпелі немесе гумусты-кү лгінді қ абаты - А₁А₂. Иллювиальды қ абатының қ ұ рылымы жаң ғ ақ ты немесе жаң ғ ақ ты-призмалы болады.

Ормандық сұ р топырақ тардың қ асиеттері:

1. Топырақ тың ү стің гі қ абаттарында жартылай тотық тар шамалы жә не кремнийқ ышқ ылымен қ анық қ ан, бұ л кү лденумен байланысты.

2. Шымды-кү лгін топырақ тарғ а қ арағ анда гумус мө лшері кө бірек жә неонда гумин қ ышқ ылдарының ү лесі артады.

3. Топырақ ортасының реакциясы қ ышқ ылды, негіздермен қ анық пағ ан, сің іру сиымдылығ ы 14-18 м-экв.

4. Ормандық сұ р топырақ тардың агрофизикалық қ асиеттері қ олайсыз, ә сіресе ашық -сұ р топырақ тарда.

Мә денилендіру барсында ормандық сұ р топырақ тардың агрономиялық қ асиеттері жақ сарады: қ ышқ ылдылығ ы азаяды, сің іру сиымдылығ ы жә не негіздермен қ анығ уы артады, су жә не ауа режимдері жақ сарады.

Орманды даланың еуропалық бө лігінде эрозия кү шті дамығ ан, олай болса ормандық сұ р топырақ тарды ауыл шаруашылығ ында пайдаланғ андаэрозияғ а қ арсы шараларды қ олдану керек, олар: топырақ ты ө ң деуді беткейлерге кө лденең жү ргізу, жер қ ырқ аларын немесе жалдарын жасау, таптарды (борозда) жасау жә не с. с.

Ә дебиет:

1 Почвоведение. Под ред. И.С. Кауричева. – М.: Колос, 1982. - с.315-418.

2 В.Д. Муха. Агропочвоведение. – М.: КолосС, 2003. – с.227-287.

3 Топырақ тар географиясы. Жалпы редакциясын басқ арағ ан Т.Т.Тазабеков. – Алматы, Агроуниверситет, 11-24; 40-54б.

4 Почвоведение с основами геологии. Под ред. В.П.Ковриго. – М.: КолосС, 2008, - с. 231-257; 276-291.

5 Добровольский В.В. География почв с основами почвоведения.– М.: Владос, 2001. – 201-213; 231-241 с.

6 Дурасов А., Тазабеков Т. Почвы Казахстана.-А., 1974

7 Тазабеков Т., Тазабекова Е. Орысша-қ азақ ша топырақ тану тү сіндірме сө здігі. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 200б.

8 Блисов Т.М., 0 Наумов Н.С. Топырақ тар экологиясы, Қ останай: А.Байтурсынов атындағ ы Қ МУ, 2008. – 48-54б.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1 Тайгалы-орман аймағ ында қ андай топырақ тар кездеседі жә не оларда топырақ тү зілу процестері ұ алай жү реді?

2 Кү лгін, шымды-кү лгін жә не шымды топырақ тарғ а сипаттама берің із.

3 Кү лгін топырақ тардың шымды-кү лгін топырақ тардан айырмашылығ ы қ андай?

4 Ормандық қ оң ыр топырақ тарғ а сипаттама берің із.

5 Ормандық сұ р топырақ тардың негізгі қ асиеттерін атаң ыз.