ер-һыу атамалары

Бикбулат тирә һ ендә ге

Бикбулатҡ а хә ҙ ерге юлдан килгә ндә иң беренсе Ҡ ашҡ атауҙ ы ү тә беҙ. Уң яҡ та Бишҡ айын тороп ҡ ала, унда боронғ о зыярат. Тауҙ ы тө шкә с, яң ы тө ҙ ө лгә н умарталыҡ янында Тә би йылғ аһ ы, Тә би һ ырты. Яландың ү рге мө йө шө ндә Бабай тү бә. Урман ү тә ауыл тапҡ ырында, тү штә ге ялан буйлап Соҡ орбү лә к, Йә нгилдебү лә к. Улар араһ ында тиерлек Маяҡ тау кү ренә, ә тү бә ндә рә к Ә хтә м тауы тороп ҡ ала. Ауылдан кө нсығ ышҡ а киткә н юл – Кү с юлы, халыҡ кү п йө рө гә н ө сө н шулай аталғ ан һ ә м борон йә йлә ү гә кү сеү юлы булғ ан. Юл Ишә й тауы һ ә м Шә мбә бей йырыны янынан сығ ып китә. Тау хә ҙ ерге Ишаевтар нә ҫ еленә н Ишә й ҡ арт исеме менә н аталғ ан (Ишә й 1731 й. тыуғ ан). Ә йырында ү ҙ ен урлап алып киткә н ҡ аҙ аҡ тарҙ ан ҡ асып ҡ отолғ ан Шә мбе, кейемдә ре йыртҡ ыланып бө ткә нлектә н ауылғ а инергә оялып, ҡ араң ғ ы тө шкә нсе йә шенеп ултырғ ан. Ишә й артында – Ер шыуғ ан. Шунан Эйә рлетауғ а кү п ҡ алмай. Эйә рлетауғ а тоташып торғ ан бә лә кә й тү бә - Тирмә нтау. Эйә рлетауҙ ың тө ньяҡ -кө нбайыш ҡ ырын Ҡ ылъярташ тип йө рө тә лә р. Кө нсығ ыш яҡ та Шә йкә һ ырты тороп ҡ ала, ә Кесе Эйектең һ ул яры буйлап ү ргә табан Тырансағ ыуыш, Һ ә йетбай ташы, улар һ ыртында Баһ ау ҡ арт осон ғ ына ҡ алдырып ботағ ан Баһ ау ҡ арағ айы кү ренә. Бикбулат офоғ оноң кө нсығ ыш сиген шунда туҡ татып торорғ а мө мкин.

Ә инде яң ынан Ҡ ашҡ атауғ а килеп, кө нбайышҡ а ҡ араһ аҡ, Ҙ ур һ ә м Бә лә кә й Ҡ ыҙ ылташ, Ҙ ур һ ә м Бә лә кә й Һ ың араяҡ тауҙ ары кү ренә. Ҙ ур Һ ың араяҡ ул тирә лә иң бейеге кү ренгә н Ботал тауына тоташа. Бер сирлегә бер урыҫ ҡ атыны, һ ың ар аяҡ лап шул тауғ а етә алһ аң, шә бә йә һ ең, тигә н һ ә м ул барып еткә н. Бә лки, Ботал атамаһ ы һ ың ар аяҡ лап барып, бот алып ҡ айтыу мә ғ ә нә һ ендә лер.

Шунан инде Мораҡ ҡ а элекке тура юл – Артылыш. Унан кү беһ енсә ат менә н йө рө нө лә р, ҡ оро йә йҙ ә генә машина, яҙ ғ ы юл ө ҙ ө ктә трактор ү ткелә не. Һ ың араяҡ менә н Артылыш араһ ын хә ҙ ерге Шакир Янбаев урамы яғ ында йә шә ү селә р Ҡ аҙ атҡ ан тип йө рө тә, тик беҙ ҙ ең яҡ халҡ ы ул исемде ҡ улланмай.

Артылышҡ а юл Таһ ир ҡ абағ ы аша ү тә. Граждандар һ уғ ышы осоронда ауылғ а большевиктар инә башлағ ас, ҡ асып сығ ып барғ ан Таһ ирҙ ы большевиктар атып китә. Артылыштың бер тармағ ындағ ы Суфый сабынын хә ҙ ер ағ ас алды. Таһ ирҙ ың ағ аһ ы Бустыбаев Собханғ ол бабайҙ ы Суфый ҡ арт тип йө рө тә лә р ине.

Ә Мораҡ ҡ а машина юлы хә ҙ ерге Һ арыбайтал юлы буйлап ине, хә ҙ ер ташландыҡ хә лдә. Уның бер тармағ ы – Бурһ ыҡ илә ү е, ә юл буйында Эзбиз яндырғ ан урын. Һ арыбайтал тамағ ына яҡ ын – Ҡ ыҙ ҙ ар тү бә һ е. Шунан ары бер-бер артлы Ҡ асафат уяҙ ы(Сә иб уяҙ ы тип тә йө рө тө лә), Шә һ ит уяҙ ы, Айытбай уяҙ ы, Ҡ ә ҙ ербикә уяҙ ы теҙ елеп китә. Уларҙ ан тү бә нерә к Һ аҫ ыҡ тү бә тороп ҡ ала, Айытбай тамағ ындағ ы ҡ айынлы тү мә лә с – Балтабаш, урыҫ Поликарп ҡ арт ерлә нгә с, Урыҫ зыяраты булып киткә н. Ү ткә н быуат башында Бикбулатҡ а килеп йә шә гә н урыҫ тар колхозлашыуҙ ан ҡ асып, йорт-ерен һ атып, таралып бө ткә ндә р. Балтабаштан ары яланғ а тө шө п торғ ан ағ аслыҡ һ ыҙ аты – Ҡ аратал.

Ә Ҡ ә ҙ ербикә уяҙ ына борон башҡ ортто ҡ аҙ аҡ баҫ ып яфалағ ан осорҙ а ҡ аҙ аҡ тар килгә не ишетелһ ә, йә ш ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ арҙ ы Ҡ ә ҙ ербикә ә бей ҡ арамағ ында алып барып йә шерә торғ ан булғ андар. Унан ары Сыуаш тауы аҫ тынан Арҡ ырыйылғ а сығ ып ята. Йылғ а буйлап Арҡ ырыйылғ а ағ уйы (ағ уй – аҡ ланлы уяҙ), Ташҡ аҙ ғ ан, Арҡ ырытү бә, унан арыраҡ – Низам Ҡ араталы. Шунан ары – Оҙ он ҡ айын уяҙ ы, Убә гә н юлы, Мү кә йылғ аһ ы. Йылғ а буйында Мү кә ағ уйы, боронғ о Һ ыйыр утарлағ ан, Һ арыбай уяҙ ы. Мү кә Туҡ маҡ ҡ а, Туҡ маҡ – Арҡ ырыйылғ ағ а, уныһ ы – Ҡ ыйбаҙ ығ а, Ҡ ыйбаҙ ы Кесе Эйеккә ҡ оя. Һ ары байтал юлы һ ә м Айытбай уяҙ ының һ ул тармағ ының баштары араһ ында һ ыртта – Арҡ агү л, ҙ урыраҡ кү лә ү ек тиклем генә, эҫ е йә йҙ ә ҡ ороп бө тә. Ауылдың кө нбайыш һ ә м тө ньяҡ -кө нбайыш сиге шунда тамам. Бикбулаттың тө ньяҡ осо барып терә лгә н Кө лә п йырыны хә ҙ ер юҡ ҡ а сығ ып бара, ә ҡ асандыр Кө лә птә балыҡ та булғ ан. Ө йлә нешеү ҙ ә ренә кү п тә ү тмә ҫ тә н Һ арыбайы батша армияһ ына алынғ ас, йә ш килен Кө лә п ошо соҡ орҙ о буйлап йырлап йө рө гә н:

Тә пә н дә генә тә пә н һ ары май,

Ашар ҙ а инең, Һ арыбай,

Киткә нең ә булды туғ ыҙ ай,

Һ ағ ынаһ ың мы, Һ арыбай?

Мү кә йылғ аһ ы аръяғ ындағ ы Һ арыбай уяҙ ы Һ арыбайҙ ың сабынлығ ы булғ ан.

Ураҡ сылар башаҡ урламаһ ын ө сө н аң дып тороусы исеме менә н

аталғ ан Ә [б]ү бә кер ҡ айыны хә ҙ ер юҡ.

Тимерғ ая тип яҙ ылғ ан тауҙ ы халыҡ Тимерғ ыя тип йө рө тә, унда бер ниндә й ҙ ә ҡ ая юҡ. Тауҙ ың икенсе исеме – Кә мә тау тип яҙ ылһ а ла, ул атама бө тө нлә й ҡ улланылмай, ситтә н килеү селә р уны тү ң кә релгә н кә мә гә оҡ шатып, “Был Кә мә таумы? ”- тигә ндә генә кү ң ел ө сө н: “Эйе, был – Кә мә тау, ”- тиҙ ә р. Тимерғ ыяның кө нбайышында – Яң ысауыл ҡ абағ ы. Совет осоро башланып, яң ы урынғ а кү сеп, яң ыса тормош башлау модаһ ы сыҡ ҡ ас, Бикбулаттан да кемдә рҙ ер шунда кү сергә ниә тлә нгә н, тик һ ыуғ а алыҫ буласағ ы был уйҙ ан кире ҡ айтырғ а мә жбү р иткә н.

Тимерғ ыя буйын ү теп, Арҡ ырыйылғ аны сыҡ ҡ ас, Оҙ онҡ ырлағ а барып тоташыусы Һ ө лә ймә н тауы, улар араһ ында – Баллуяҙ. Оҙ онҡ ырла менә н Ҡ ыйбаҙ ы йылғ аһ ы араһ ында Оҙ онтуғ ай, Янғ анҡ ыуыш, Юлтай аҡ ландары. Юлтайҙ ан ары Ҡ ыйбаҙ ының уң яғ ынан ү ргә табан Ҡ арсығ а уяҙ ы, Һ ыулы айыры, Ерекле. Ҡ ыйбаҙ ы башынан алыҫ тү гел - Ә бейү лгә н. 1963 йылдың авгусында юғ алғ ан Дә ү лә тбикә инә йҙ е эҙ лә п тапманылар. Юғ алыуына ун биш кө н тигә ндә уның мә йетенә сабынлыҡ эҙ лә п йө рө гә н Барый Тимербаев һ ә м Иҫ ә нгилдин Ҡ ә һ ә рмә н ағ айҙ ар барып сығ а. Инә йҙ е шул ауылдан 10-12 саҡ рым самаһ ы урында ерлә п ҡ уйҙ ылар. Ә бейү лгә ндә н Айғ ырү лгә н, боронғ о Ураҡ ай йә йлә ү енә алыҫ ҡ алмай. Ҡ ыйбаҙ ының һ ул ярынан кирегә киткә с, Бикбулат һ игеҙ йыллыҡ мә ктә бенең тә ү ге уҡ ытыусыларының береһ е Ишмә тов Шә ү кә т Ғ ө бә й улына бә йле Шә ү кә т сабыны, Оҙ он ялан, Ғ ә йфетдин делянкаһ ын ү теп, 40 гектар самаһ ы Ҡ ыйбаҙ ы яланына сығ абыҙ. Уның тө ньяҡ -кө нсығ ышында Кү гатайыуашағ ан уяҙ ы. Ҡ ыйбаҙ ы яланынан Юлтай кисеү енә тө шкә н Сусҡ аморон тигә н ҡ ырын ҡ абаҡ тапҡ ырындағ ы Оҙ онуҫ аҡ яғ ынан юл килеп тө шкә н уяҙ тамағ ында борон йә йлә ү ҙ ә ямғ ыр телә ү йолаһ ы башҡ арылғ ан һ ә м уяҙ ҙ ы Телә к уяҙ ы тип йө рө тө ргә һ ө йлә шкә ндә р, тик был исем хә ҙ ер онотолғ ан. Яландың кө ньяҡ -кө нсығ ышында Хә лил уяҙ ы. Ҡ ыйбаҙ ы яланынан Сатрағ а ү тә сыҡ ҡ анда – Баһ ау ҡ абағ ы. 1952-54 йылдар тирә һ ендә һ ыйыр егеп һ алабашҡ а барғ ан Баһ ау ҡ арт ошо ҡ ырын ҡ абаҡ битендә һ ыйырын етә клә п ҡ айтып килгә ндә һ ыйыр сә нскә клә п, ү ҙ ен тапап киткә н. Һ ыйыр ҡ айтып ингә с, уны Солтан Ҡ алҡ аманов эҙ лә п барып алып ҡ айта, Баһ ау Мө хә мә тхафиз улы шул кө ндө ө йө ндә йә н бирә.

Ҡ ыйбаҙ ы менә н Ҡ урғ ашлы йылғ алары араһ ында Сатра яланы, Сатра тауы, тө ньяҡ тараҡ Оҙ онуҫ аҡ. Ҡ урғ ашлыны кисеп, Сатранан 30 гектар самалы Ҡ урғ ашлы яланына сығ абыҙ. Йылғ а буйлап кире ү рлә һ ә к, Шартлатҡ ан тигә н урын булыр. 1960 йылдар уртаһ ында геофизиктар щартлатҡ андан ҡ алды.

Ҡ урғ ашлы йылғ аһ ы ү ҙ е Тирмә нтау аҫ тынан сығ ып ята. Унан ары боронғ о Ураҡ ай йә йлйү енә ҡ арай киткә н Ҡ оро Ҡ урғ ашлы тарлауығ ы башлана. Уның беренсе тармағ ы – Ташлы йырын, икенсеһ е – Дауыт ү лгә н, улар араһ ында – Тү лә меш. Һ ө йө штә н кә лә ш алып, кейә ү лә п йө рө гә н Дауыт тура юлдан Бикбулатҡ а ҡ айтып килгә ндә һ аҙ мат урында батҡ ан атын сығ ара алмай, ү ҙ е лә батып ү лә. Ул юл Имә н межа, Мулла ағ ы, Бейембә т, Яланйыр аша ү тә. Дауыт ү лгә нгә ҡ апма-ҡ аршы яҡ та, Тирмә нтау битендә белешмә лә рҙ ә Бикбулат мә мерйә һ е тип аталғ ан Ҡ оро Ҡ урғ ашлы мә мерйә һ е. Ҡ оро Ҡ урғ ашлының иң ү рге тармаҡ тарынының береһ е – Ерекле, унан тү бә нерә ге – Ҡ ара ерек, йә ки Фә хри ү лгә н. Ағ асҡ а барғ ан Фә хри башына ботаҡ тө шө п ҡ аҙ алыуҙ ан ү лгә н.

Ҡ урғ ашлы яланының кө нсығ ыш ситенә н Типтә р юлы сығ ып китә. Ҡ асандыр был яҡ та йә шә гә н типтә рҙ ә р шул юлдан кү сеп киткә н. Бейембә т, Иҫ ергә п, Яланйыр аша Һ ө йө шкә киткә н юл. Унан кө ньяҡ ҡ а табан Тә рә н уяҙ, Ә рә мғ ол ҡ араң ғ ыһ ы тип йө рө тө лгә н уяҙ, шунан Артмаҡ таш. Артмаҡ таштың тө ньяҡ -кө нбайыш итә гендә Кө бә к тип йө рө тө лгә н урын бар, ә дө рө ҫ ө уның Тө бә к, башҡ орттар ү лтергә н геолог Алексей тө бә ге булырғ а тейеш. Артмаҡ таш янында Ялпаҡ тү бә, ә Эйек буйындағ ы ҡ ая – Бә лә кә й Таш. Унан тау битлә п Ҡ аталы һ ыртына сығ абыҙ, ә Эйек буйлап ү рлә һ ә к, Мейесбар йылғ аһ ына етә беҙ. Йылғ а башындағ ы мә мерйә лә ут яҡ ҡ ан урын һ аҡ ланғ ан, мә мерйә нең тө тө н юлы һ ымаҡ икенсе тишеге лә бар, йылғ а исеме шунан килә, моғ айын. Йылғ а тамағ ында эзбиз дә яндырҙ ылар, тик Мейесбар атамаһ ы борондан килә. Йылғ а башында – Ҡ ыу ҡ арағ ай уяҙ ы, һ ул яғ ында – Йылалуй.

Мейесбар тамағ ынан ү рҙ ә рә к – Ҡ ойғ анташ, йә ки Тайосҡ ан. Тайосҡ андың ике аң латмаһ ы бар. Береһ е – Эйек боҙ о ө ҫ тө нә н бесә н ташығ ада йө ксө һ ө ҙ эйә ртелеп кенә йө рө тө лгә н йә ш ат ятыуғ а батып ү лгә н, икенсеһ е – ҡ аянан совхоздың тайы осҡ ан. Ҡ ойғ анташтан ары – Оҙ онтуғ ай, уның ү рге осонда Кесе Эйеккә Ерекле йылғ а ҡ оя, хә ҙ ерге эҫ е йә йҙ ә рҙ ә ул ҡ ороп бө тә. Унан арыраҡ – Яман йырын, Туғ ыҙ айыу тауы, тауҙ ы икегә бү лгә н Туғ ыҙ айыу йырыны. Шунан инде – Йыуалы тау, Селекле тау. Селекленең руссаһ ы Чилизный тау аҫ тындағ ы яланғ а йә бешеп ҡ алғ ан. Эйек буйында – Баба туғ айы, Баба кисеү е. Селекленә н ары – Таҡ таташ, шунан Шығ ырыш тө бә ге башлана.

Ә Бикбулат тирә һ ендә бә лә кә й тү ң ә рә к буйлап Һ икертмә к, Нурҡ ай, Ә сеү сә н туғ айҙ ары, Ҡ ыҙ ылъяр, Эске туғ ай, һ ү ҙ лектә ргә исемһ еҙ Кү л булып ингә н кү л, уның бер ө лө шө булғ ан Шишмә, йә ки Ташкисеү, кү лгә яҡ ын – Ҡ ыя юл, Ҡ аҙ на кү ле, Биби һ ыулауы, Тө псә н туғ айы. Бикбулат ауылы хә ҙ ерге урынына килеп ултырмаҫ борон унда Тө псә н ҡ арт йә йлә гә н. Тө псә н Ә ү лиә тауы башында ерлә нгә н ә ү лиә нең аҫ рау улы булғ ан. Тө псә ндә н Айытҡ ужа һ ә м Бикбирҙ е тыуғ ан. Ә ү лиә нең исеме – Ҡ армыш һ ә м ул – Иван Грозныйғ а башҡ орттарҙ ан илсе булып барғ ан Ҡ армыш, тигә н фараз да йә шә не, тик ул фараз Тарихи дө рө ҫ лө ккә тап килмә й. Бикбулат ауылы тә ү ҙ ә хә ҙ ерге Кузьминовка ауылы урынында булғ ан, ә унда Һ айылмыш буйындағ ы Иманғ ол ауылынан килгә ндә р. Ҡ ортҡ айылғ а, Ү рге Майҡ ы, Тү бә нге Майҡ ы тирә лә ре Бикбулат ерҙ ә ре булғ ан. Аҡ булат улы Бикбулат 1721 йылда тыуғ ан һ анала.

Ауылдан кө нсығ ышҡ а ҡ арай Кү с юлын сыҡ ҡ ас, һ улаҡ айҙ а Оҙ онҡ ырла, Бала Митрә й йылғ аһ ы башында – Тө ймә к, йылғ а тамағ ында – Тамаҡ тү бә. Бала Митрә й һ ә м Оло Митрә й араһ ында – Уртабү лә к, Олотау, Һ ә пә р тип йө рө тө лгә н урындар. Оло Митрә й йылғ аһ ын сыҡ ҡ ас – Ү ткә ү ел, Текә ҡ абаҡ, уның аҫ тында шунда бер урыҫ ҡ атыны ү лгә н ө сө н Мә рйә кү ле тип йө рө тө лгә н кү л. Ү ткә ү елдә н Оло юл буйы тигә н дө йө м исем менә н йө рө тө лгә н яҡ ҡ а китһ ә к, Амангилде кү пере, Ҡ ыҙ ыл балсыҡ, Тә рә н уяҙ ҙ ы ү теп, Ҡ ашҡ атау башына килә беҙ, ә һ аман да кө нсығ ышҡ а китһ ә к, Ҡ аҙ ғ ан юл аша Шығ ырыш тө бә генә сығ абыҙ. Уң яҡ та Ҡ ыҫ ҡ айылғ а тороп ҡ ала. Ҡ аҙ ғ ан юлғ а ингә н ерҙ ә ге йылғ а ла Ҡ аҙ ан юл тип йө рө тө лә. Ҡ аҙ ғ ан юлды сыҡ ҡ ас та уң ғ а Аҡ тау аша Юлдыбайғ а юл китә, тик ул картала кү рһ ә телмә гә н һ ә м юлдыбайҙ ар аң латма биргә н Тасы аръяғ ындағ ы Аҡ тау тү гел. Шығ ырыштың урыҫ зыяраты янындағ ы шишмә - Ҡ аранйылғ а, уғ а етмә ҫ борон – Деляночный уяҙ ы, унда – Зә мбә р ташы. Икенсе Ҡ аҙ ғ ан юлғ а етә рә к, Эйеккә Шығ ырыш йылғ аһ ы ҡ оя, уғ а Ерекле йылғ а ҡ ушыла. Шығ ырыш йылғ аһ ы Шығ ырыш буйы тип йө рө тө лгә н ҙ ур тарлауыҡ тан башлана, уның бер тармағ ы – Ҡ арттар юлы, Улаҡ ҡ а боронғ о юл. Улаҡ тан Борош һ ә м Туң йорт аша Ыуары – Побоище юлына сығ абыҙ. Шығ ырыш йылғ аһ ына ҡ апма-ҡ аршы Ҡ амышаҡ лы йылғ аһ ы ағ ып тө шә, уғ а Ө йә ң ке айырыһ ы ҡ ушыла. Ҡ амышаҡ лы тамағ ында борон йә йлә ү урыны булғ ан. Тә пә ш тип йө рө тө лгә н һ икә лдә - башҡ орт зыяраты. Бер йылды йә йлә ү ҙ ә холера сире таралып, бик кү п кеше ү лгә н. Йә нгилде исемле бер ҡ арт ҡ айҙ андыр ҡ айтып килһ ә, Шығ ырыш тамағ ында бер ҡ ыҙ бала ултыра икә н, ү ҙ енең ирене китек булғ ан. Ҡ ыҙ ә йткә н:

- Бабай, мине һ ыу аша сығ арып ҡ уй ә ле.

Бының тиген нә мә тү гелен һ иҙ гә н ҡ арт:

- Һ ин нишлә п йө рө йһ ө ң бында, хә ҙ ер ү к юҡ бул! - тигә н.

- Эй, бабай, - тигә н ҡ ыҙ, - беҙ ҙ ә бит ү ҙ ихтыярыбыҙ менә н йө рө мә йбеҙ, хужаларыбыҙ ҡ ушҡ анды эшлә йбеҙ. Миң ә шунда барырғ а ҡ ушылғ ан икә н, барыбер сығ ам инде мин, ә гә р һ ин сығ арһ аң, һ иң ә теймә ҫ беҙ.

- Миң ә генә тү гел, беҙ ҙ ең аранан берә ү гә лә теймә йһ егеҙ! – тип, бабай ҡ ыҙ ҙ ы сығ арып ҡ уя.

Шул кисте ү к йә йлә ү ҙ ә кешелә р сирлә й, ү лә башлағ ан. Йә нгилде ҡ арт ү ҙ енекелә ргә ә йткә н: ”Ағ ай-эне, һ еҙ ҡ урҡ мағ ыҙ, беҙ гә теймә ҫ ул, ә ммә башҡ аларҙ ан кеше бик аҙ ҡ алыр”. Беҙ ҙ ең яҡ тан булғ ан мулла Тимербай Баҙ арғ ол улы башта Шығ ырышҡ а барып, йыназа уҡ ып, мә йеттә рҙ е ерлә п йө рө гә н, тик ауырыу кө сә йгә с: ”Беҙ гә ауырыу алып ҡ айтаһ ың, барһ аң, шунан ҡ айтма, ”- тип, уны ебә рмә гә ндә р. Икенсе мулла Ҡ олгилде Ыласын улы ла беҙ ҙ ең яҡ тан булғ ан, уны ла ебә рмә гә ндә р. Мә йеттә рҙ е Кө йө ргә ҙ е яғ ынан ҡ унаҡ ҡ а килгә н Яхъя мулла тә рбиә лә п ерлә п йө рө гә н. Холера бик кө слө булғ ан, кө нө нә 4-5 кеше ү леп торғ ан. Ҡ ә бер ҡ аҙ ыусылар иртә нә н кискә тиклем зыяраттан ҡ айта алмағ ан. Ауырыу баҫ ылғ ас, асыуланғ ан халыҡ Тимербай мулланы судҡ а биргә н. Мулла биренеп кенә ҡ отолоп ҡ алғ ан. Был ваҡ иғ а 1848 йылда булғ ан, тигә н мә ғ лү мә т дө рө ҫ булһ а, ул саҡ та Тимербай муллағ а 97 йә ш булып сығ а. Уның нә ҫ еленә н Тимербаев Мө хә мә трә хим Бә ҙ ретдин улы һ ә м Тимербаев Ғ ә лимйә н Аллаяр улы ла шунан кә м йә шә мә нелә р. Тимербайҙ ың ейә не, бик кө слө табиплыҡ һ ә лә те булғ ан Бә ҙ ретдин мулла Баймө хә мә т улы 1903 йылда 58 йә шендә хаж юлында ү леп ҡ ала. Шығ ырыш тирә һ ендә һ уғ ыш йылдарында марганец эҙ лә п, ҡ аҙ ыныу эштә ре алып барылғ ан. Шурф урындары ә ле лә беленә. Шығ ырыштан икенсе Ҡ аҙ ғ ан юл аша Шө ң кә й аҡ ланына сығ абыҙ. Уны кү птә р яң ылыш Кә ксә й тип йө рө тә, ә Кә ксә й һ ыу аръяғ ында. Шө ң кә йҙ е ү ткә с, Ташкисеү һ ә м Тә рә н кисеү бар ине, Эйекте турағ а ебә реп, юл ү ткә ргә с, улар юҡ ҡ а сыҡ ты. Тә рә н кисеү ҙ ең русса исеме Глубокий кисеү аръяғ ындағ ы яланғ а йә бешеп ҡ алды. Унан Котёл тип аталғ ан урынғ а юл китә. Глубокийҙ ан ары – Бешә ле бил, шул уҡ исемле йылғ а һ ә м ялан. Бешә - ө лгө рө п етмә гә н ҡ арағ ай тип аң латыла, йә ғ ни Бешә ле билдең мә ғ ә нә һ е – Ҡ арағ айлы бил, ә ҡ айһ ы берә ү ҙ ә р фараз иткә нсә “Пчёл ловил” тү гел. Ундай фаразғ а Бешә ле билдә н арғ ы ҙ ур яландың Ҡ ортҡ унмаҫ булыуы нигеҙ бирә. Эйекте турағ а ебә реү арҡ аһ ында бында ла ике кисеү – урыҫ тарҙ ың баҙ арҙ ан ҡ айтҡ анда туҡ тап ат ашатып, ү ҙ ҙ ә ре эсеп китеү урыны булғ ан Пьяный переезд һ ә м Бешә ле бил кисеү е юҡ ҡ а сыҡ ты. Бешә ле бил тамағ ынан Эйек буйлап китһ ә к, Ҡ аншайҙ ы ү теп, Эйекте сыҡ ҡ ас, Оло йылғ а тип йө рө тө лгә н ялан булыр. Оло йылғ а ү ҙ е Муҡ шыбаштан ағ ып тө шә. Башҡ орт халыҡ ижадының “Легендалар һ ә м риү ә йә ттә р” томында ә йтеп кителгә н Йә ркә й тауының кө нбайышындағ ы уяҙ – Суходол. Тауҙ ың аҫ тынан шул уҡ исемдә ге шишмә һ е лә сығ ып ята.

Дин тыйылғ ан осорҙ а ла муллалыҡ бурысын еренә еткереп башҡ арып, һ ә р фактты теркә п барғ ан, тарихты яҡ шы белгә н Мә хиә н Мә рхә митдин улы Кинйә баев (1894 - 1979) Сү ринә атамаһ ының дө рө ҫ ө Сура икә нен ә йткә н. Ошоно уҡ минең ү ҙ емдең утарҙ а йә шә ү се 1928 йылғ ы Трофимова Татьяна Трофимовнанан ишеткә нем булды. Һ ү ҙ лектә рҙ ә Бикбулат ауылында тип кү рһ ә телгә н Таҡ сура тауы ла шунда. Сурина речканың башҡ ортсағ а кире тә ржемә һ е Сү ринә булып сығ алыр инде.

Бындай миҫ алдар аҙ тү гел: башҡ орт исемдә ре Баян, Ибраһ им, Сағ ыр менә н аталғ ан урындарҙ ы Баянкин, Ибрагимкин, Сагырка тип йө рө тә беҙ, Кеү ә ҙ е боролошон Кувазский, Кудейский, хатта Кувейтский поворот, тибеҙ, Кеү ә ҙ е йылғ аһ ы һ ү ҙ лектә ргә лә Куваз, Кү вә з булып ингә н, Ырғ ыҙ лығ а барып ҡ ойғ ан Айһ ө йә к йылғ аһ ы Аҡ һ ө йә к булып киткә н.

Сү ринә нә н ары юл Шыланны буйлап китә. Шыландың мә ғ ә нә һ е – хвощ, ҡ ырҡ быуын, беҙ ҙ ең сә - ҡ арағ ай ү лә н. Шыланнығ а Бә лә кә й Шыланны һ ә м Һ ыулуй ҡ ушыла, Һ ыулуйҙ ан Имә нйортҡ а Айһ ө йә ккә һ уғ ылмағ ан тура юл бар ине. Һ ыулуй русса Сыулуй, Сывлуйҙ ан хә ҙ ер бер мә ғ ә нә һ е юҡ Сивлюй булып йө рө й. 1974 йылда хә ҙ ерге юл тө ҙ ө лмә ҫ борон Шыланны буйы ү ткеһ еҙ батҡ аҡ, аҙ ым һ айын ағ ас кү пер ине, һ ә м шул кү перҙ ә рә ҙ ең береһ ен Салауат Юлаев һ алдырғ ан, тигә н фараз йә шә не.Тик был турала минең фекерем башҡ аса, сө нки Пугачев яуы уҙ ғ ан Побоище ауылынан алыҫ тү гел Йылайыр районындағ ы Березовка ауылының боронғ о башҡ ортса исеме – Ҡ айынкү пер. Тау һ ырты булһ а ла, Побоище менә н Березовка араһ ы һ ә р саҡ батҡ аҡ лы булды һ ә м ауыл исеменең дә шунда Салауат Юлаев туптарын сығ арыу ө сө н һ алдырғ ан ҡ айын кү перҙ ә н ҡ алыуы мө мкин.

Шыланны тамағ ынан аҙ ғ ына ү рҙ ә Эйеккә бейек ташлы ярҙ ан Ҡ орҡ орауыҡ ҡ оя. Русса мә ғ ә нә һ е – грохочущая. Ҡ орҡ орауыҡ тан элекке Степановское ауылына һ ә м Имә нйортҡ а юл бар ине. Ташлуйғ а тиклем Эйек буйлап билдә ле урындарҙ ың береһ е – Мансур ятыуы. Мансур исемле ҡ асҡ ынды ҡ амап килеп, шунда ҡ аяғ а ҡ ыҫ ҡ андар, һ ә м ул ҡ аянан ятыуғ а һ икереп юҡ булғ ан. Ятыуҙ ың ү р яғ ы – Юкә туғ ай, ә тү бә ндә рә к, Ҡ урғ ашлы тигә н йылғ а буйынан металды ҡ ыҙ ҙ ырып йә бештереү ө сө н ҡ улланылғ ан ҡ ом алғ андар. Ташлуйҙ ан байтаҡ ү рҙ ә Эйек ярынан сығ ып ятҡ ан һ ө т кеү ек ап-аҡ һ ыулы шишмә Айранйылғ а бар.

Кү реү ебеҙ сә, ер-һ ыу атамаларының кү беһ е кеше исемдә ре менә н бә йле, һ ә р береһ енең ү ҙ енсә тарихы бар, тик ваҡ ытында иғ тибар булмау арҡ аһ ында улар хә ҙ ер мә ң гелеккә юғ алтылғ ан.

Сә ғ ит Кинйә баев,

Бикбулат ауылы.