Жүйенің жалпы теориясы

Жү йенің жалпы теориясы – кү рделі жү йенің іс-қ имыл жасау (жұ мыс істеу) заң дылық тарын зерделейтін ғ ылым. Ол басқ ару жә не ұ йымдастыру теориясының ә дістемелік негізі болып табылады. Басқ ару мен жү йелі талдау ә дістемесі, басқ ару процесіндегі қ ұ ралдар ретінде оның қ олданылу мү мкіндіктері мынағ ан негізделген: жү йелілік нақ ты ө мірде орын алатын барлық кү рделі объектілердің объективті ерекшелігін білдірмек.

Профессор Людвиг фон Берталанфи жү йелі тә сілдеменің ә дістемесін кең інен баяндап беруші ғ алым. Ол 1937 жылдың ө зінде-ақ «Жү йенің жалпы теориясын» алғ а шығ арды.

Жү йені біріктіруші (интегральными) қ асиеттерге ие, ө зара ық палдасушы компоненттердің жиынтығ ы деп ұ ғ уғ а болады. Ал біріктіруші қ асиет жеке алғ анда осы элементтердің (компоненттер) бә ріне бірдей емес. (Берталанфи анық тамасы).

Кез келген жү йенің ерекшелктеріне жататындар:

– тұ тастық (оның элметтерін қ ұ райтын ерекшеліктер жиынтығ ындағ ы жү йелердің ерекшеліктері);

– қ ұ рылымдағ ы (жү йелерді оның қ ұ рылымын белгілеу арқ ылы сипаттау мү мкіндігі);

– иерархиялылығ ы (жү йенің ә р бө лігі белгілі бір дә режеде ө з сапасы болатын қ осалқ ы жү йе ретінде кө рінеді).

Барлық жү йелерді шартты тү рде ү ш тү рге бө луге болады:

– техникалық;

– биологиялық;

– ә леуметтік, оның ішінде ә леуметтік-экономикалық.

Ә леуметтік- экономикалық жү йенің басты ерекшелігі– оның басты компоненті адам болғ андық тан бұ л жү йенің негізінде адамдардың мү ддесі жатады.

Мұ ндай жү йе дербестікке ие элементтерден тұ рады. Бұ л оның жү йе тармақ тары (подсистема) мен қ осалқ ы жү йе (субсистема) ретіндегі жү йе элементтерін анық тауғ а мү мкіндік береді. Осылайша, жү йе тармағ ы жү йе элементі немесе осы элменттердің тобы болып табылады. Ә лдеқ айда жоғ ары иерархиялық жү йелер қ атынасындағ ы жү йе-жү йенің тармағ ы бола алады.

Мә селен, кә сіпорын, бір жағ ынан, дербес жү йені білдіретін болса, екінші жағ ынан оны салалардың тармағ ы ретінде қ арастыруғ а болады. Бұ дан шығ атын қ орытынды: жү йе мен жү йе тармағ ы арасындағ ы айырмашылық салыстырмалы тү рде де, абсалюттік сипатта да бола береді.

Жү йе теориясы, егер сақ талмаса басқ ару ісінің жү зеге асуы мү мкін болмайтынын белгілейді.

Бұ л жағ дай экономикалық жү йеге де қ атысты:

1. Жү йелер арасында, ең алдымен, басқ арушы жә не басқ арылушы жү йелер арасында себеп-салдар байланысы болуы керек. Бұ л мынаны білдіреді: басқ ару ісі жү йе мен басқ арылатын объекті ө згерістерге бірдей жауап қ айтарғ ан жағ дайда ғ ана мү мкін болады, яғ ни кері байланыс орнайды.

2. Жү йелердің динамикалылығ ы. Жү йе бір сапалы жағ дайдан екіншісіне ө те алатындай қ абілетке ие болуы керек, яғ ни бір сапалы жағ дайдан екіншісіне ө ту барысында да, ө туден кейін де ол жү йе ретінде қ алуы керек.

3. Жү йеде процесс ағ ымына ә сер ете отырып, оны ө згерте алатындай параметрдің бар болуы.

4. Жү йенің басқ ару ық палын кү шейте алатындай қ абілеті, яғ ни осы ық палғ а жауап қ атып қ ана қ оймай, оны терең дететін қ абілетке ие болуы керек.

5. Басқ ару ақ паратын табыстау, жинақ тау жә не жаң ғ ырту мү мкіндіктерін қ амтамасыз ету.

6. Жү йелердің тұ тастай сипаты. Онсыз бақ ылау мен басқ ару мү мкін емес.

Жү йеде басқ ару барлық басқ ару жү йелеріне ортақ аты аталғ ан шарттар орындалғ анда мү мкін болады.