Химиялық реакция туралы ұғымның дамуы

Жоспар:

1. Химиялық реакция ұ ғ ымының мазмұ ны.

2. Химиялық реакция ұ ғ ымының атом- молекулалық ілім тұ рғ ысынан дамуы.

3. Электрондық кө з-қ арас тұ рғ ысынан химиялық реакция ұ ғ ымының дамуы.

4. Иондық теория тұ рғ ысынан химиялық реакция ұ ғ ымының дамуы.

5. Химиялық реакциялардың жү ру заң дылық тары туралы ұ ғ ымның қ алыптасуы.

Химиялық реакция ұ ғ ымының мазмұ ны. Зат жә не химиялық реакция- химия ғ ылымының анық тамасына кіретін іргелі ұ ғ ымдар, ө зге аса маң ызды ұ ғ ымдар осы екеуінен туындайды. Заттар химиялық элементтердің қ осылыстары болып табылатындық тан, бұ лардың қ атарына химиялық элемент ұ ғ ымын да жатқ ызады. ХІ тарауда қ арастырғ анымыздай, химиялық реакциялар кезінде бастапқ ы заттар реакция ө німдеріне айналады. Бұ л айналулар элемент атомдарының арасында жү зеге асады. Орта мектептің химия курсының алғ ашқ ы сабақ тарында заттар жә не олардың қ асиеттері жө нінде тү сінік берілісімен химиялық реакция туралы ұ ғ ым қ алыптастырылады. Содан соң зат жә не реакциятуралы білім, элкмент жә не атом ұ ғ ымдарын енгізу ү шін пайдаланылады. Бұ дан кейінгі оқ у материалдарында осы ү ш ұ ғ ым жарыса қ алыптасып, бірін- бірі толық тырып, кең ейтіп жә не ө рбітіп отырады.

Химиялық реакциялар туралы кү рделі ұ ғ ым жү йесіне кіретіндер: заттардың реакцияғ а тү су бейімділігі, реакцияның басталуы жү ру жағ дайлары, реакцияның сыртқ ы белгілері, реакцияның жылдамдығ ы, реакцияның мә ні жә не жү ру механизмі, реакцияның жү ру заң дылық тары, химиялық рекциялардың жіктелуі, химиялық реакциялардың сандық кө рсеткіштері, химиялық реакциялардың зерханада жә не ө ндірісте пайдаланылуы, реакцияның энергетикалық эффектісі.

Бұ лардың бә рі бір-бірімен тығ ыз байланысты жә не ә рқ айсысы жеке ұ ғ ымдарғ а жіктеледі. Реакциялаушы жү йе деп аталатын бастапқ ы заттар агрегаттық кү йіне қ арай біртекті жә не ә ртекті деп жіктеледі. Мұ ның ө зі гомогенді жә не гетерогенді реакциялар типін ажыратуғ а себепші болады. Бастапқ ы заттар кез-келген реакцияғ а тү се бермейді, белгілі бір заттармен ғ ана ә рекеттесуге бейімділігін танытады.

Бұ л бейімділік заттың қ ұ рамы мен қ ұ рылымына тә уелді. Заттың қ ұ рылысы арқ ылы реакцияның мә ні мен жү ру механизмі тү сіндіріледі.

Химиялық реакциялардың басталуы мен жү руі реакцияласушы жү йенің кү йіне, ондағ ы заттардың қ ұ рылысына байланысты. Кә дімгі жағ дайда кесек кү йіндегі заттар бір-бірімен ә рекеттеспейді, реакция басталу ү шін қ ажетті жағ дайлар тудырылуы керек, олар заттарды майдалау немесе еріту арқ ылы жанасу беттерін ұ лғ айту, қ ыздыру, жарық жә не электр энергиясын беру т.б.

Химиялық реакциялардың жү ргені сыртқ ы белгілерінен білінеді, олардың ең бастысы – жаң а заттары тү зілуі. Жаң а заттардың пайда болғ аны агрегаттық кү йінен, тү сінен, иісінен жә не жылу мен жарық шығ ыуынан білінеді. Бұ л табиғ и таң балар жү йесіне белгілердің мағ анасы реакциялық мә ні мен миханизімі тү сіндіріледі.

Химя тарихында реакцияның мә ні тә жірибе – аналитикалық, химиялық атомистика, термодинамикалық кө зқ арастар, атом қ ұ рлысының теориясы жә не иондық теория, электрондық теория тұ рғ ысынан тү сіндірілген болатын. Орта мектептің химия курсында реакция ұ ғ ымының даму қ исынын айқ ындағ анда осы теориялық кезең дер ескеріледі. Алдымен тә жірибелер жасау арқ ылы бастапқ ы заттардан жаң а заттар тү зілгені немесе химиялық қ ұ былыс туралы ұ ғ ым беріледі. Содан соң оның мә ні атом – молекулалық ілім тұ рғ ысынан тү сіндіріледі. Бұ дан кейін химиялық реакциялардың энергетикасы, кинетикасы жә не химиялық тепе-тең дік ө тіледі. Ақ ырында химиялық реакциялардың мә ні мен миханизімі электрондық жә не иондық теориялар тұ рғ ысынан талданады.

Химиялық реакциялардың жү ру жылдамдығ ы заттардың табиғ атына, ә рекеттесуші заттардың қ анық пасына, температурағ а тә уелділігін кө рсететін заң дылық тар тұ рғ ысынан оқ ылады.

Химиялық реакциялардың сандық кө рсеткіштері қ ұ рам тұ рақ тылық заң ы, масса сақ талу заң ы, кө лем қ атынас заң ы, Авагадро заң ы жә не реакциялардың жылу эффектісімен сипатталады. Бұ л сипаттау халқ аралық ө лшемдер жү йесі – моль жә не т.б. ұ ғ ымдарымен тығ ыз байланысты тү рде жү зеге асады.

Химиялық реакциялардың жіктелуі айтылып ө тілген ұ ғ ымдардың бә ріне негізделеді.

Реакцияның ә р типінің бірнеше тү рлері болуы ытимал, мысалы алмасу реакциялары бейтараптану, гидролиз, т. б. болып жіктеледі.

Химиялық реакциялардың сандық кө рсеткіштері немесе масса сақ талу заң ына, реакцияласушы жә не шық қ ан заттардың мольдік қ атынастарына, реакцияның жылу эффектісіне негізделеді.

Химиялық реакция ұ ғ ымын ойдағ ыдай қ алыптастырудың шарттары: 1) химиялық реакциялар туралы ұ ғ ымдар жү йесін мұ ғ алімнің жете тү сінуі; 2) химиялық реакция туралы ә р кезең де берілетін білім, білік жә не дағ дыны дидактикалық талаптар тұ рғ ысынан іріктеу; 3) химиялық экспериментті жә не ө зге оқ ыту қ ұ ралдарын тиімді таң дау; 4) химиялық қ ұ былыстарды бақ ылай білуге оқ ушыларды жоспарлы тү рде ү йрету; 5) заттармен жә не қ ұ рал жабдық тармен жұ мыс істей білуге ү йрету; 6) бақ ылауларын тү сіндіре білуге ү йрету; 7) бақ ылауды тү сіндірудің теориялық дең гейін біртіндеп кө теру; 8) химиялық реакциялармен таныстырғ анда мә селелік жә не зерттеу ә дістерін жиі қ олдану, оқ ушылардың ө здігінен істейтін жұ мыстарын тиімді ұ йымдастыру.

Химиялық реакция ұ ғ ымының атом–молекулалық ілім тұ рғ ысынан дамуы. Химиялық реакция туралы бастапқ ы ұ ғ ым «Химиялық алғ ашқ ы ұ ғ ымдар» тақ ырыбында қ алыптасатыны ХІ тарауда айтылды. Мұ нда химиялық реакциялардың физикалық қ ұ былыстардан айырмасы, жү зеге асу жағ дайлары, сыртқ ы белгілері туралы, қ осылу, айырылу жә не орын басу реакциялары жайында алғ ашқ ы қ арапайым тү сінік беріледі.

Оттегі тақ ырыбында оқ ушылар бастапқ ы заттардың біреуі ретінде оттегінің жай заты қ атысатын химиялық реакциялардың жү ру жағ дайлары, мә ні, энергетикасы жә не типтерімен танысады. Заттардың оттегімен қ осылуы тотығ у деп аталатыны, тотығ у басталу ү шін жылу берілетіні, басталғ аннан кейін жылу эффектісі, термохимиялық тең деулер, термохимиялық тең деулер бойынша есептеулер туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым алады. Ауамен салыстырғ анда таза оттегінде реакцияның шапшан жү ретініне, кейбір айрылу реакцияларының жылдамдығ ына ә сер ететін арнайы заттардың қ атысуымен жү зеге асатынына кө здері жетеді.

Сутегін жә не қ ышқ ылдарды ө ткенде оқ ушылар орынбасу реакция жө нінде білімін нығ айтып, алмасу реакциясы туралы жаң а ұ ғ ым алады.

«Су жә не ерітінділер, негіздер» тақ ырыбында алмасу реакцияларының аса маң ызды бір тү рі- бейтараптану реакциясы туралы ұ ғ ым қ алыптасады. Негіздер мен қ ышқ ылдардың, сілтілер мен қ ышқ ылдық оксидтердің арасындағ ы алмасу реакцияларының мысалдары қ арастырылады. Бір-біріне қ арама-қ арсы реакциялар – судың анализі мен синтезі талданады.

Бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары жө ніндегі білімді атом – молекулалық ілімнің тұ рғ ысынан қ орытқ анда химиялық реакциялар туралы оқ ушылардың алдың ғ ы тө рт тақ ырыпта алғ ан білімі бір жү йеге тү сіріледі. Ә р класқ а тә н жалпы реакциялардың жү ру мү мкіндігін болжай алатын дә режеге кө теріледі. Бейорганикалық қ осылыстар арасындағ ы химиялық реакциялардың молекулалық тең деулерін сауатты жазуғ а ү йренеді. Моль ұ ғ ымын пайдаланып, реакциялардың химиялық жә не термохимиялық тең деулері бойынша есептеулер жү ргізеді.

Электрондық кө з-қ арас тұ рғ ысынан химиялық реакция ұ ғ ымының дамуы. Заттардың қ ұ рылысы ө тілгеннен кейін химиялық реакция ұ ғ ымының мазмұ ны мен кө лемі туралы оқ ушылардың білімі терең дейді. Химиялық реакция ұ ғ ымына жаң а анық тама беріледі, атомнан тө менгі дең гейде жү ретін айналулар химиялық реакцияларғ а жатпайтыны айтылады. Оқ ушылардың тү сінігін нақ тылау ү шін ө тілген жә не жаң а білімнің арасындағ ы байланысын тудыратын кесте сызылады.

Ү ш қ ұ былысты салыстырып, оқ ушылар атомдар арасындағ ы химиялық байланыстары ө згеретін бірақ атом ядролары сақ талатын қ ұ былыстар химиялық реакциялар деп аталатыны жө ніндегі қ орытындығ а келеді. Химиялық реакциялар кезінде бастапқ ы заттар бө лшектерінің арасындағ ы химиялық байланыстар ү зіледі, реакциядан шығ атын заттардың бө лшектері арасында жаң а химиялық байланыстар тү зіледі. Химиялық байланыстарды ү зу ү шін энергия жұ мсалады, жаң а байланыстар тү зілгенде энергия бө лінеді. Реакцияның жалпы жылу эффектісі осы екеуінің ара қ атынасына тә уілді екені айтылып, реакцияның мә ні мен жылу қ ұ былысының арасында байланыс тудырылады. Химиялық реакциялар энергиясы қ олайлы байланыстар тү зілу жағ ына қ арай жү реді, реакция кезінде бастапқ ы заттардың қ ұ рылымы жә не қ асиеттері ө згереді.

Осы кө з қ арастар тұ ғ ысынан оқ ушылардың бастапқ ы заттардың қ ұ рамына кіретін атомдардан жаң а заттардың молекулалары тү зілетіні туралы тү сінігі кең ейіп жаң а сатығ а кө теріледі. Реакцияғ а молекулалық қ ұ рылысы болмайтын химиялық қ осылыстарда қ атысып, жаң а заттар тү зілетініне кө здері жетеді. Сө йтіп химиялық реакциялардың мә нін ұ ғ ыну атом- молекулалық дең гейден электрондық дейгейге тү сіп терең дейді.

Электрондық теория тұ рғ ысынан тү сіндірілетін химиялық реакциялардың ең маң ызды тобы – тотығ у-тотық сыздану реакциялары. Тотығ у-тотық сыздану реакциялардың мә нін тө рт тұ рғ ыдан қ арастырады: 1) электрондар алмасуы; 2) электрондар тығ ыздығ ының ө згеруі; 3) элемент атомдары тотығ у дә режелерінің ө згеруі; 4) стехиометриялық валенттіліктің ө згеруі. Оқ улық тар мен оқ у- методикалық қ ұ ралдарында осының тө ртеуі де кездеседі.

Химиялық байланыстар тұ рғ ысынан кең ірек тү сінгенде электронсыз жү зеге асатын реакциялар болмайды. Мә селен, тотығ у- тотық сыздануғ а жатқ ызылмайтын электролиттік диссоциациялану кезіндегі бастапқ ы заттардағ ы иондық жә не полюсті байланыстардың электрондары босап; иондар мен су молекулалары арасындағ ы байланыстарды тү зуге қ атысады. Сондық тан тотығ у – тотық сыздану реакцияларын элементтердің тотығ у дә режелері ө згерте жү ретін реакциялар деп анық тағ ан дұ рыс. Бұ л реакциялардың негізгі ұ ғ ымдары: элементтер атомдарының терісэлектрлігі, тотығ у дә режесі, тотығ у, тотық сыздану, тотық тырғ ыш тотық сыздандырғ ыш.

Тотығ у- тотық сыздану реакцияларының негізгі ұ ғ ымдарын игеру барысында оқ ушыларда мынадай білім мен білік қ алыптасады:

1. Периодтық жү йедегі орны бойынша элементтің терісэлектрлілігін анық тау жә не салыстыру. Электрондардың ауысу бағ ытын бағ дарлай білу.

2. Тотық сыздандырғ ыш пен тотық тырғ ыш ролін нақ тылы тү сіну. Реакция кезінде тотық сыздандырғ ыш тотығ ады жә не ө зінің тотығ у дә режесін ө сіреді, тотық тырғ ыш тотық сызданады, ө зінің тотығ у дә режесін кемітеді. Реакция нә тижесінде тотық сыздандырғ ыш ә лсіздеу тотық тырғ ышқ а, тотық тырғ ыш ә лсіздеу тотық сыздандырғ ышқ а айналып, кері қ асиеттерге ие болады.

3. Қ осылыстағ ы элементтердің тотығ у дә режелерінанық тай білу. Екі элементтерден тұ ратын қ осылыстарда терісэлектрлігі басым элементтің тотығ у дә режесі- теріс, екіншісінікі – оң болады. Осы қ ағ идағ а сә йкес металдардың қ осылыстардағ ы тотығ у дә режелері – оң, бейметалдардың тотығ у дә режелері теріс болады. Ү ш элементтен тұ ратын оттекті қ ышқ ылдарда жә не олардың тұ здарында элементтердің тотығ у дә режелері оттегі бойынша анық талады.

4. Қ осылыстағ ы жә не бос кү йіндегі тотығ у дә режелеріне қ арап, элемент атомдарының білдіретін тотық тырғ ыш жә не тотық сыздандырғ ыш қ асиеттерін жорамалдай білу. Қ ұ рамында тотық тырғ ыш немесе тотық сыздандырғ ышы бар қ осылыстың тү сетін реакцияларын жә не олардың ө німін бағ дарлау.

5. Тотығ у – тотық сыздану реакцияларының тү рлерін ажырата білу: а) тотық тырғ ыш бір зат тотық сыздандырғ ыш екінші заттың қ ұ рамында кездеседі; ә) тотық тырғ ыш пен тотық сыздандырғ ыш бір заттың қ ұ рамына кіреді; б) бір элементтің атомдары ә рі тотық тырғ ыш, ә рі тотық сыздандырғ ыш қ ызметін атқ арады.

6. Тотығ у – тотық сыздану электрондық мә нін тү сіну. Оттегін – тотық тырғ ыш, сутегін тотық сыздандырғ ыш деп қ арайтын тар ұ ғ ымның мағ ынасын кең ейтіп, мұ ндай қ асиеттер барлық атомдарда болатынына кө з жеткізу. Бұ рын тотығ у жә не тотық сыздану реакциялары жекелеп қ арастырылғ анымен бұ л екеуі бір процестің екі жағ ы екенін, бірінсіз-бірі жү зеге аспайтынын тү сіну.

7. Тотығ у-тотық сыздану реакциялары кезіндеэлектрондар ә рдайым бір атомнан екінші атомғ а толық ауыса бермейтінін ескеру. Ковалентті байланысы бар молекулалар тү зілгенде электрондардың ығ ысуы ғ ана жү зеге асады.

8. Тотығ у-тотық сыздану реакцияларының тең деулерін қ ұ растыра білу. Дә стү рлі методика бойынша бұ л тең деулерді қ ұ ру ү шін оқ ушылар мынадай іс-ә рекеттерді жү зеге асырады:

а) бастапқ ы заттардың формулаларын плюс белгісімен тіркеп жазу;

ә) формулаларына қ арап, тотық тырғ ыш пен тотық сыздандырғ ышты тауып, тотығ у дә режелерін қ ою;

б) реакция кезінде тотығ у дә режелерінің қ алай ө згеретінін бағ дарлау, соларғ а сә йкес тү зілетін реакция ө німдерінің формулаларын жазу;

в) реакцияғ а кіріскен жә не шық қ ан заттар бейтарап болатынын ескеріп, тотығ у дә режелерінің ө скен жә не кеміген шамаларын табу, олар ө зара тең болуы;

г) тең деуге коэффициенттер қ ою.

Электрондық теория тұ рғ ысынан химиялық реакцияларды ү лкен екі топқ а біріктіреді: 1) элементтердің тотығ у дә режесі ө згеріп жү ретін реакциялар – тотығ у-тотық сыздану реакциялары; 2) элемент атомдарының тотығ у дә режелері ө згермей жү ретін реакциялар – алмасу реакциялары оқ ушыларғ а бұ рыннан таныс, заттардың саны бойынша ажыратылатын қ осылу, айрылу, орынбасу, алмасу реакциялары мә ні жағ ынан осы екі топтың біреуіне жатқ ызылатыны айтылады.

Химиялық элементтердің тотығ у дә режесі ө згермей жү ретін реакциялартуралы ұ ғ ым электролиттік диссоциациялау теориясын ө ткеннен кейін дамытылады, реакциялардың иондық механизмі жө нінде тү сінік беріледі.

Иондық теория тұ рғ ысынан химиялық реакция ұ ғ ымының дамуы. Электролиттік диссоциациялау теориясы ө тілгенге дейін химиялық реакциялардың механизмін тү сіндіру ү шін оқ ушылар атом жә не молекула ұ ғ ымдарын пайдаланып келді. Химиялық реакциялардың молекулалық тең деулерін жазды. Бұ л тең деулер молекулалық қ ұ рылысы болмайтын заттар арасындағ ы реакциялардың мә нін нақ тылы бейнелей алмады. Тұ здар қ атысатын алмасу реакцияларының ақ ырына дейін жү ру жағ дайлары оқ ушыларғ а беймә лім кү йінде қ алды. Ерімейтін қ ышқ ылдардың жә не негіздердің ә рекеттесулері, тұ нбаның еру себептері тү сіндірілмеді. Осылардың салдарынан оқ ушылар тә жірибеде жү зеге аспайтын реакциялардың химиялық тең деулерін жазып келді.

Бұ л олқ ылық тарды болдырмаудың негізгі жолы – алмасу реакцияларының иондық механизмін оқ ушылардың жете тү сінуі. Иондық реакциялардың мә нін тү сіндіретін теориялық кө зқ арастың негізгі ұ ғ ымдары: ион, катион; анион, ион алмасу, заттың иондық қ ұ рамы, нашар диссоциациялану, гидролиз, т.б. Бұ л ұ ғ ымдарды саналы игеру нә тижесінде оқ ушылар мыналарды біліп алады:

1. Иондық жә не полюсті ковалентті байланысы бар заттар суда ерігенде иондар тү зіледі. Иондар арасындағ ы химиялық реакциялар тұ нба, газ жә не нашар диссоциацияланатын заттар тү зіледі.

2. Қ ышқ ылдардың, негіздердің жә не тұ здардың суда ерігіштігі кестесіне қ арап, тұ нба тү зілетінін жә не тү зілмейтінін алдын ала болжауғ а болады. Ю.В. Ходаков оқ улығ ында 10 анион мен 15 катиондардан тү зілетінін қ осылыстардың суда ерігіштігі берілген.

3. Газ тұ рақ сыз қ ышқ ылдардың аниондарына сутегі катионы немесе гидроксоний ионы ә сер еткенде тү зіледі.

4. Нашар диссоциацияланатын заттарғ а су, ә лсіз қ ышқ ылдар мен негіздер жә не нашар еритін тұ здар жатады.

5. Алмасу реакцияларының ақ ырына дейін жү ру жағ дайларын білу кө птеген реакциялардың бір механизммен жү ретінін тү сінуге жә рдемдеседі.

6. Оқ ушылар алмасу реакцияларының молекулалық, толық иондық жә не қ ысқ аша иондық тең деулерін жазып жаттығ ады.

7. Ерімейтін негіз, қ ышқ ыл жә не тұ з қ атысатын реакциялардың мә нін тү сіндіруге жә не иондық тең деулерін дұ рыс жазуғ а баса назар аударылғ аны жө н.

8. Ион алмасу жү зеге асатын реакциялардың толық жә не қ ысқ аша иондық тең деулерін жазып ү йренетін жаттығ уларды біртіндеп қ иындату.

9. Оқ ушылардың ө здігінен істейтін жұ мыстарын тиімді ұ йымдастыру. Тапсырмаларды қ иындығ ына қ арай жіктеп беру. Карточкалармен, перфакартолармен, кө рнекі қ ұ ралдармен, оқ улық тармен ө здігінен жұ мыс істейді.

10. Химиялық экспериментті кең інен пайдалану. Ерітінділер арасындағ ы реакцияларды пробиркаларда жә не аз мө лшердегі реактивтермен зертханалық тә жірибелер тү рінде ө ткізу. Іздеу жә не зерттеу сипаты бар жұ мыстарды кө бірек таң дау. Ө тілген деректі материалдар негізінде эксперимент есептерін шығ арту, оқ ушылардың логикалық ойлауын дамытуғ а баса назар аудару.

Химиялық реакцилардың жү ру заң дылық тары туралы ұ ғ ымның қ алыптасуы. Галогендер жә не оттегі топшасы оқ ылғ аннан кейін арнайы тақ ырыпта «Химиялық реакциялардың негізгі заң дылық тары» қ арстырылып, химиялық реакциялардың жылдамдығ ы, катализжә не химиялық тепе-тең дік тү сіндіріледі.

Химиялық реакциялар жылдамдығ ын қ арастырғ анда оқ ушылардың алдында екі мә селе тұ рады:

1) химиялық реакциялар жылдамдығ ы дегеніміз не, ол сандық жағ ынан қ алай сипатталады?

2) химиялық реакцияның жылдамдығ ына қ андай жағ дайлар ә серін тигізеді, бұ л ә сердің мә нін қ алай тү сінуге болады?

Алғ ашқ ы мә селе оқ ушылардың физика пә ніне жә не осы кезең ге дейін химиядан алғ ан біліміне сү йеніп шешіледі. Алдымен механикалық қ озғ алыстың жылдамдығ ын ө рнектеу формуласы жә не оның ө лшем бірліктері туралы білім еске тү сіріледі. Соғ ан сә йкес реакцияның жылдамдығ ын ө рнектейтін формуланы қ орытып шығ аруғ а тапсырма беріледі жә не нә тижесі талқ ыланады.

Химиялық тепе-тең дік туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым оқ ушыларғ а бұ рыннан таныс қ арама-қ арсы жү ретін реакциялар туралы тү сініктеріне негізделеді. Химиялық тепе- тең дікте қ анық паның жә не температураның ә сері жө нінде ұ ғ ым беріледі. Бастапқ ы заттардың біреуінің қ анық пасын арттырғ анда тура жү ретін реакцияның жылдамдығ ы артады, химиялық тепе-тең дік реакция ө німі тү зілетін бағ ытқ а қ арай жылжиды.

Катализдің тү ріне қ арай реакцияласушы жү йенің сипаттамасы жә не реакцияның жү ру ерекшелігі тү сіндіріледі. Бұ л тақ ырыптың соң ында оқ ушылар мынадай қ ортындығ а келеді: 1) заттардың реакцияғ а бейімділігі қ ұ рамына кіретін элемент атомдарының терісэлектрлігіне жә не тотығ у дә режесіне тә уелді болады; 2) химиялық реакциялардың жылдамдығ ына ә рекеттесуші заттардың қ анық пасы, температура жә не катализатор ә серін тигізеді; 3) химиялық тепе-тең дік қ анық паның, температураның қ ысымының ә серінен жылжиды. Химиялық тепе-тең дік сырттан берілген жылуды сің іретін, қ анық паны азайтатын, қ ысымды кемітетін жақ қ а қ арай ауысады.

Оқ ушыларғ а бұ рыннан белгілі химиялық реакциялардың типтері жаң а тү рлерімен толысады. Оқ ушылар гидрогендеу жә не дегидрогендеу, гидраттау жә не дегидраттау, эфирлену жә не гидролиз – кереғ ар реакциялармен танысады. Органикалық қ осылыстар қ атысатын орынбасу, қ осылу жә не айрылу реакцияларының ерекшеліктерін, сарамандық тағ ы жә не ө ндірістегі маң ызын анығ ырақ мең гереді. Жаң адан изомерлену, полимерлену, поликонденсациялану реакциялары жө нінде ұ ғ ым алады, органикалық заттардың сан алуандығ ы мен олардың мә нін тү сінеді.